Мұғалімдермен іс-әрекетінің тиімділігін арттыруда олармен психологиялық зерттеулер жүргізіп, түзету-дамыту жұмыстарын ұйымдастыру, психологиялық кеңестер беру жолдары баяндалған. Осы тақырыппен жұмыс істеу кезіндегі туындайтын проблемаларды жолға қою тұрғысындағы тәжірибесін ұсынған.
Ж О С П А Р
І Кіріспе.
Мұғалім іс-әрекетінің тиімділігін арттырудың психологиялық жолдары.
ІІ Негізгі бөлім.
Педагогикалық ұжымды және оның мүшелерін зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру.
Зерттеу нәтижелерінің негізінде мұғалімдерге психологиялық қызмет көрсету жолдары.
Мұғалімдерге арналған психологиялық кеңестер.
Педагогикалық ұжымға арналған стенд материалдары.
ІІІ Қорытынды.
Жеке тұлғаның қалыптасуына ықпал келтіру, психодиагностикалық тапсырмаларды жүйелі түрде орындау
Педагогикалық ұжымды зерттеу
Мектептегі оқу үрдісін нормаға сай қалыптастыру
Педагогтың баламен, ата-аналармен қарым-қатынасындағы проблемаларды шешу
Сәйкесінше түзету-дамыту жұмыстарын жүргізу
Өзара келіспеушілік жағдайларының алдын -алу жұмыстарын жүргізу
Педагогтардың жұмыстарын психологиялық тұрғыда дұрыс ұйымдастыру, кеңес беру.
Міндеттерім
Мақсат
Қазіргі нарықтық экономика заманында қоғам, сонымен бірге мектепте де жұмыс ауқымы кең және қиын екендігіне ешқайсысымыз да шүбә келтіре алмаймыз. Сондықтан әрбір жеке тұлға іскер, шаруашыл, ізденімпаз, шығармашыл, талғампаз болуы тиіс. Қазіргі міндет әр азаматты білімге емес ғылымға жетелеу болып отырғандықтан, жаңа заман, жаңа талап, ғылым заманы артқа қарап ойлануға мұрша бермеуде. Осындай зымырандай жүйткіген уақытта мұғалімнің, әсіресе ауыл мұғалімінің жағдайы қандай деген ой көп толғандырды.
Балалық өмірдің ең бір қызықты кезеңдері мектепте өтеді. Сол мектептің тұлғасы – ұстаз. Ұстаз шәкіртінің жан сұлулығын, тән сұлулығын зерделей отырып, оның адамдық асыл қасиеттерінің жақсара түсуін қадағалап, қамқорлық жасап отыруы тиіс.
Ал осы ұстаздар қауымы әр баланың психологиялық жай-күйіне жете көңіл бөліп, зерделер ме екен? Жалпы ұжым мен ата-аналар психологиялық қызметке қаншалық деңгейде көңіл бөліп, жүгінуде? Әрине, психологиялық қызметті әр мұғалім немесе ата-ана өзінше әртүрлі түсініп, қабылдайды: біреуі бірлікте еңбек етуде, енді біреуі – қызыға, үшіншісі – немқұрайлы, кейбірі – сенімсіздікпен, кей кезде дұшпан көзбен де. Сондықтан педагогикалық ұжымның сенімін психолог тек қана өзінің жоғары мәдениеттілігімен, біліктілігімен, еңбегінің дұрыс нәтижелілігімен арта алады.
Мұғалімді жұмыста, қарым-қатынаста, әңгімелесуде анықтау үшін оқу-тәрбие барысына талдау жасап отыру қажет. Себебі, мұғалімдер мен психолог арасында жақсы түсінушілік орнатып, бірлесе еңбек етуіне ықпал жасау қажетті, сонда ғана балалармен қарым-қатынасты жақсартуға болады. Осыған орай, беріліп отырған әдістемелік нұсқаулықта педагогикалық ұжымды зерттеу, оның баламен, ата-аналармен қарым-қатынасындағы проблемаларды шешу және сәйкесінше түзету-дамыту жұмыстары ұсынылып отыр.
Бірінші кезеңде мектептің психологиялық ахуалы зерттеледі. Мектептегі психологиялық ахуал дегеніміз – ұжымның әлеуметтік- психикалық көңіл-күйі, оның мүшелері арасындағы моральдық талаптары мен қызығушылықтарының деңгейі, іскерлігі және жеке бір-біріне деген қарым-қатынасы. Зерттеу барысында ұжымда ең маңызды мәселелер мен жасырын жатқан жағдайлар анықталады. Атап айтқанда, ашық сайыс немесе жасырын көреалмаушылық, ағайындық бірлік немесе ыдыраушылық, дөрекі басшылық немесе өзіндік дербес тәртіптілік.
МҰҒАЛІМДЕРДІ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗЕРТТЕУ ЖҰМЫСТАРЫ
І. «Ұжымның психологиялық ахуалын бағалау» тесті.
ІІ. «Басса Даркидің эмоциялық тест ІІІ«Мұғалімнің шыдамдылығы» тесті
ІУ «Мұғалімнің әдептілігі» тесті
У «Мұғалімнің конфликтогенділігіне» тест.
УІ «Коммуникациялық ұйымдастырушылық қабілеті»
УІ І «Қарым-қатынасты бағалау сатысы» тесті
МҰҒАЛІМДЕРГЕ АРНАЛҒАН ТҮЗЕТУ-ДАМЫТУ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ
Кикілжің жағдайларын болдырмауға, ескертуге арналған тренинг жаттығулары
Тынышталу үшін, егер адам айтатын ештеңе таппаса, «Көк аспан» визуализациясы көмектеседі. Бұл тек тынышталдырып қоятын тәсіл емес, бұл - әрі ұстамды, салмақты болуға үйретеді. «Көк аспан – керемет үлкен, бетон мен шыныдан құралатын орын; оншақты қабат және терең үй асты (подвал). Әр қабатта көптеген бөлмелер бар. Жылдам лифт Сізді қайда болса, сонда алып барады. Сіздің санаңыз да осы «Көк аспан» секілді. Онда да терең үй асты санадан төмені, сана асты және жоғары сананың биік қабаттары бар».
Көк аспан бойынша саяхат 14 кезең бойынша жүреді:
қайда бомасаңыз да көзді жұмып, босаңсыңыз. Сіз санаңыздың биік көкаспаны жанында тұрмын деп есептеңіз;
жоғарыға қараңыз, Сізге үйдің төбесі көрінбейді. Ол бұлттар арасында жасырын, себебі Сіздің санаңыздың шегі жоқ;
вестибюльге кірсеңіз, Сіз көптеген есіктерді көресіз. Ол есіктерде жазулар бар, мысалы, «Өзін-өзі сақтау», «Тамақ», «Туыстық жалғастығы», т.б. Сіз әр бөлмеге кіріп, мұның барлығы Сіздің тірі қалуыңыз үшін құрылған. Мұнда еш жасырын нәрсе жоқ:
Сіз екі лифт көріп тұрсыз, бірінде «тек жоғары», бірінде «тек төмен» деген жазулар бар. Сіз «тек төмен» деген лифтке кіресіз;
Есіктер жаьылып, Сіз терең жер астына түсесіз. Есіктер ашылады, бірақ Сіз шықпайсыз, ондағы жазулары бар есіктерге қарайсыз. Ол жазулар: «зұлымдық», «қызғаныштық», «дөрекілік», «мақтаншақтық», т.б. Сіз мұның барлығы Сіздің «Меніңіздің» ең сұмпайы, ең төмен бөлігі екендігін түсінесіз;
Сіз осында бірнеше рет болғаныңыз еске түседі, ол есіктердің ар жағы не екені Сізге мәлім. Сізге бұл терең қараңғы қапаста болу ұнамайды. Сіз ешқашан мұнда қайтып келмеуге ант етесіз:
Осы бөлмелердің кілтін алып, оны лифтпен подвалға кірердің арасындағы шахтаға лақтырасыз. Бірнеше уақыттан соң ол кілттердің шахта тереңіне түскенін естисіз. Енді оны алуға болмайды;
Сіз «тек жоғары» деген жазуы бар лифтіге кіресіз, сөйтіп, 2-ші қабатқа көтерілесіз. Кең холлға кіріп, онда «арман», «сезіну», т.б. деген сөздері бар есіктерді көресіз;
Сіз бұл қабатта атауы жоқ бөлмелердің бар екенін байқайсыз, онда не барын білмейсіз, сондықтан оларды ашуға еш асықпайсыз;
Бір күні Сіз сондажәне ең соңғы қабаттарда боласыз, бірақ ол сосын;
Сіз лифтке қайта келесіз;
Сіз санаңыз жайлы көп білдіңіз өзіндік меніңіздің ең төмен бөлігінде бодыңыз. Сіздің онда баруға еш ниетіңіз жоқ; Сананың өте жоғары деңгейі жөнінде ұғымға ие бодыңыз, бірақ онда кіре алмадыңыз;
Сіз шығасыз да, қоштасарда Сіз санаңыздың көкаспанын бір барлайсыз. Ол не деген биік әрі әдемі!
Егер де Сіз осы жаттығуды Сізге қиын, жаман болғанда жасап көрсеіңз, Сізге біреу ұрысқанда, біреуге өкпелегенде, онда бұл қоршаған агрессияға реакция білдірмеуге үйретеді және кикілжің Сізден тыс қалады.
Топтың әрбір мүшесі оқушыға арнап бір мадақтау сөз тіркесін айту керек. Мысалы, «Жарайсың! Сенде барлығы дұрыс». Бұл сөздерді қатысушы бет әлпетін және интонациясын әртүрлі етіп кемінде бес рет қайталауы қажет. Топ қай сөз тіркесі сәтті және қайсысы сәтсіз болғанын анықтайды.
Психолог әрбір мұғалімге оқушылармен қарым-қатынаста мәнерлі және әсерлі интонациясын табуға көмектеседі.
Қатысушылар екі-екіден топқа бөлінеді. Әр топта біреуі жүргізуші, ал екіншісі оның айнасы болады. Жүргізуші қолдарымен спонтанды әрекеттер жасайды. Ал екінші адам айнадағы бейнесі сияқты синхронды қайталауға тырысуы керек. Мұндай вербальды емес коммуникацияда пайда болатын ойыншылар арасында психологиялық байланыстар мен қиындықтардың туу сәттерін талқылайды. Психолог өзімен қарым-қатынасындағы партнерді дұрыс түсіну және сезінудің маңыздылығын, адамдар арасындағы даралықты-динамикалық айырмашылықтар қандай болатындығын «осы жерде және қазір» тәжірибеде сезінуі қажет екендігін топтың әрбір мүшесіне айтуы қажет.
«Көпір» жаттығуы
Мақсаты: біріккен педагогикалық ұжымды қалыптастыру, мұғалімдердің бір-бірін қолдау, көмек беру және вербальды емес құралдарды дамыту.
Қатысушылар шеңбер бойынша отырады, психолог диагонал бойынша ортадағы линияны бормен сызады. Ойынның шартын былай түсіндіреді: «Елестетіңдер, бұл диния – көпір. Астында өзен ағып жатыр. Көпірден бір адам ғана жүріп өте алады. Ойынның мақсаты: екі адам қарама-қарсы бағытта осы көпір бойымен өтуі тиіс. Кім жүріп өткісі келеді. Көпірден өтетіндер екі ұлт өкілі, сондықтан олар бір-бірінің тілін түсінбейді». Топтан екі адам шығады. Ойынның мақсаты талқыланбайды. Оларға бір минут уақыт беріледі.
Бұл жұмыстан соң мынадай мәселе талқыланады: ойын барысында бір-біріңізге көмектесуге тырыстыңыздар ма, жоқ әлде тек өзіңііздің мақсатыңыздың жүзеге асуын қаладыңыз ба?
«Қалаймын – Істей аламын - Қажет» жаттығуы
Мақсаты: Мұғалімнің қажеттіліктеріне және өз армандарына сенімін бекіту және белсендіру, дүниетанымын кеңейту және дамыту, педагогикалық іс-әркеті стилінің жеке дара түрін табу.
Мұғалімдер тобын жарты шеңбер тәрізді етіп отырғызамыз, жарты шеңбер алдына екі орындық қоямыз. Ортаға қалаулары бойынша екі мұғалімді шығарып орындыққа отырғызамыз. Олардың біреуі – тыңдаушы, екіншісі – сөйлеуші болады. Соңғысы психолог ұсынған басы берілген үш сөйлемді аяқтайды. Мысалы, «Мен өзімді сенімді сезінуге міндеттімін», «Мен өзімді сенімді сезіне аламын», «Мен өзімді сенімді сезінгім келеді».
Берілген сөйлемнің аяғы спонтанды және тікелей болуы маңызды. Адам не ойлағанын, есіне не түсіргені жайлы айтады. Одан кейін үш сөйлемнің қайсысы сенімдірек айтылғандығын, сөйлемнің қайсысында сөйлеушінің жеке-даралығы сезілгендігі жайлы талқылау жасаймыз.Алдымен бұл сұрақтарды тыңдаушыға қоямыз, осдан соң бүкіл топтан сұраймыз. Сөйлеушінің интонациясы, ооның бет әлпетінің қимылы, жестіне және т.с.с. назар аударылады.
Әдетте басым көпшілігі әйелдер болып келетін аудиторияда «Мен міндеттімін» принципі бойынша өмір сүретіндігі анықталады. Көбінде өз армандары мен қажеттіліктерін (мен қалаймын) жүзеге асыруға уақыты да, күш-қуаты да жетпейді. Психолог жан саулығы мен оптимизмді сақтау үшін «өзіме арналған өмірге» азғантай болса да уақытын бөлу керектігіне сендіруге ұмтылады.
Мұғалімнің іс-әрекетіндегі кәсіптік стилінің жеке-даралық тәсілін іздеуге байланысты сұрақтар талықаланады. Психологқа мұғалімнің мектептегі жүріс-тұрысы, басқа мұғалімдермен, оқуышлармен қарым-қатынас мәнері тек педагогика ммаандығында қабылданған іс-әрекет нормаларының негізінде ғана қалыптаспай, оның жеке даралық ерекшеліктерінің негізінде де қалыптасқандығын көрсете алу маңызды. Кейбір мұғалімдер қарым-қатынаста қатал және құрғақ, басқа біреулері эмоционалды болып келеді. Өз-өзіңізден бас тартпай тұлғалық ерекшеліктеріңізге сай келмейтін рөлді ойнағанда мүмкіндігінше мамандықта белгіленген барлық шектеулер мен шекараларды тауып толығырақ жүзеге асыруға тырысу маңызды.
«Эмоция» жаттығуы
Мақсаты: мұғалім бойында әртістік қабілет, эмоционалдылық, иілгіштік, оқушылармен қарым-қатынаста бейнелік пен жандану техникаларын дамыту.
Топ жарты шеңбер болып отырады. Әрбір қатысушы психологиялық жұмбақ жасырады. Жұмбақты бет-әлпет қимылы, тұрысы, іс-әрекеті, ым-ишара және кейбір нейтралды сөз тіркестерін қолдануды, өзі ойланған эмоционалыд күйлердің біреуін топқа жасыруға болады, топ мүшелері оны табуы қажет.
Соңынан психолог мұғалім жұмбақты қаншалық шеше алмағандығы жайында ойлануға, ол өз күйін демонстрациялауда қандай сыртқы амалдарды қолдану барысында қайсысы (бет, қол, интонация, т.б.) мәнерлі болып келетіндігі жайлы ойлауды ұсынады. Мысалы, директивті дауыс немесе «мұғалімдік» қатты мүсін.
Топ мүшелері шеңбер құрып отырады. Психолог қатысушылардан балалық шағындағы ең қызықты және қайғылы оқиғаларын естеріне түсірулерін ұсынады. Мұғалім балалық шағында эмоционалдық травма алып, эмоциясын сыртқа шығара алмаған болса, онда ол жағдай оның балаларымен қарым-қатынаына әсер етеді. Мұғалім балалық шағындағы күйзелістерін сыртқа шығарып, топ мүшелерінен қолдау көрсе, онда ол балалық шағының жан қиналтатын естеліктерінен айырылады.
«Менің алғашқы ұстазым» жаттығуы
Мақсаты: мұғалімнің педагогикалық рефлексиялық қабілетін дамыту, жеке тәрбиелік әсер етулерін бағалу және талдау.
Психолог топ мүшелеріне өздерінің алғашқы ұстаздарын естеріне алуды ұсынады. Оның балаларға қарым-қатынасы, сабақ түсіндіру мәнері, оқушылар жұмысын қалай бағалауы, сыныптағы ахуал қандай болғанын естеріне алу қажет. Жаттығудың тиімділігін жоғарылату үшін оларға өз тәжірибесінде кездестірген алғашқы ұстаздарына ұқсас іс-әрекеттерін немесе одан жақсырақ, әділдірек болғысы келетіндігі жайлы пікірлерін сұрауға болады. Тағы бір маңызды жайт, олар өздерінің балалық елестерінің негізінде өз оқушыларын терең сезіне алуына үйрету.
«Менің әріптесім» жаттығуы
Мақсаты: мұғалімдердің өзара бір-бірімен қарым-қатынасының тиімді амалдарын дамыту.
Психолог топтағыларға келесі ситуацияны ойнауды ұсынады: мұғалім өз әріптесіне отбасы жағдайына немесе денсаулығына байланысты бір-екі күн жұмыста алмастыра тұруын өтінеді.
Ары қарай топта мына мәселелер бойынша талқалу жүргізіледі: өз өтінішін білдіргенде мұғалім қандай коммуникативті амалдар таңдады, неге кейбір мұғалімдер көмек көрсетуге келісті, басқа біреулері келіспеді (егер ойында ондай жағдай болса).
Әрбір қатысушы өз тәжірибесінде кездестірген осыған ұқсас жағдайларды есіне түсіріп, осындай жағдайда өздерін қалай ұстау керектігін ойланса болады. Психолог әрбір мұғалім біреуден көмек сұрау керек болса, қалай әрекет ету қажеттігі жөнінде өз пікірін белсенді айтып, топқа топқа қосылып отыруына жағдай жасауы қажет. Топ әріптестерінен көмек сұрау қажет болған жағдайда қалай әрекет ету керектігі жайында тиімді әрі ұтымды формаларды жасап шығарады, психолог тек өзіне көмек көрсетуге жағдай жасап отыруы қажет.
«Ернеу» жаттығуы
Мақсаты: педагогикалық ұжымда мейірімділікті, ашықтықты және көмек беру қасиетін қалыптастыру.
Мұғалімдер бір-бірінің артына тұрып, иықтарын жалғастыра отырып психологтың бөлген линиясы бойынша тұрады. Ол айтады: «Бұл сызық – үйдегі ернеудің биіктігі. Сіздің аяқ киіміңіздің ұшы – ернеудің соңы. Бұл адам қалауы бойынша осы ернеу бойына құлап қалмай жүріп өтуі керек. Ал топтың мақсаты – осы жағдайда көмектесу. Мұнда шамалы сөйлесуге, физикалық контактіге түстуда қолдау көрсетуге болады. Ең бастысы – осы ернеу бойынша жүріп өту».
Соңынан ернеу бойынан жүріп өткен қатысушы өз сезімін айта отырып, қай жерде қиындық көргенін және қай жерде қолдау сезгенін айтады. Топ мүшелері қай жағдайда қолдаудың сәтті болғанын, ал қай жағдайда болмағаны жөнінде өздерінің пікірілерін айтады. Егер де қатысушы құлап бара жатса, бұл мәселе де топта талқыланады.
Негізі адам баласы нәтижелі жұмыс жасау үшін, қандай салада болмасын жемісті жетістіктерге жету үшін ең бірінші өз денсаулығына жауапкершілікпен қарауы қажет. Өткен ғасырдың 70-ші жылдары әйгілі дәрігер Н.М. Амосов өзінің «Раздумья о здоровье» атты кітабында денсаулық психологиясының негізгі принциптерін көрсетіп берген. Олар:
Көпшілік жағдайда аурудың қалыптасуына табиғат пен қоғам емес, адамның өзін кінәлі. Себебі ол өзінің жалқаулығы мен сараңдығынан, ал кей жағдайларда ақымақтығынан ауырады.
Медицинаға арқа сүйемеңіз. Ол көптеген ауруларды жақсы емдейді, дегенмен адамның денін толыққанды сау ете алмайды... Ал ең жақсысы: дәрігерлердің қолына түсіп қалудан қорқыңыз! Кейде олар адамның әлсіздігін пайдаланып, медицина ғылымының кереметтігіне көз жеткізуге тырысып және адамдарда жалған аурулардың бар екендігін айтып, шектен тыс төлемдердің қағазын беруі мүмкін.
Денсаулығыңыз мықты болу үшін үнемі және мазмұнды адамның өзіндік күші болуы тиіс. Оны ештеңемен алмастыруға болмайды. Адам соншалықты деңгейде жақсы дамыған және осының арқасында әрқашан өз денсаулығын орнына келтіре алады. Кәрілік пен аурудың күшеюіне байланысты адамда денсаулығын жақсартуға деген сенімі күшейе бастайды.
Кез келген күш қажеттіліктен туындайды, ал қажеттілік – бұл мақсатқа жетуге, уақытты тиімді пайдалануға жетелейді. Бірақ мұның барлығы мінезге де байланысты. Өкініше орай, адамның денсаулығына деген жауапкершілігі өлімге әкелетін деңгейге жеткенде ғана мақсатқа айналады.
Деннің саулығы үшін төрт жағдай міндетті түрде болуы тиіс: физикалық салмақтар (жұмыс), тамақтан тартыну, уақыт және демала білу қабілеті. Ал бесіншісі – бақытты өмір! Өкініштісі, алдыңғы төртеуінсіз бақытты өмір денсаулықты қамтамасыз ете алмайды... Табиғат өте мейірімді: күніне 20-30 минут дене тәрбиесімен айналысса, дегенмен ол жаттығу адамды терлетуі, шаршатуы тиіс, оның жүрек қағысы екі есеге жиілеуі керек. Ал егер осы уақытта екі еселесек, онда өте керемет болар еді.
Өзіңді тамақтан тарту қажет. Өз салмағыңызды бойыңыздың өлшемінен 100 сантиметр кем болуын қамтамасыз етуге тырысыңыз.
Өз денесін демалдыру – ғылым, бірақ мұнда күшті қажыр-қайрат пен мықты мінез болуы тиіс.
Мықты денсаулық – бұл өзінен-өзі бақытты болу деген сөз екен. Бұл дұрыс емес: адам өз денсаулығына үйреніп қалып, оған көңіл бөлмей қоюы мүмкін. Ден саулығы адамның отбасындағы және қызметіндегі бақытқа қол жеткізуге көмектеседі.
Психологиялық шаршау және оны жеңу жолдары
Қазіргі таңда стресс түрлерінің біріне созылмалы шаршау синдромы жатады. Американдық ғалымдардың зерттеулері бойынша АҚШ-та 3-тен 10 млн-ға дейін адам осы синдроммен ауырады екен. Бұл аурудың негізгі себептері анықталмаған. Ғалымдардың жобалауында бұл ауру түрлі вирустардан немесе жағымсыз экологиялық жай-күйден болады деп болжайды. Дегенмен көптеген зерттеушілер синдромның негізінде шектен тыс организмге жасалған ауырлық, былайша айтқанда стресс жатыр деп есептейді.
Аталған ауру грипп сияқты болып басталады және оның түрлі симптомдары анықталған. Олар:
Физиологиялық деңгей:
аз мөлшерде дене қызуының көтерілуі;
тамақтың қышыуы және ауырсынуы;
шеке тамырлары мен қолтықтық тамырларының ұлғаюы;
бұлшық еттері мен сіңірлерінің ауруы;
ұйқының бұзылуы.
Психологиялық деңгей:
таусылмайтын шаршау және әлсіздік сезімі;
депрессия, өмірге деген құштарлықты жоғалту;
интеллектуалдық мүмкіндіктердің төмендеуі;
тез шаршау;
тітіркенушілік.
Әлеуметтік деңгей:
жұмысқа деген қызығушылық жоғалту және онда өзін тастау;
ұжымдағы қарым-қатынаста проблемалардың пайда болуы;
болашақтағы өмірлік жоспарлардың бұрмалануы;
қоғамдық өмірге деген қызығушылықтың төмендеуі.
МҰҒАЛІМДЕРГЕ АРНАЛҒАН ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ КЕҢЕСТЕР
Педагогтар үшін стендке арналған ақпараттар
Қатты стресс кезіндегі алғашқы көмек
Егер де біздер кенеттен стресс жағдайында болсақ (біреу ашуландырды, бастық ұрысты немесе үйдегілер жынымызға тиді), онда бізде қатты стресс күйі басталады. Алдымен жұдырықты түйіп адам өзіне қатты стрестің дамуын тез тоқтату үшін «Тоқта!» деген бұйрық беруі керек. Осы қатты стресс күйінен шығуға көмектесетін кейбір кеңестерді қарастырайық.
Стреске қарсы дем алу.
Мұрын арқылы терең тыныс алдуы баяу орындаңыз. Тыныс алудың ең шыңында демді ұстап, кейін демді мейлінше жәйлап шығарыңыз. Бұл тынышталдыратын тыныс алу. Әрбір терең дем алу және жағымды дем шығару арқылы Сіз стресс күйзелісінен біртіндеп арыласыз.
Психолог
Минуттық релаксация
Босаңсу жағдайлары
Стреске қарсы демалу
Ауыз бұрышын босатыңыз, еріндерді сулаңыз. Иықты босатыңыз, өз бетіңіз бен дене күйіне мән беріңіз. Олар эмоциялар, ойдар, ішкі күйді бейнелейтінін ұмытпаңыз.
Мұрын арқылы терең тыныс алуды баяу орындаңыз. Тыныс алудың ең шыңында демді ұстап, кейін демді мейлінше жәйлап шығарыңыз. Бұл тыныштал-дыратын тыныс алу.
Жай орын: тыныш бұрыш – үйде, табиғатта:
Босаңсудың арнайы әдістемесі;
Енжар күй: ойлар, қайғы, толық босаңсу, т.б.
Будда ілімі: зұлымдық жасамау, қайырымдылық жаса және ақыл тоқтата алу.
Минуттық релаксация.
Ауыз бұрышын босатыңыз, еріндерді сулаңыз. Иықты босатыңыз, өз бетіңіз бен дене күйіне мән беріңіз. Олар эмоциялар, ойдар, ішкі күйді бейнелейтінін ұмытпаңыз (Әрине, айналадағылар Сіздің стресс күйінде екендігіңізді білмеуі керек, бұл табиғи нәрсе).
Айналаға қарап сіз отырған бөлмені әбден зер салып қараңыз. Ең майда деген нәрселерге дейін. Оларды жақсы білсеңіз де, қараңыз. Жәймен ойша барлық заттарды бірінен соң бірін кезектестіріп қарастырыңыз. Осы құралдарға толық зеійн аударыңыз. Өзіңізге өзіңіз ойша айтыңыз: мысалы, «қоңыр стол, ақ перде, гүл үшін ваза,т.б.». Әр затқа зейін қою арқылы ішкі стресс күйзелісінен сәл ғана босайсыз.
Егер жағдай болса, қатты стресс болған бөлмеден кетіңіз. Ешкім жоқ бөлмеге ауысыңыз немесе ойыңызбен жалғыз қалатын, ешкім жоқ көшеге шығыңыз. Бұл бөлмені ойша сүйек-саяғына дейін талдаңыз (егер көшеге шықсаңыз, онда – үйлер, ағаштар,т.б. алдыңғы пункттегідей).
Аяқты иықпен қатарластырыңыз, алға еңкейіп, босаңсыңыз. Бас, иық, қолдар еркін түрде төмен түседі. Дем алу тыныш. Осы тұрыста 1-2 минутқа ұстап, кейін жәйлап басты көтеріңіз (бірақ бас айналмасын).
Қандай да бір іс-әрекетпен айналысыңыз: кір жуыңыз, үй жинаңыз. Бұл тәсілдің құпиясы қарапайым. Стресс жағдайында кез келген іс-әрекет, әсіресе ауыреңбек пен дене қиымылы көп пайдалы, ол ішкі күйзелістен ауысуға көмектеседі.
Сізге ұнайтын, тынышталдыратын музыка қосыңыз. Оны зер салып тыңдаңыз (локальды концентрация). Бір нәрсеге зейін шоғырландыру толық релаксацияны тудыра отырып, жағымды эмоцияларды қалыптастырады.
Калькулятор, қағаз және қарындаш алыңыз да, өмірде қанша күн өмір сүретініңізді толық жазыңыз, санды 365-ке көбейтіңіз, ең қуанышты күніңіздің мерзімін жазыңыз. Бұл күн Сіздің өміріңіздің нешінші күні болуы мүмкін? Есептеп көріңіз. Мұндай үнемді іс-әрекет өз зейініңізді ауыстыруға көмектеседі.
Қандай да бір өзге тақырыпқа қасыңыздағы адаммен (көрші, қызметтегі жолдас, т.б.), егер қасыңызда ешкім болмаса, телефон арқылы диалогқа түсіңіз. Бұл алаңдататын іс-әрекет «осында және қазір» принципімен орындалады. Нәтижеде санаңыздағы стреске толы ішкі диалогты ығыстыра аласыз.
Бірнеше стреске қарсы дем алу жаттығуларын жасаңыз. Енді өзіңізді ұстап, әрі қарай жұмысыңызды жалғастыруыңызға болады.
Босаңсу жағдайлары
Жай орын: тыныш бұрыш – үйде, табиғатта:
Босаңсудың арнайы әдістемесі;
Енжар күй: ойлар, қайғы, толық босаңсу, т.б.:
Будда ілімі: зұлымдық жасамау, қайырымдылық жаса және ақыл тоқтата алу;
Қазіргі біздің өміріміз қарқын алғандығы соншалықты, бұл жүйкемізге әсер етіп қоймай, денсаулыққа да ықпалын тигізуде. Ғалымдар қазірге адамға «стресс торына» түсіп қалмауға көмектесетін әдістер мен тәсілдерді ойлап табуға еш шаршамайды. Австралиялық мамандар келесі жайттарды ұсынады:
аптасына жарты күн Сізге не ұнайды соны істеңіз: билеңіз, жүзіңіз, қыдырыңыз немесе саябақ орындығында отырыңыз. Жалпы өзіңізді тек жұмысқа беруді тоқтатыңыз;
Бір күнде кем дегенде бір рет немесе одан көп ең қымбат деген адамға жылы сөздер айтыңыз. Еш күмәнданбаңыз: ол да Сізге солай жауап береді. Біздің қатал өмірде біреу өзіңді жақсы көреді деге ойдың өзі санамыздағы ауыр стрестен қорғауға қабілетті;
Аптасына екі немесе үш рет дене жаттығуларын жасаңыз. Жаттығулар шаршататындай болмау керек, егер де жаттығудан соң душ ақжет болса, Сіз бір нәрсені дұрыс жасамадыңыз не жеткіліксіз жаттықтыңыз;
Көп су ішіңіз (ішімдік суы емес). Денені жақсы формада ұстау үшін бір күнде кемінде 1-1,5 литр су ішу қажет;
Кем дегенде аптасына бір рет Сізге зиянды деген нәрсемен шұғылданыңыз (мысалы, диетаны бұзу, тәтті жеңіз немесе ертерек жатыңыз). Өзіңізді бақылағаныңыз жақсы, бірақ ол өте қатал жасалса, ипохондрик болып кетуден сақтаныңыз;
ӨЗ өміріңізді талан-тараж етпеңіз. Егер де кейбір хаттар ашылмай қалса, телефон шалыстарына жауап берілмесе, өте жақсы. Кейбір адамдар өміріңіздегі Сіздің сағат (тіпті күндеріңізді) ұрлайды, Сізге ұнамайтын істерді жасауға қинап, стресс тудырады).
Релаксация деген не?
Релаксация – бұның көмегімен дене немесе психикалық күйзелістен толық не жартылай, бөлік-бөлікпен құтылу.
Релаксация өте пайдалы әдіс әрі оны меңгеру де оңай – ол үшін арнайы білімнің және табиғат сырының қажеті жоқ. Бірақ бір қажетті шарт – мотивацияның (түрткінің) болуы, яғни әрбір адам не үшін релаксацияны меңгеру керек, соны білген жөн. Релаксация әдістерін ертерек меңгеру керек, яғни өте қиын кезеңде шаршау мен тітіркенуге қарсы тұру үшін. Сабақ өз кезегімен өтсе, релаксациялық жаттығулар әдетке айналады және жағымды әсерлермен ассоциацияланады, оларды меңгеру үшін табандылық пен шыдамдылық қажет.
Біздің көпшілігіміз жан және бұлшық еттік күйзеліске үйренгеніміз сонша, оны табиғи нәрсе деп оның зияндылығын ескермейміз. Релаксацияны меңгеріп, бұл күйзелісті реттеуге, төмендетуге, әліретуге болады.
Сонымен релаксациялық жаттығуларды мейлінше жеке бөлмеде, бөтен адамдарсыз орындау керек. Жаттығулардың мақсаты – бұлшық еттердің толық босаңсуы. Толық бұлшықтық релаксация психикаға жағымды әсер етеді және жан күйінің теңдесуіне қол жеткізеді. Психикалық ауторелаксация «идеялық бостық, ештеңе жоқтық» күйін тудыру мүмкін. Бұл айнала әлеммен миға қажетті демалыс беретін психикалық және ойлау байланыстарын минуттық бұзу болып табылады. Мүндай кезде өте сақ болу керек, шамадан тыс күштеніп, зорлануға болмайды.
Жаттығуды бастарда бастапқы күйді қабылдау керек: арқамен жату, аяқты екі жаққа қою, қолдар, алақан мен дененің бойында жату керек. Бас сәл ғана артқа кетеді, барлық дене бос, көз жұмулы, тыныс алу мұрын арқылы.
Релаксация техникасы
Тез, жылдам релаксация.
арқамен ыңғайлы жатыңыз, қолдарыңыз денеңіз бойымен созылған, көздеріңіз жабық;
жағымды нәрсе ойлаңыз. Көк шалғында бұлақ жағасында жатырсыз. Күн әдемі. Бұлақ сылдырап ағып жатыр. Шөп иісі аңқиды;
тынышталу сезімі бойыңызды жаулап барады;
әр дем алған сайын бой жазып келеді;
сеансты аяқтауға асықпаңыз. Денеңіздің өзі сізге ыңғайлы қарқынды айтады.
Тыныс алу релаксациясы.
ыңғайланып отырыңыз, көзді жұмыңыз.
дем алуды бақылаңыз, әр дем шығарғанда бой жазғанды сезініңіз.
Дем алғанға мән беріңіз. Ең соңғы сәтте дем алуды ұстап қалып, үшке дейін санаңыз. Сосын жәй ғана тыныс шығарыңыз, тағы да үш деп есептеп, дем алуды ұстап қалыңыз.
Осы процедураны 5-10 рет қайталаңыз.
Жата беріңіз, әзірге Сізге жақсы.
Көзді жәймен ашып, дене тұрқын ауыстырғыңыз келгенше күтіңіз.
Релаксациялық жаттығулардың үлгілері
2 минут шамамен бос жатыңыз, көз жұмулы. Отырған бөлмеңізді елестетіңіз. Алдымен ойша бүкіл бөлмені, қабырғаларды бойлаңыз, сосын бүкіл дене бойына – бастанаяқтың ұшына және керісінше бойлау керек.
Өз тыныс алуыңызды бақылаңыз, мұрын арқылы. Ойша ескеріңіз: жұтылатын ауа шығатын ауадан суығырақ, өз тыныс алуларыңызға 1-2 минут мән беріңіз, басқа еш нәрсе ойламаңыз.
Терең емес тыныс алыңыз, бір сәтке тынысты, демді ұстаңыз. Бір мезгілде барлық бұлшық етті бірнеше секундқа жинаңыз. Демді шығарғанда босаңсыңыз. 3 рет қайталаңыз
Сосын жәй, бос бірнеше минут жатыңыз, юосаңсып, өз денеңіздің ауырлығын сезініңіз. Осы жағымды түйсінумен рахаттаныңыз.
Енді дененің жеке бөліктері үшін жаттығуларды орындаймыз – кезектестіріп, босаңсып немесе тіктеліп.
Аяқ бұлшық еті үшін жаттығу. Бүкіл аяқ бұлшық етін, табаннан жамбасқа дейін жинап тіктеңіз. Бірнеше секунд бойына осы тік жиылған күйді ұстаңыз, оны сезініңіз, кейін бұлшық еттерді босатыңыз. 3 рет қайталаңыз.
Кейін бірнеше минут бойы бос жатыңыз, толық бос әрі босаңсыған аяқ ауырлығын сезініңіз. Айнала ортаның барлық дыбыстарын санаға жинаңыз, бірақ қабылдамаңыз, ойға да осы қатысты.
Келесі жаттығу жоғарыдағыға ұқсас, бірақ басқа бұлшық еттерге қатысты: кеуде клеткасы , бет (ерін, маңдай) бұлшық еті, іштің еті, сан бұлшық еті.
Енді соңында ойша бүкіл дене бұлшық еттері бойынша ой жүгіртіңіз – қай арада кішкентай күйзелу қалды. Егер қалса, оны босатуға тырысыңыз. Дене толық босау керек.
Релаксациялық жаттығуларды аяқтай отырып, иерең дем алыңыз, дәмді ұстаңыз және бір сәтке бүкіл дене бұлшық етті тіктеп, жинаңыз: тыныс шығарғанда бұлошық етті босатыңыз. Арқамен ұзақ жатыңыз, тыныш жатыңыз. Сіз тағы қайтадан өз күшіңізге сенесіз, сіз стресс жағдайларын жеңуге қабілеттісіз – енді толық ішкі тыныштық сезімі пайда болады. Бұл жаттығуларды орындап болғаннан кейін, сіз өзіңізді демалған, күші толғандай сезінесіз.
Енді көзіңізді ашыңыз, сосын көзді бірнеше рет жұмыңыз. Кейін тағы да жәй, тік қозғалыстарсыз тұрыңыз. Мейлінше ұзақ уақыт бойына ішкі босаңсудан пайда болған жағымды сезінуді сақтауға тырсыңыз.
Уақыт өте келе бұл жаттуғылар тезірек, шапшаң орындалатын болады. Кейін денені қажет кезінде босаңсытуға болады.
Қорытынды
Бүгінгі таңда қарым-қатынастың мазмұнды дамуы әлеуметтік-психологиялық тренинг аясында ойдағыдай шешілуде. Соңғы 30-40 жыл ішінде қарым-қатынас механизмін дамытуда белсенді, жедел әдіс-тренингтер ұйымдастырылып, қолданылуда. Психологиялық тренинг (әлеуметтік психологиялық тренинг) отбасылық қарым-қатынастардағы түзету тәжірибесінде, жасөспірімдерді бейсмідеуде, мінез-құлықты түзетуде, адамның өзіне сынмен қарап тәрбиеленуінде, т.б. жағдайларда өзін жақсы жағынан көрсетті. Нақты және зертханалық эксперименттердің бқліктерін өзіне біріктіре отырып, қарым-қатынас біліктілігінің саласында кең көлемдегі міндеттерді шешетін тренингтер психологиялық ықпалдың тиімді құралы болып табылады.
Тренингтердің мақсаты:
өзін-өзі тану, түсіну, тұлғалық даму тәсілдерін таба білу;
ойдың икемділігін, тапқырлығын талап ету, өзгешелігін дамыту;
ойлаудың дәлдігі мен жылдамдығын жаттықтыру;
қиялды, шығармашылық қабілетті дамыту;
өзінің және өзгенің даралығын бағалау, өзін-өзі құрметтеу;
коммуникативтік дағдыны дамыту, қарым-қатынастың түрлі әдіс-тәсілдерін меңгеру;
өзі, өзінің құқығы мен міндеттері туралы ойларын дамыту;
көңіл-күйді көтеру, сезім мен эмоцияны реттеу.
Адам баласы өзін-өзі ашпаса, өзін-өзі терең танып білуі мүмкін емес. Жаттығулар адамның тұлға ретінде дамуына және өмірде өз әуелетін барынша көп қолдануына бағытталған. Олардың тұлғалық өсуіне ықпал етеді. Әрбір адамның өзін-өзі тануына, ойдағыдай әлеуметтік бейімделулеріне көмектеседі және өзінің жеке ерекшеліктерін, қабілеттіліктерін танып білуге жағдай жасайды. Өзін-өзі дамыту мен өзін-өзі тануға байланысты жаттығулардың негізгі мақсаты: жаттығулардың көмегімен тұлғаның өзін-өзі түсінуі мен өзін-өзі зерттеуі және өзі туралы білімін кеңейту. Сондықтан қазіргі мектептерде мұғалімдер оқу-тәрбие жұмысымен ғана айналысып қоймай, сапалы да нәтижелі жұмыс болуы үшін өздерінің психологиялық жай-күйіне және де өз әріптестері мен оқушыларының психологиясын жетік білуі тиіс. Сонда ғана педагогикалық ұжымда жағымды қарым-қатынас және қолайлы психологиялық ахуал орнайды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Көмекбаева Л.К. Психологиялық қызметті ұйымдастыру – Алматы, 2003
Немов Р.С., Психология – М., 2003.
Дубровина И.В. Практическая психология преподавания. М., 1994.
Иванова Е.Н. Эффективное общение и конфликты. СПб., 1997.
Дубровина И.В. Настольная книга школьного психолога. М., 1989.
