Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы



бет13/88
Дата06.02.2022
өлшемі3,93 Mb.
#34029
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   88
Киіз бен киім түбірлес лексемалар. В.И. Рассадин: «Сама же монгольская форма является заимствованием и адаптацией древним монгольским языком древней тюркской словоформы kedim `одежда, одеяние` (<др. –тюрк. кed- `надеавть`, которая по законам исторического развития монгольской фонетики трансформировалась в kejim, как на определенном этапе развития монгольских языков (во всяком случае, до возникновения старомонгольской письменности) смычный d перед і развился в шипящую аффрикату Î, а глухой смычный t перед і – соответственно в глухую шипящую аффрикату ç. В самих же тюркских языках, где наличествует этот монголизм, дервнетюркская форма kedim `одежда` развивалась по другим фонетическим законам: здесь вместо – d – появилось –z- (как напримре, в хак. языке) либо –j-вдругих языках. Ср. каз. киім, алт., кирг. кийим `одежда` (< кий – `надевать`, ср. хак. кис- `надеавть`). Сол сияқты Г.И. Рамстедт пен М. Рясянен монғол тіліндегі кежім `чепрак` киім сөзінің жасалу дериваты сияқты көрсетеді [209, б.222]. «Кета» – деген аяқ киімі де осы сөздермен түбірлес. Киім > кежім ат әбзелі `оюлы терлік.` Бұл – жөнінде киіз, кежім бөлімдерінде бір шама жазылды.
Л. Будагов кир. كيت кіетъ подарки во время сватовства; дж. тат. кіймекъ, тур. ад. гіймекъ, надвать, одвать, облачаться, обувать, каз كيو киу одваніе, одяніе, كيوم, كييم, а) одежда, платье (въ тру. портной, одтый) б) тур. гійемъ, ійем удила, уздцы т.б.; кир. كييت кіитъ, كيت кіетъ, (от гл. كيمك кимк) подарокъ отъ отца невсты, كيت كيديمкит кидим, я получилъ подарокъ (у татаръ есть обычай, во время свадьбы, при пить шербета или при пирожномъ, класть деньги или подарки для невсты, это и называется киит что у башкиръ берна) деп жазады сөздігінде [210, б.173, 181, 183]. Ќ. Ж±банов кій – (і) т – (одежда) от кій – «одеваться» – деп киінудіњ т‰бірін ки емес, кіи дейді [58, б.544]. Бұған орай кимешектің түбірі де кій болуы мүмкін. Будагов: кир. кйімешекъ, родъ чепчика, надваемаго старухами: головной уборъ уральскихъ татарокъ – дейді (1871: 181).
Қалың малдың бір түрі – ілу. «Ілу» – деген түйе бастатқан «тоғыз»: мұның бір қызына күйеу болғанға қалың малдан бөлек, қатын басына бір «тоғыз» – ілу керек (М-Ж. 6 т. – Б. 202). Е.Жанпейісов ілу -дің қалымның негізгі түрі екендігін айтады. Сол сияқты сыйыт о бастағы мағынасы `жылау, өксу` түркі тілдерінде бұрыннан бар дериват екендігін айтады. Сыйыт > cығ [208, б.80-82]. Сыйыт: киім (свадебный подарок) (С. Аманжолов, 1959: 405). Мысалы: Көзіңнің жасын сық. Киіміңді сық. О бастағы мағынасын қалыңдықтың жылап-сықтауынан алған болуы керек. Л. Будагов: сыныксы, сынсы – горевать, сыныксыма не горюй (Буд., 1871: 407). Л.З. Будагов ќырѓыздардың тойын жан-жаќты суреттей отырып, той, ‰йлену тойы, дастархан жаю, طوي طويلاماقтой тойламақ, ад. طوي اتمك той атмыќ, тамаќ беру, египеттік жаѓдайда ќонаќ к‰тудеміз, ‰йлену тойы кезіндегі, басќа уаќыттаѓы сыйлыќ, تويلوق тойлұқ, ‰йлену тойы кезіндегі ќыздыњ єкесініњ киіз ‰йіндегі жасалѓан той дастарќаны, кім той бастар айтса соѓан халат* сыйѓа берген طوي ناستار той бастар, к‰йеу баланыњ єкесі ќыздыњ єкесіне ±лыныњ к‰ндіз келіп ж‰руіне р±ќсат алу ‰шін сый береді طوي مال той мал, б±ндай сыйлыќ байлыќќа байланысты кейде 50-ден, 100 жылќыѓа дейін жеткен. Ќыз ±затылѓанда б±л жылќылар ќыздыњ жасауына ќоса берілген. Ќыздыњ некесі ќиылѓан соњ жиналған қалымға сєукеле тіккен, ал қалған жылқыларды қыздың басқа да керегіне жұмсаған (сәукеле өте қымбат болған, сәукеле – бөлімін қараңыз – А. Қ.) аударған, транскрипциясын жасаған – А. Қ. [212, б.754]. Г. Н. Тверитин: *Халат дальше шли лихие кони и оружье, и бешметы* Бешпент – халат деп түсінік берген [213, б.104-118].
Түйін. М±ныњ ішінде: ки+іт; киит, кии, кийит, кит т.б. `киіммен сый`, `киімдерді кию`, `кµйлек, киім`, киіну`, `ки` бар. Т‰бір т±лѓа ки «киін» – деп ќарастыру да жоќ емес. Ки > киім > киіт. Киіт кигізу дәстүрі барлық пен байлықтың кепілі. Материалды жағдайдан шыққан дәстүр. Дінмен қатысы жоқ. Адамдардың өзі ойлап тапқан, қанаудың белгісінен шыққан дәстүр. Киіт кигізу мен сеп тығыз байланысты.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   88




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет