Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы метрологиялық терминдер 4 Том
жүктеу/скачать 2,74 Mb.
|
Жұмырық (жұдырық). Жұмырықтасып жүргенде Мұрындары қанасты (М-Ж., 178). Жұмырық пен жұмыртқа түбірлес сөздер болуы мүмкін. Жұмырықтың варианты жұдырық. Жұдырықтың ерте кезде бұдан да басқа мағынасы болған. Мысалы, Будагов: тур. كمرك іÿмрÿкъ пошлина таможенная, таможенный, взыматель пошлинъ, таможен. домъ, таможня т.б. мағыналарын сөздігінде жазған [8, б.137]. Адамның қолына қатысты айтылатын жұмырық ерте заманда өлшем бірлігі болған. Балалар ойыны да бар. Таяқты алма-кезек жұдырықпен ауыстырып өлшеп, таяқтың ең соңғы жетпей қалғанына ілінген бала қуатын болған, сөйтіп кім бірінші, кім соңғы екендіктерін анықтаған. Ежелгі араб 1 миля 4000 шынтаќќа, єр шынтаќ – 8 ж±дырыќќа, єр ж±дырыќ – 4 еліге, єр елі – 6 арпа дєніне, єр арпа дєнініњ ќалыњдыѓы есектіњ т±мсыѓындаѓы ќылыныњ алты еселенген жуандыѓына тењ. Ал, ќазір µлшеулер есек т±мсыѓы ќылыныњ жуандыѓы шамамен 0,4 миллиметрге тењ екенін кµрсетеді (Владимир Келер. Ѓажайып сиќырдыњ ќайта оралуы. – Алматы: Мектеп, 1989. 158). Тілшілер ж±дырыќ сөзін ж±м - «ж±му», -дырыќ ж±рнаќ деп те, ж±мыл + дырыќ деп те ќарастырады. Jomruk, jµдµрµk жалпы т‰ркі тілдерінде де метрологиялық маѓынада Севортян мен Левитская ќ±растырѓан сµздікте көрсетілген [32, б.248]. Жұдырық пен мағыналас метрология - күдір. К‰дір: Б±л к‰нде кетіп ќалды бізден жастыќ, Бір к‰дір, ойлап т±рсаќ, белден астыќ (М-Ж., 97). К‰дір сµзін Е. Жанпейісов: К‰дір дейтін ањ аты бар. Б±л жерде маньжур тіліндегі «ходори – лосось, малый» (ССТМЯ, 468) екеуі бір болу керек. К‰дір ќазаќ тілінде ќ±дыр т‰рінде де айтылады. Артќы аяќтары алдыњѓыѓа ќараѓанда ±зындау. Сондыќтан оныњ сауыр жаѓы жота т±сынан недєуір биік кµрінеді (БСЭ, 1953, 19). Оныњ к‰дір аталуы, сірє, осы ерекшелігін, яѓни жота жаѓына ќараѓанда сауыр т±сыныњ недєуір тµбешіктеніп, биік боп т±руына байланысты сияќты. Демек б±л да сол «teре» маѓынасындаѓы – «küdüri» – ден келіп шыќса керек: küdüri > к‰дір. Сол сияќты «ќыдыра», груз. Кудори асуы (ЌСЭ, т 5) осы küdüri, к‰дері есімімен тектес екені, бір сµз екенін ањѓару ќиын емес дейді [10, б.27]. Р. Сыздыќова: к‰дерењ – «ж±мсаќ иленген теріден жасалѓан бау» деген, к‰дірі – «мыќты, к‰шті» деген маѓынада ќолданылѓан екеуі екі басќа сµздер [33, б.77]. Н. Уєлиев к‰дері жєне к‰діре сµздерініњ этимологиясына барлау жасай отырып мынадай ќорытынды жасайды: Ендігі жерде кабарга сµзін ќазаќша к‰дері деп алып, байырѓы атауды ќайта жањѓыртќан жµн шыѓар деп ойлаймыз (Ана тілі. 1990. №27). Тарихи жырлар лексикасын зерттеген Б. Ќараѓ±лова да «к‰дір», «ќыдыра» сµздерініњ маѓынасы «бел, белес, ±саќ тµбешіктер маѓынасын білдіретін болуы керек» – дейді [34, б.9]. М-Ж. Кµпеев к‰дір сµзін µлшем бірлігі ретінде пайдаланѓан. Оныњ µзінде б±л нуменатив бір сан есімніњ кµмегі арќасында метрологияѓа ие болѓан сияќты. Оныњ ар жаѓында ќырдан, жотадан, бел-белестен астыќ деген маѓына ќылањ береді. К‰дір сµзініњ µзі ањныњ к‰дірейген жалы, шыѓыњќы, томпаќ деген зерттеуші ѓалымдардыњ пікіріне барып саяды. К‰діреу: к‰дері (особо ценный щелк). К‰діреудей бойым созылып «Шайыр», 1910, 32, 33 [35, б.386]. Л.З. Будагов: ќырѓ. кдіръ, мшкать, медлить, остоновиться, замшкаль, пріостановился, подажди деп т‰сінік береді [8, б.117]. Түйін. Бір к‰дір мен бір адыр нуменативтерініњ µлшемдік маѓынасы да бір сияќты. Мысалы: Соќыр айтты: «мен аныќ т±рмын кµріп, Бір адыр ќол келеді сейіл ќ±рып» (Мәшһүр-Жүсіп, 51); Ќарсаќ жортпас ќара адыр, Ќарамай неге шабасыњ? (Абай, 67); Мәшһүр-Жүсіп бір күдір мен бір адыр метрологияларын қатар бір шамаға келіп қалдық, мөлшерге келіп қалдық сияқты мағынада қолданған. Күдір сияқты күреш те халықтық метрологияға жатады. К‰реш: Ќара к‰реш (грош) тиынсыз ќалѓандарды, Шарапат д±ѓањменен алып келдіњ (Мәшһүр-Жүсіп., 153); Л.З. Будагов: куришъ самая мелкая индійская монета изъ раковинъ, получаемыхъ съ молукскихъ острововъ (1871. 79 б). Е. Жанпейісов: Не меньшей древностью характеризуется и нумератив к‰реш `мелькая монета (копейка, грош)`, который вообще в казахском языке почти не употребляется. И. в двадцати томном собрании сочинений М. Ауезова встречается лишь в одном месте: Алты ай жаздай ќара к‰реш табыс таптырмайды. Вместе ќара к‰реш в казахском языке чаще употребляется словосочетание ќара баќыр, также означающее `мелкая медная монета`. Ср. рус. грош `монета, ничтожная цена` (РКС, I, с. 170). Грош – старинная медная монета в две копейки, позднее полкопейки (ТСРЯ, 1999: 146). Түйін. Мәшһүр-Жүсіп күреш единицасын > ұсақ тиын мағынасында қолданған. 2.1 Ескілікті нумеративтер Сағат. Арасында бұлардың Ұзақ сағат өтеді (Қобыланды, 184); Өтті кетті заманың Бұхар ауып, Неге келдің сағатың бүгін қалып (М-Ж., 250). П±л жібердім ќалаѓа, Бисаѓат к‰н ќ±дая, Мен шыѓып па ем далаѓа (ЌЖ, 90); Бесін – қытайлардан тәуліктегі сағаттарды хайуандар атымен атау салты монғолдарға ХVI – ХVII ғасырларда ауысқан. Монғол сағаттары хулуггун цағ, барыс цағ т.с.с. деп аталады. Цағтардың ұзақтығы – 2 сағат. Цағ – түріктердің «шақ» деген сөзі. Бірақ, бұл сағаттарды абыздар ғана білген, бұқара халық оны қолданбаған. Қазақ тілінде хайуан сағаттарынан жалғыз бесін ғана бар, бұл – мешін сағаты, күндізгі 3 пен 5 сағаттардың аралығы. Арабтарда және ислам дінінде бесін деген ұғым жоқ – дейді Искаков [18, б.69]. Саѓ – сауу, сауылды (М.Ќ., 166). Сақ – чак время. Сака – короткая время [7, б.241-242]. Шақ пен сағ түбірі байланысты болуы мүмкін. Са-, сањ-, саѓ- `санау`. саѓ (сау), саѓылды саѓ – `доить`; аніќа ќ±н сені ќопќаш енекын саќќаш `старуха каждый день, вставши (от сна), доила свою корову`. Ср. РСл., IV, 260. Сақ – «дойный о животных»); Сақат – `утренние лучи солнца`; утренняя заря`; қара йернің сақатқа құш `переселяйся в утренние лучи черной земли (из заговова о бельме)!` (кит.: хунші `мираж`). Ср. алт.: сағыл – `издавать лучи` (Вербицкий) [19, б.98, 99]. Сағат пен сахар түбірлес сөздер сияқты. Бұған жоғарыда сөз болған: сауым, сауын, сом единицалармен өте тығыз байланысты екендігі байқалады. Сахаръ – Будагов: сағат – кир. сатъ, каз. сагатъ часъ, часы, каз. тотчастъ т.б. немесе: сқр сахаръ – утренняя заря, время до расвта, п. расвт, рано утромъ, утренняя птица – соловей, сухуръ – завтракъ, да до зари (что длають мусульмане въ постные дни мсяца Рамазана, и это не считается нарушеніемъ поста), завтракатъ, стъ въ это время [8, б.613, 622]. Будагов сөздігінде жалпы мезгілге байланысты, уақыттың бәрін сағат деп түсіндірген. Ә. Қайдар: *Сәһар (в каз. *сәрі) выражает понятие раннее утро, когда горло требует пищу – дейді [20, б.230]. Қазақтар сахар шайы деп айтады. Түйін. Көне түркі тілінде сағ//шақ уақытты білдіріп > сағат сөзінің шығуына түрткі болған. Мәшһүр-Жүсіп сағат сөзіне тәуелдік жалғауының II жағын жалғап (сағатың) барып жұмсаған. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев сағатың қалып неге келдің қолданысын (әдеттегі бір затты ұмытып тастап кеткен сияқты) уақытыңды босқа өткізіп неге келдің – деген мағынада қолданылған. Сағат пен сахар мағынасы жағынан ғана емес түбір тұлғасы жағынан да байланысты. Оған дәлел: сағ (шақ, мезгіл) ~ сах (шақ) ғ~х фонетикалық өзгеріске түскен түбірлес сөздер екендігі. Мүмкін сағ~сау (сауым) байланысты. Сағат <> сахар > сәт > шақ > сауым > бесін. Сағат > сәске. Сәске. Сәске мезгіл болғанда, Қырық мың әскер қол шықты (Қобыланды, 65); Шауып еді, Жан шықты, Ұлы сәске болғанда (Қобыланды, 68); ¦лы сєске болѓанда, Ањыратып шыќты Ер Сайын (Мәшһүр-Жүсіп, 182); Ќаршыѓамен ілесіп Шањќайт‰сте ауылѓа Шатырдан шыѓа жµнелді (ЌЖ. 1900. 75); Аѓањнан ќалѓан айба ‰пшін Ат сауырѓа салайын Толыќсыѓан тал т‰сте (ЌЖ. 1887. 37); Сєрсенбі к‰ні сєскеде Мал шыѓарып шалады (ЌЖ. 1887. 25); Бесін махал сияқты сәске махал да мезгіл өлшемі болады: Арада неше ќоныпты Жетім деп зорыќты Сєске махал болѓанда (ЌЖ. 1900. 59); Кеш батќан соњ апањыз, К‰йеуге тµсек салады, Тµсекті жайлап салѓан соњ, Жатар мезгіл болѓан соњ, Асыла барып ќ±лады (ЌЖ. 1900. 79); Сәрсенбі күн сәскеде Жүрмекке қосын шығарды (Алпамыс, 170); Саске – время около 8 часов утра, а. сағұр – большой и широкій ножъ мясниковъ [8, б.613]. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп сағат, сәске, сахар уақыт сияқты, ұлы сәске нумеративін таңғы уақыт мағынасында қолданған. Уақыт > екінті. Екінті: Намазың аузыңда сәре бұздың, Екінті болар енді неге бұздың (Мәшһүр-Жүсіп, 58). Кµптеген т‰ркі елдерінде екінді ~ екінті деу ќалыптасќан. Б±л сµз семантикалыќ жаѓынан кµне т‰ркі: екінdі ~ екінtі ~ ікіnсі ~ ікінdі ~ ікіntі. Ср.: тур. екінді `час, разделяющий на две половины время от полудня до заката солнца, 4 часа после полудня, время вечерной молитвы` (БСл, I, с. 200). ікінdі` 1) `час, разделяющий время между полуднем и заходом` (ТРС, с. 267) и др. -тюрк. екіntі ~ екінdі 1) `второй`, другой`, 2) `во второй раз`; ікіnсі `второй, другой` (ДТС, с. 168, 206) [10, б.139-140]. Түйін. Бесін нумеративі кµріп отырѓанымыздай `т‰стен кейінгі уаќыттыњ бірінші жартысы, ал екінді ~ екінті - `т‰стен кейінгі екінші жартысы`. Ауыз єдебиетінде: ±лы сєске, шањќай т‰с, тал т‰с, сєске, сєске махал, бисаѓат к‰н, кеш батќанда, жатар мезгіл, т‰н ортасы сияќты халыќ метрологиясы ±шырасады. Екінті қ±лама бесін, ±лы бесіннен кейінгі уаќыт. Мәшһүр-Жүсіп екінті сөзін намаз оқитын уақыт мағынасында қолданған. Екінті екі түбір тұлғасынан қалыптасқан сияқты. Екінті > бесін. Бесін. Бейсенбі күні бесінде, Тайшыққа қосын шығарды (Алпамыс, 198); Елі түсіп есіне, Дүйсенбі күні бесінде (Қобыланды, 26); Бесінде Шарбақтағы Жүсіпханға Барған соң мейман болып жаттық сонда (Мәшһүр-Жүсіп, 130); Ертењгі к‰н бесінде, Ќыз Жібектіњ ізімен Келе жатќан секілді (ЌЖ, 66); Бұл атау түркі тілдес халықтарда мешін, мәшін, мчін, бөчін, пічін, биджән, бесін т.б. қалыптасқаны байқалады. Будагов: اوقات аұқат шрұлды – священ. времена (иногда озночаетъ: часы пятивременной молитвы [8, б.667]. Бесін мен мешін (жыл аты) қатысы қаншалықты екендігі белгісіз. В.В. Радлов мÿчäl 1) двнадцатилтній животный циклъ; мÿчін // печін годъ обезьяны – дейді [7, б.2224]. Будагов кир. мэшинъ – обезьяна (названіе одного изъ 12 годовъ), каз. домовой; пэчикъ – шатунъ (болзнь), бшеный, бситься, бсноованіе [8, б.312]. Бесін (п) пишин. К‰н тас тµбеден ауа бастаѓан уаќыт (Бекм±хаметов, 47). Бесін п. [пиш; 1. перед; 2. вперед, впереди; 3. раньше+ин: суффикс; пишин: 1. прежний; 2. передний; 3. древний; 4. полдень] – 1. полдень (Р‰стемов, 70). Бесін п. пишин. К‰н тас тµбеден ауа бастаѓан уаќыт. [Время, когда солнце от зенгита склонится к западу] (Бекм±хаметов, 47). Бесін – полуденная молитва, в переносном смысле – полдень (ЌЖ, 291). Ќаз., бесін, тат. бешин, перс. пешин, ќырѓ. бесін т.б. Бесін `т‰стен кейінгі уаќыт, 2 мµлшері ` екінші ќ±дайѓа ќ±лшылыќ ету мезгілі (БСл, I, с. 260); Осы сµздіњ ќатысымен бірнеше: кіші бесін `жарты к‰н µткен уаќыт`, ±лы бесін, ќ±лама бесін, `кеш бата бастаѓандаѓы уаќыт`, ќожа бесін `ќожа бесіні, уаќыты`, бесін махал `бесін уаќыты`. Бесін махал болѓанда, Базарбайдыњ Тµлеген Бір ш±балѓан шањѓа жолыќты (ЌЖ, 88); Н.Уєдиев мєлден µту тіркесіндегі мєл махал > ќырѓ. маал `уаќыт, сєт`- деген маѓынасымен т‰сіндіреді (Ќазаќ єдебиеті, 1984). Дєл осындай нумератив басќа т‰ркі тілдерінде: тур. кесазна `тµртінші к‰н` < кесе `кішкене, кіші` + азна `апта` (Муратов, 1961, 86); кар. бараски `ж±ма`, кичи бараски ` тµртінші к‰н` (досл. `кіші ж±ма`) (Мусаев, 1975, 38). Е. Жанпейісов [10, б.138-139].
В. Радлов: намä письмо, дипломъ, книга; намаз: 1) сабаһ намазы (таңертеңгі намаз); 2) ÿіlä (өлі намаз), бесін намазы; 3) екінді намазы (намезі дігер); 4) ақшам намазы (намазы шам); 5) пасык, кутпан намазы деп беске бөледі [7, б.664, 663]. Намазлік – 1) обучение; 2) назначение на должность [7, б.666]. Л. Будагов: намазлыкъ – шкурка отъ дикой козы, или небольшой коврикъ, для совершенія молитвы [8, б.95]. Намаздігер – третья из обязательных молитв, творимая мусульманами на закате солнца, когда до захода солнца оставалось расстояние в два копья (ЌЖ, 287). (Е. Жанпейісовті қараңыз: 139 -141 б.). Ќосымшалар арќылы намаз (намаздігер) болып т‰рленіп мезгіл мµлшерін білдіреді. Будагов: намаз // нэмазъ п. намазъ (слова пехлевійское и зендское, озночающее собственно служеніе, поклоненіе): мұсылмандардың 5 уақыт намазы. Таңғы намаз – күннің шығуына 45 мин. қалғанда; қыр. бесін намазы. Түскі мезгіл 1- ге таман; кешкі намаз – кеш бату мен күннің ұясына кірер мезгілі; ақшам намазы – (күннің ұясына кіргеннен кейін 20 мин); куптенъ (құтпан – А.Қ.) ұйқыға жатар мезгіл – 2 сағаттан соң [8, б.292]. Құптан да уақыт метрологиясына жатады: Т‰н ортасы Намаздігер, намазшам, құптан, сәске ауѓанда, К‰ні – т‰нін бір етіп, ¦йќыѓа кµзін ‰йретіп (ЌЖ. 1887. 31); Естеміспен екеуі Қонып жатса бір тауда, Намазшамнан өткенде, Құптан мезгіл жеткенде (Қобыланды, 17); Намазшам еді күн батты. Құптанның болды уақыты (Мәшһүр-Жүсіп).
Будагов: ширэ 2) тур. дж. четвероугольный столикъ, или подностъ, или квадратная скатертъ, на которой подаютъ кушанье С. Талжанов: ширек (парс. чаћарйєк немесе чар – йак) одна четвертая, четверть [8, б.680]. Удмуртта – черык (четверть), шувшта – черек, ќазаќта – ширек, ширек шай т.б. [11, б.74]. Ширек зат. Бүтіннің төрттен бір бөлегі (ҚТТС, II том. 1961: 488). Ширек сөзінің өзі бөлшектік ұғымындағы төрттен бір екендігін білдіреді. Қазақ тілінде: бөлшектік сан есімдерге тән ұғымдар: жарым, жарты, ширек сияқты сандық ұғымдар арқылы беріледі [36, б.164, 104, 37, б.206]. Шере: фанер тақтай (фанера) Каз. ЗКО. Шере сµзініњ диалекті ретінде шеру т‰лік (ауыз) тµрт т‰лік мал (домашние животные): Кент орнатып жеріне, Шеру т‰лік мал баќќан. Жам. ААО. (Аманжолов, 418); Е. Жанпейісов те сере сөзіне қатысты «шере» төрт бұрышты деген ±ѓымды бергенін айтады [10, б.122]. Мәшһүр-Жүсіп ширек төрттің бірі – деп дұрыс қолданған. Бөлшектік сан есімдер ширек сияқты жарым нумеративтері арқылы да беріледі. Жарым сөзі есептік сандармен тіркесте қолданылып бөлшектік сан есімдер мағынасын беретін орындарда да қолданылады. Жарты, ширек сөздерін олай қолдануға болмайды. Түйін. М-Ж. Көпеев: бір жарты, екі жарты сияқты нумеративтерді (заттық мағынадағы: бір шөлмек, бір шиша, бір жүнжүн, бір жарты «арақ» деген сөздерде пайдаланады. Құлаш. Ұмтылғанда қысылып, Бес жүз құлаш жазылды (Қобыланды, 58); Сала құлаш балағы Масатыдан шалбардың сала құлаш (Қобыланды, 58); Мұсаның кім таласар бұ шағына, Ел сыйған, жайса құлаш, құшағына (Мәшһүр-Жүсіп., 347); Даярлап к‰нде алдыњнан ќаќпан – торын, Шыњырау ѓып сексен ќ±лаш ќазѓан орын (Мәшһүр-Жүсіп., 61); Бµкейліктіњ биесін байлаймын деп, ¤рмекшініњ он ќ±лаш желісі бар (Мәшһүр-Жүсіп., 43); Пасыќтар бой кµрсетпей ‰йде жатыр, Ћ‰нерге ќ±лаш сермей алыстадыњ (М. Дулат, 37); Желініњ ќ±лаш-ќ±лаш ќазыѓы бар, Бармаѓымен басып-аќ зымыратады (ЌКБС, 79); Алты ќ±лаш найзаѓа Сыйѓанынша т‰йреді (ЌЖ, 47); Ќ±лаш – мера длины, равная расстоянию между концами рук, вытянутых в стороны на высоте плеч (Ќыз Жібек. 1963: 287). Ќ±лаш – керілген екі ќолдыњ бір ±шынан екіншісіне дейінгі ќашыќтыќ µлшемі (ЌТТС, 8 б.); Ќ±лаш – орташа алѓанда, екі жарым аршынѓа тењ (Диваев, 245). Ќ±лаштың: сала ќ±лаш, кере ќ±лаш т.б. т‰рлері ±шырасады (Диваев, 246). Ќ±лаш сµзі екі сµзден ќ±ралѓан: ќол + аш (ашу етістігі) (ЌТЌЭС, 133);. Кулач сµзі ќол + а + ч – ќолды аш, ќ±лаш жаз, – дейді (М. Ќашќари, 340); Түйін. Кейін келе ашу етістігі кµмескіленіп барып, ќ±лаш сµзіне (аш) сияќты ‰стеме жаз, жай синонимдері ќосылып ќ±лаш аш, ќ±лаш жай, ќ±лаш жаз, ќ±лаш ±р сияќты варианттар пайда болды. Осы маѓыналар былай ќараѓанда ќ±лаштыњ µз басында да бар ќасиет екенін байќаймыз. Мәшһүр-Жүсіп құлаш лексемасын көптеген сан есімдермен тіркесте қолданған. Қол + аш екі сөздің қосылуынан жасалған. Құлаш пен кез мағыналас сөздер. Қазақ тілінде: бес жүз құлаш, сала құлаш, сексен құлаш, он құлаш, алты құлаш және қарсы алу – жайса құлаш, араз болу – құлаш сермей, құлаш-құлаш – сансыз сияқты мағыналары да бар. Кез. Кењ мањдай, ќалыњ шаш, Я бір кез, я ќ±лаш (Абай, 187); Биіктігі пәлен кез болмайды, Созылып кете берген көкке қарай (Мәшһүр-Жүсіп., 117); Бір кілемнің төселген ұзындығы Саудагердің көзімен жүз сексен кез (Мәшһүр-Жүсіп., 117); Қыз Құртқа қағып кетіпті, Кез бойы алтын қазықты (Қобыланды, 102); Будагов: кез – іезъ 1) аршинъ (восточн. Кез  больше чмь нашъ, бухар. равняется около 1  , тат. кізап по аршинамъ [8, б.126]. Кез – 71, 12 см-ге тең ұзындық өлшемі (МҚ: 3 том);
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|