Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы метрологиялық терминдер 4 Том
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп сауым
жүктеу/скачать 2,74 Mb.
|
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп сауым сөзін сауын – деп биенің сауатын уақыты мағынасында қолданған. Сау мен сағ//шақ (сағат) мағынасы жуық лексикалар. Сауым – биені сауатын аралық мезгіл. Сау (тарту, созу) етістік түбір тұлғасына -ым жұрнағы қосылып жаңа сауым (уақыт мағынасын беретін) үстеулі сөз жасалған. Жебей саудан басқа жүрін сау – деген түрі болған. Сау >cауым. Негізінде сауым//сауын -м үнді дыбысын -н дыбысымен алмастырып айта берген. Екінші сауын варианты, сау түбір тұлғасының негізінде қалыптасқан сауын (салық) омоним болып табылады. Сөйтіп, сауым мен сауын бір түбірден өрбіген әр түрлі мағына беретін сөздер болып қалыптасқанын байқаймыз. Сау > cауым (сау+ым) > сауылатын, с‰т беретін мал. Келесі сөз қылатынымыз сауын халық метрологиясы. Сауын. «Сауым» деп алѓашќы биені саууды айтќан да, одан кейінгі араѓа уаќыт салып сауу «сауын» – деп салық мөлшерін көрсететін жаңа мағыналы сөзге айналған. Сауын – белгілі бір ќарыздыњ орнына ж‰ретін салыќ (басыбайлы) болудыњ бір т‰рі болып табылады. Сауын сµзі тек ќана уаќытты ѓана білдірмеген екен, сауын ±рѓашы және еркек малды айыру ‰шін де ќолданылѓан. Осыныњ ішіндегі ењ ыќтималы т‰ркі сµзі савым (сауым) болып табылады. Тат. савым (сауым) `тауардыњ сапасына байланысты ќ±ны айрылады` – деген маѓынада ќолданылады. Е. Бекмаханов мынадай ќызыќ дерек келтіреді: Из взаимоотношений феодала и консы – бедняка выросла своеобразная отработочная система – так называемая сауын (от слова «сауыуга» – доить). Консы получал у своего феодала дойную корову во временное пользование и за это обязывался бесплатно выполнять различные виды хозяйственной работы [26, б.87]. Ахметьянов савым (сауым) тек түркі тілдерінде кездесетінін айтады. Тат. тілінде жалпы мағынада `белгілі бір товардың санын есептейтін единица`. Сауым ‰йлену тойына апаратын сыйлыќ ж±п сандардан (2, 4, 6) болады жєне бєрі бірдей болуы керек. Ал, саум жерлеу рєсіміне ќатысты апаратын зат, ылѓи таќ сандардан (1, 3, 5) болады (Я.Д. Коблов). Алтын Орда кезінде сауым – деп `к‰міс бір сомдыќты` айтќан. Удмурт тілінде сом `саны, µлшемі` деген маѓынаны берген. М‰мкін, савым (саум) сањ-ым `µлшем` шығуы < кµне – т‰рік. са-, саң-, сағ- `санау`. Бірақ, б±л сµздердіњ жалпы т‰ркі сµздері: сум, сом `аќша, ќ±йма; т±тас зат, б‰тін` ќалай байланысып т±рғанын білу оњай еместігін мойындайды [27, б.182-183]. Сауын нуменативі сияқты сом өлшемі де қазақ әдебиетінде көрініс тапқан. Сағ түбір тұлғасы тілдің ұзақ жылғы даму барысында сом тұлғасына дейін өзгеруі әбден мүмкін. Сом. Құйысқанда сом күміс, Шағылысып күнге, жалтылдап (М-Ж. 2003: 297); Үй басына он сомнан Жиып жеген бейбақтар (Қобыланды, 65); ¤мілдірік сом* алтын, Омырауда алќылдап (ЌЖ, 66); Ќой ішінде марќадай, Бµлекбай жалѓан емес, шын берейін, Жоќ еді єзір сомам соњ берейін (М-Ж. 2 т.: 51); Онан туѓан баланыњ атын Танбыссопы ќойѓан. Танбыссопыдан ‡сенбай, Елемес, Елеместен Ериман, б±л Ериманнан Шаѓыр, Бµлтірік, Шаѓырдан Аќай, Жолдыбай, Таѓышы, Аманжол, Сомж‰рек! (М-Ж. ЌШ, 15); Өмілдірік сом алтын Омырауда алқылдап, Бурыл аяқ басқан жер Ойыла жаздап солқылдап (Қобыланды, 155). В. Радлов: сом – рубль (монетою) екі сом два рубля – сияқты көптеген мағынасын берген [7, б.562]. Л.З. Будагов: а. саум: саумъ, савмъ, пость. каз. сом сомъ 1) рублъ, сомаќ на рубль, ауќ сомаќ на три рубля, трех рублевый, аун скі сомаќ полу – имперіаль (18 р. ассигн.) аутұн алты сомақ имперіалъ, сомарн по рублю, рублями. 2) тоб. руль, корма (вм. сонк), сомты кормщик қазақша транскрипциясын біз жасадық [8, б.713]; Сум // сом // савым //сањ // сауу // санау: сау // сауым мезгіл мµлшері, аќша мµлшерініњ µлшеміне ауысуы бірден болмаѓандыѓы тілдіњ даму эволюциясынан кµрінеді. «Саун ~ cаум» уаќыт µлшемі «сау» етістігінен барып ќалыптасып ќана ќоймай жєне бірнеше сµздердіњ тууына себепші болѓандыѓы байќалады.
В.В. Радлов саун 2) пиршество, свадебный пиръ (такъ какъ кумысъ служить главнымъ предметомъ угощенія); саун айтты онъ приказалъ все приготовить для пиршества; саун айту – оставленіе кумысу къ свадебному пиру [7, б.235]; Сауын айту – объявить, чтобы готовили кумысу к свадебному пиру (Ильминскиий, 153). Р. Сыздық сауын айту: той, ас, кейде шабуыл сияқты үлкен жиын ұйымдастыру, қымыз, сояр мал, тігер үй жағынан көмектесу дәстүр (Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі. 2004: 173); Будаговтың сауын айту туралы айтқаны жоғарыда жазылғандықтан қайталап жатпаймыз қараңыз: 1869: 694 бет. Бірақ, Будагов мына тұста: суинъ айту – объявлять о томъ, что будуть рзать животныхъ (за нсколько дней до поминокъ, совершаемыхъ обыкновенно черезъ годъ, отправляется отъ хозяина дома къ родственникамъ и знакоммыъ киргизъ, для объявленія, что въ такой-то день поставять очагъ, въ такой-то денъ будутъ рзатъ лошадей, барановъ, и въ такой-то – будутъ угощать мясомъ, это значить – будуть совершать поминки, къ чему родственники и прочіе приглашенные должны доставить кумысъ и прочее угощеніе) [8, б.715]. Сауын – 3) Ескі. Хабар, жария ( ҚТТС: 251). Сауын (хабар) мен асар, үмме мағынасы бір сөздер. Т. Мәмиев: Сыр елінде «*асар», «‰мме» жасаѓанда елге «сауын айтќан» [28, б.11]. Асар-а. [حشر хәшр: 1. собрание, сходка, сборище; 2. ист. жители, мобилизованные для обозной службы и осадных работ] – обычай добровольной бесплатной общественной взаймопомощи при каких -л. работах, которые не под силу одной семье. Нап., при строительстве дома, обработке огорода или уборке урожая (Рүстемов, 1989: 33). *Асар `дальнее место в 1-2 днях пути от говорящего` асарға парті `отправился в дальние селения` (С.Е. Малов, 1957: 18). Демек, асар – сары ұйғырларда қашықтық өлшемі болған. Жалпы, ас + ар (ас – переваливать (через горы - С. Малов, 18). Сауын айту мен салауат* айту бір сөз емес. Мысалы: – Барымта десе мал ќайтсын, Салауат десе оны айтсын (ҚЖ). Салауат – келіспеген, риза емес жағдайда айтылады. *Салауат – кешірім деп т‰сінік берілген (ЌЖ. 1887.8 б.). В. Радлов салауат – 1) оставленіе взаимныхъ неудовольствій и расчетовъ, амнистія; 2) напрасно, безъ цли деп түсіндіреді [7, б.350]. Л. Будагов: а صلوات салаватъ, ед صلوة, صالة мольба, благословеніе, оставленіе взаимныхъ неудовольствій и расчетовъ – дейді [8, б.703]. Ауыз әдебиетінде кездесетін салауат лексемасы туралы Будагов былай дейді: а. салаватъ, ед. сауоұ, сало, мольба, благословеніе, салауат трмеге указательн. палецъ (поднимаемый мусульманами при произнесеніи догмата вры), салауат көтрмк произносить догматъ вры: салауат көтермк аллаға радуга, салауат наме служебникъ, теребникъ, въ кир. салааут амнистія; оставленіе взаимныхъ неудовольствій и расчетовъ – транслитерациясын жазған – А.Қ. (1871: – С. 703). Түйін. сәлем (саламь), салла – бәрі де Аллаға (Мұхаммед пайғамбарға) мінәжат ету. Сондықтан бір түбірден өрбіген сөздер сияқты. Сабағат (сөз). М±нда єруаќтыњ соњы болѓан, Айдаболдыњ Шоњы болѓан Шоњ деген кісі бар. Ќай жерге ќараќшы тігеміз, атты ќай жерден жібереміз деп, маѓан сабаѓат салмады деп ќияњќылыќ ќылып жатќаны (М-Ж., 87); Сабағат (сап (б)+ғат) түбір мен қосымшадан тұрады. В. Радлов сап – слова, рчь [7, б.401]. Мәшһүр-Жүсіп сабағат (сап - сөз) салмады деген мағынада қолданған. Будагов та саб, посудины для кумыса и мшалка [8, б.702]. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев сауын айтты тіркесін хабар мағынасында қолданған. Сауын лексикасының тұлғалық мағынасының өзі хабар дегенді білдірген. Кейіннен айтты етістігі тіркесіп сауын айту жаңа мағыналы сөз пайда болған. Сауын, сауын айту, асар, үмме мағынасы бір-хабар салуды білдіреді. Сауын сөзі екі мағына білдірген сияқты. 1. сауын – биені сауатын сағатын, уақытын айтқан; 2. бірлесіп сауысу үшін көмекке шақыру (сауын айту). Демек, сауын айту, үмме, асар, салауат, сабағат мағыналас еденицалар. Сауын мен соғым (баяғы заман) `мөлшер` өлшеміне жатады. Соғым: Менің бір қыста соятұғын соғымым құрлы жылқысы жоқ неменің сабасы қандай екен? (Мәшһүр-Жүсіп., 86). В. Радлов: соkум – скотъ для убоя; соғу – 1) убіеніе, убой; Соғум – мясо, заготовленное на зиму [522, б.530, 531]. Тарих былай деп жазды: Жєњгір хан мен с±лтандар жинайтын алым-салыќтар Бµкей хандыѓыныњ ењбекші ќазаќтарына ‰лкен ауыртпалыќ болып т‰седі. 1846 жылѓа дейін ќазаќтар патша ‰кіметіне салыќ тµлемейді, біраќ хандыќ ішінде зекет (єрбір 40 бастан бір бас алынатын мал салыѓы) жєне соѓым (єрбір 15 ‰йден алынатын дµнежін сиыр немесе семіз бие) жиналып т±рады. Жыл сайын хан зекетке 18 мыњѓа тарта ќой, 800 µгіз, 1000 жылќы, 700 т‰йе жинап алып т±рѓан, ал соѓымѓа 800 – 1000 бас ірі мал жиналѓан. Бµкей хандыѓыныњ ќазаќтарынан жиналатын зекеттіњ орта сомасы к‰міс есебімен жылына 115 мыњ сомѓа, соѓым 9-11 мыњ сомѓа жетеді [16, б.346]. Түйін. Соқ (жығу) түбірінің негізінде соғым (салыстыр: сауын) жаңа мағыналы сөз жасалған. Мәшһүр-Жүсіп соғым – деп қыста сойылатын әдеттегі мағынасын қолданған. Соғым > салық < сыбаға. Соғым единицасы соқ (ғ) түбірден және -ым қосымшадан жасалған деп түйіндеуге болады. Сыбаѓа (соѓымныњ бір т‰рі): Сонда Ќуандыќ жылќыны ‰леске салып, енші бµлуге (жоғарыда айтылды) келгенде µзім бір сыбаѓа, алты балам алты сыбаѓа, ќара шањыраќта ќалѓандарына бір сыбаѓа депті (Мәшһүр-Жүсіп., 16). Сауын, аманат мал, ортаќ т.б. µсім алатын салыќ т‰рі болды. Шекара комиссиясыныњ тµраѓасы Ладыженский былай деп жазды: Закят, сугум, сыбага и тому подобного рода дань – по обычаю присвоено ханским потомкам (Бекмаханов, 84). Сыбаға – а. сыпа, сыбаға – доля [8, б.407]. Сыбаға. каз, тоб., сбаға, сұбағе, сұбаға – шибаға شباغالاب по жребій, доля, участокъ, сбаға ағақ цпъ молотильный сбаға салық, сбаға алмақ кидать жребій, сбаға алып по жеребію въ кир. сыбага, дележъ, доля пищи, блюдо съ мясомъ (раздаваемое каждому изъ гостей) [8, б.664]. Сыбаға мен сауға мағыналық жағынан жуық-мәндес сөздер сияқты. Будагов: сауға – саугá (оть слқ – салық – А.Қ.) на здоровье, сауға бердім даль на здоровье, далъ гостинецъ [8, б.407]. Л. Гумилев: Моянчурханныњ «Мен жазды µзімніњ чытымда µткердім, онда яка атќардым (яка якладым – Банзаров т‰сінігі). Рамстед «яка» сµзін аударусыз ќалдырѓан, біраќ б±л – «тµлем», кейде «жалѓа алу» дегенді білдіреді, – дейді С.Малов, «жалѓа алу» «аманат алу» сияќты µсімімен алынатын салыќ т‰рі [29, б.381-382]. Ќазір б±л – пайызбен (подпроцент) тµленеді. Осы салаѓа байланысты С.Е. Жанпейісова халыќ метрологиясыныњ кейбір т‰рлеріне (‰ш наурыз, соќыр, байтал, сайыпќыран, танап, зекет, ±шыр т.б.) кењінен талдау жасаѓандыѓы байќалады [30, б.13-23]. Егінге байланысты ман деген де ескі салмаќ µлшемі кездеседі. Будаговтың мына дерегінің де тарихи маңызы бар: дж. қош кошъ, кир. косы косъ, каз. кушъ (монг. хошъ – пара) 1) пара наполненныхъ виномъ чашъ; кошъ – двойной вьюкъ равновсно наложенный на об стороны животного т.б. [8, б.82]. Осы мәселеге қатысты Будаговтың сөзі жоғарыда жазылғандықтан үзіндісін ғана береміз: сауын айту – (эйту – Будаг.) объявить чтобы оставили кумысу къ свадебному пиру, что бываетъ за недлю до пира (такъ какъ кумысъ состовлялъ у кочевыхъ народовъ главный предметь угошенія на пирахъ и свадьбахъ, то подъ словомъ саунъ разумлось и самое пиршество съ угощенями, которыя впослдствіи уже заключали и водку, медь и другіе напитки, эти предметы угощенія гости приносили съ собою, а потому слово это приняло значеніе гостиница – сауѓат – (астын сызған – А.Қ.), сауын салмақ, звать на пиръ, на свадьбу, на которые должны приносить гостинцы. У другихъ татаръ слово это произносится саум или саун – саум алып бармаќ взять гостинцы отправиться на пиръ. Въ Казани этотъ обычай и понын существуетъ) [8, б.694]. Будаговтың жазып отырған сауғат лексемасымен > сыбаға > сарқыт семантикасы бір сөз сияқты. Будагов: сарқыт – остатокъ ды или питя (его дають выпить младшему въ знакъ расположенія, или младшій бередъего въ занакъ уваженія къ старшимъ), гл. сарқыт или сарқмқ течъ по капл, вылиться до послдней капли, аузым сырқып-ақ біттім, мет. совсмъ обднлъ. Въ значеніи глотка, остатка въ чаш, въ дж. правильне произносится сарқыт соркуть слова это происходить отъ сорқыт; тур. сормқ – сосать, глотать, сорқұт етістігінен шыққан [8, б.626]. Демек, сарқыт түбір тұлғасы сар > сор > сарқыт <> сорқұт. Сау мен сор мағынасы жағынан біріне-бірі жуық-мәндес сөздер болып табылады. Түйін. Сыбаға сөзін Мәшһүр-Жүсіп жылқыдай беру мағынасында қолданған. Мәшһүр-Жүсіп шығармасында қанаудың жаңа түрлерін: аттың майы, майы (жеке өзін), өсім, көтерме, несие, алымта, башмақ, соғым, сыбаға қолданған. Осы единицаларға семантикалық жағынан бір табан жақын ол – аттың майы. Аттың майы. Ќорен патша к‰йеуім, Аттыњ майы* тілеуім (ЌЖ, 39); Төленбей кетіп еді аттың майы, Көлікбай елді жинап зікір салды (Мәшһүр-Жүсіп., 125); Сол ат кімдікі, мейлі ұрыға басы бүтін сатқан болсын, мейлі майын берген болсын (Мәшһүр-Жүсіп., 116). Аттыњ майы* – или ат майын беру – передача лошади для разъездов или работы при условии обработки ее берущим, одна из форм эксплуатации байством казахской бедноты (ЌЖ, 286); Майы а. маиръ, мн. мйар мэйяръ, перевозящій зернов. хлбь и състные припасы, товары, сь одного мста на другое, тур. مايريмайры пошлина съ товаровъ, на заставахъ, установленная съ 1830 г. въ Конст – нопол [8, б.202]. Ат майын сұрау. Байлар уақытша пайдалануға берген атының ат майын сұраған. Яғни атының кеткен күші мен терінің бағасын сұраған. Түйін. Р. Сыздық: аттың майы бұл тегін емес, кейіннен қаруы қайтарылатын акт болмақ – дейді (Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі, 173 б.). Мәшһүр-Жүсіп Көпеев аттың майы деген тұрақты тіркесті төленбей кетті – деген мағынада қолданған. Аттың майы сияқты өсім, несие, алымта, башмақ, соғым, сыбаға да Мәшһүр-Жүсіп шығармасында кеңінен қолданыс тапқан. Өсім. Биге пара, байларѓа µсім болды, Бой тартып арамдыќтан барма ќашќан (Мәшһүр-Жүсіп., 29); Түйін. Байлар берген малдарының өсімін алып отырған. Өсімін төлей алмағандар өмір бойы басы-байлы құл болып өткен. М. Әуезовтің «Қараш-Қараш» оқиғасын еске алыңыз. Бақтұғыл байдан алатын өсімі ретінде бір жылқыны ұрлап сойып алады. Мәшһүр-Жүсіп өсім сөзін аттың майы сияқты қолданған. Кµтерме. Шайтаннан ќылды сауда кµтерме алып, Орнына б±лар ж‰рді, шайтан ќалып (Мәшһүр-Жүсіп., 193); Көтерме мен несие де мағынасы жағынан жуық-мәндес сөздер. Несие. Жазыѓым сол – зерекпін, «неген» емен, Несие сµз жасымнан деген емен (Мәшһүр-Жүсіп., 117); Алымта. Саќќ±лаќ µзі болыс к‰нінде, ќыпшаќ Ыбырай аѓа с±лтан дуанбасы екен, ж±рттан жиятын алымта ‰шін балаларыныњ бірін жіберіп, ќасына Жаншуаќтыњ М±сасын ќосады екен (ЌШ, 48); Будагов: Алымъ – долгъ, попалъ въ долгъ, отпавился собирать долги, должникъ [8, б.796]. Радлов: алымда – собирать долги [7, б.385]. Алымта да несие, көтерме сияқты салықтың түрі. Башмақ. Башмақтың ыстығы өткен зардабынан, Тұрады төбесінде миы қайнап (Мәшһүр-Жүсіп., 245); Будагов: тур. باشمق, باشماق 1) башмакъ, туфля, باشمقشي башмачникъ, сборъ съ обуви, доходъ собираемый съ нкоторыхъ покоренныхъ городовъ, въ пользу матери султана. 2) тат. теленокъ къ первой осени, годовой теленекъ (у которого отрасли уже копыта, оть этого произошло и первое значеніе башмакъ) [8, б.229]. Г.А. Алиев кандидаттық диссертациясында башмак лексикасын атап өткен (1999, 15 б.). Түйін. Мәшһүр-Жүсіп башмақ единицасын дәл өлшем мағынасында қолданбаған. Біз тек қана мысалы үшін алдық. Башмақ алынатын алымтамен бірдей салықтың түрі. Башмақ сияқты бөрте де көне өлшем бірліктеріне жатады. Бµрте: Ертесі ерте, ешкісі бµрте к‰нде, Бір с±њќар т‰скен екен хан ќолына (М-Ж., 154); К‰ндердіњ бірінде салт атты, сабау ќамшылы бір бµрі тонды, бµрте атты жігіт кетіп, бала болыпты; Бµрі тонды, бµрте атты жылќышы м±ны кµрген соњ, іші к‰йіп жылап, долданып байѓа келіпті (М-Ж., 51); Ерте, ерте, ерте екен, Ешкі ж‰ні бµрте екен, Ќырѓауылы ќызыл екен, Ќ±йрыќ ж‰ні ±зын екен (Халық ертегісі). Бµрте* сµзі – жіп µлшемі болѓан, кейіннен баѓзы заман деген ±ѓымда ќолданылып барып, ќазір бµрте ешкі тіркесінің құрамында сақталған. Бµрте ешкі - ќыр арќасы мен бауыры ќара тењбілденіп келген аќ с±р т‰сті ешкі (Ш. Жанєбілев. Ќазаќша мал атаулары. 1982: 144). Р.Г. Ахметьянов: тат., баш., чув., мари. тілдеріндегі жіп µлшемі бір-біріне маѓынасы жаѓынан µте ±ќсас дейді: тат., баш. бµртек, бµртµк, чув. пêршê, мар. пырцы – нитка длиной в два локть или два локтя (тат. каре, чув. хур, мар. кынер – мера длины в локоть или два локтя) 3 или 4 бµртек (перче) составляют тат. савым, башќ. ћауым, чув. сум, мар. сом (или лыдма), 10 савым – тат. башќ. басма, чув. пусма, мар. пашма (В.М. Беркутов., С.А. Авижанская., Н.В. Бикбулатов., Р.Г. Кузнеев т.б.). Р. Ахметьянов б±ндай µлшем бірлігі б±лѓарлардан келуі м‰мкін, негізгісі савым (саум) түркі тілінде кездесетіні дейді [69, б.182]. Бұл – бөрте единицасы > сауым > сом > таңба > мөр > теңге > тығыз байланысты сияқты. Сауым > екінті, бесін т.б. мөлшер өлшемімен де байланысты болуы мүмкін. Бµрте > баѓзы заман > халыќтыќ µлшем бірлігі. Кµњіл аударуѓа т±рарлыќ, ±ршыќпен йіруге дайындалѓан сере ж‰н «ш‰йде» бµрте сияќты µлшем бірлігіне жатады. Иіруге дайындалѓан ж‰н, бір ш‰йде ж‰н, бір иіретін ж‰н, бір ќолѓаптыќ, бір ш±лыќтыќ ж‰н, бір түте жүн деген де µлшемдер болады. Л.З. Будаговтыњ мына бір айтќаны да осы мєселеге ќатысы бар деп ойлаймыз: 2) توته тÿтэ катокъ, на который наматываются нитки (Вамб.) [8, б.386]. Т‰те, жіпті т‰ту `ќал-ќыбырынан, ќоќым-соќымынан арылтып, ж‰нді иіруге дайындау` Б±ндай іс-єрекетті «т‰ту» – дейді. Учукъ – нитка, жила, струна [8, б.797]. Учук пен ұршық (шүйде жүн) семантикалық байланысы бар сияқты. Іÿрухэ – всякая шаообразная вещъ, клубокъ нитокъ, мячъ, ядро, пуля, шарикъ бросаемый изъ лука; иірухе – нитки, клубкомъ намотанная на веретено для пряжи [8, б.125]. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп бөрте единицасын бағзы заман - деген мағынада қолданған. Бөрте мен самсаған және саусаған метрологияларының бірі – қашықтықты, екіншісі – көптік ұғымды білдіреді. Будагов: саусаған – рядъ, саусағаны рядомъ, близко другъ къ другу стоящіе (пальцы, зубы) – деп түсіндірген сөздігінде [8, б.407]. Самсаған. Самсаѓан сары ќолдан бµлініп екі кісі келе жатыр (Мәшһүр-Жүсіп., 69); М. Искаков «Ал ертедегі түріктерде санау өнері жоғары сатыда болған, олар он мыңды «түмен», жүз мыңды «түт» деп атаған» – дейді [18, б.90]. Осы «түт» лексемасы жоғарыдағы жүнді түт тіркесімен тығыз байланысты. Себебі, Будагов былай дейді: түк – тугъ первоначально было названіе арміи, что подтверждается также словами Марко-Поло, который называеть такъ армію въ 100, 000 и ея знамия, см. Journ. des Savants. Mars 1867. стр. 165. [8, б.398]. Будагов осы «түк» лексемасын қаз. ту., уйг.дж. туғ (у), туқ (знамя, бунчукъ, хоругвъ, флагъ, значокъ) т.б. сөздермен байланыстырады. Жалпы, ерте уақытта 100, 000 саннын «түк» деген сияқты. Мына құнды деректің де осы мәселеге қатысы барлығын ескеріп, келтіргенді дұрыс санадық: Будагов: дж. тұман (у) тұман, тн (түн – А.Қ.) 1) слова, намекающее на большое количество чего либо, многочисленность изъ этого значенія вроятно и гл въ к. сл. тұманқ сдлаться богатымъ тұман томан; малдарсырн масами. 2) по монг. и хорезм. Число 10, 000 въ уйг. тоже 10, 000. Слова это въ русск. Ярлыкахъ переводится: тьма, а тұманқ темникъ, начальникъ 10 000, что у перс. монголовъ амир тұман, у Аб. Г. тұман ағасы 3) 10, 000 динаріевъ въ Персіи номинальная монета = червонцу или 3 р. сер. или 10 фр. 4) мра земля (въ Бухаріи), содержащая 40 т. днап (танап – А.Қ.) а въ танаб 60 дз а кз = 1  арш. 5) округъ или уздъ, который можеть доставить 10, 000 воиновъ, мн. а. тұмнан городъ, которому подчиняются 100. деревень. По словамъ Бубура въ Смарканд, Бухар и въ области Кабула округи, подчиненные большой провинціи, называются туманъ. 6) широкіе штаны или шальвары мужскіе и женскіе что пишется также дұман. въ пер. тоть кто ходить въ однихъ такихъ штанахъ, во время жаровъ. 7) = тат. тұман низъ, нижняя частъ. 8) = дұман туманъ [8, б.406]. Демек, түк лексемасының түн метрологиясымен де байланысы бар сияқты. Түмен сөзі осы – тұман лексемасы сияқты.
Түйін. Самсаған > самаладай: сам (шам) түбір тұлғасынан туындаған сияқты. Өйткені, сам түсті, ақшам, самаладай бірліктердің құрамында сам тұлғасы сақталған. Дүйім. Жол табалмай сенделіп келді кеше дүйім жұрт (Мәшһүр-Жүсіп., 28). Будагов: дүйім. دونم дöнÿмъ десятина, имющая около 173 кв. футовъ, т.е. 40 кв. пикъ, по 25 дюймъ каждый [8, б.576]. Самсаған мен дүйім метрологиясын Жүсіп «көп, сансыз» деген мағынада қолданған. Таяқ. Баяғы қалған көп жолдас та жаяу осылай қарай шұбырған екен де, кісі басы бір-бір таяқ кесіп алып жерге үйген екен. Қаншамыз өліп, қаншамыз қалғанымызды осы таяқтан білейік деп. Сондықтан сол жер «Мыңтаяқ» атанды дейді (Мәшһүр-Жүсіп., 174). Бағзы заманда үйілген таяқтар (оба) сияқты өлген адамның санын көрсеткен сияқты. «Таяқ» метрологиясы Мәшһүр-Жүсіпте ғана кездеседі. Таяқ сияқты метрология ол – соқыр. Соќыр нуменативіне байланысты Е. Жанпейісов былай дейді ертеде бай адамдар кµп т‰йені санау ‰шін ж‰зден бір т‰йеніњ бір кµзін шыѓарып отырады екен [10, б.131]. С. Мұқанов: Мысалы, қазіргі Ақтөбе облысының сортаңды, шақатты жерінде, өткен ғасырда Қара есімді бай болып, оған «отыз соқыр» аталған түйе табыны біткен. «Соқыр» дейтіні есебінен жаңылмау үшін, әрбір жүзінші түйенің сол жақ көзін шығарады екен. Сондай соқырлар, Қарада отыз болған, яғни үш мың түйесі болған [31, б.73]. Л. Будагов: каз. тоб. صوقرсоќр, сокыръ صوقور соќ±р, алт. сокоръ, согыръ, монг. сохоръ, 1) слпой, дж. кир. кривой т.б. маѓыналарын атап кµрсетеді [8, б.710]; Соғым лексемасының түбір тұлғасы соғ (қ) деп алған едік, бәлкім осы – соқыр единицасымен де байланысы мүмкін. М-Ж. Кµпеев соќыр (кµп соќыр) нуменативін метонимиялыќ ќ±былыс дєрежесіне кµтеріп: Айтќанмен кµп соќырѓа кім нанады, Дегенмен ж±рт кµрмеген бір іс кµрдім (Мәшһүр-Жүсіп, 45); Соқыр тиын деген фразаның да қатысы бар сияқты. Соқыр тиын...теңгенің әдетте екі жағына түрлі өрнек таңбалар салынады. Не елтаңбаның суреті, немесе кісі бейнесі т.б. Келе-келе қолдан-қолға өткен тиын бедері жойылып кеткен де «соқыр» тиын сөзі шығуы мүмкін (Г.Смағұлова, 102 б.). Соқыр сөзі сияқты жұмырық та өлшем бірлігіне жатады. жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|