Мемлекеттік білім беру стандарты

Оқулыққа қойылатын талаптар: 
Пәнаралық, пәнішілік байланыстықамтамасыз ету 
Оқу материалының оқушылар жас ерекшеліктеріне сайболуы 
Оқу материалының жоғары идеялық және ғылымидеңгейінде түсінікті баяндалуы 
Ой әрекетінің негізгі тәсілдерінқалыптастыру (әртүрлі сызба, кесте, тапсырма және 
сұрақтардың болуы) 
2 
1 
13 
Тәрбие мақсаты, міндеті, мазмұны арасындағы диалектикалық 
байланысты салыстырыңыз. 
Адамзат дамуының қай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру ісі жүзеге 
асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір қоғамдағы мемлекет қажеттігіне 
бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы оның экономикалық күш-қуаты 
мен саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай болса тәрбие тиімділігінің ең басты шарты 
мемлекет мүмкіндігінен туындайтын қажеттікке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау 
болып 
табылады. 
Жалпы адамзаттық тұрғыдан қарағанда тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны әржақты және 
жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам – жер бетіндегі тірі организмнің жоғарғы сатысы, 
қоғамдық-тарихи іс-әрекеті мен мәдениет субъектісі, басқаша айтқанда іс-әрекеті мен 
қарым-қатынас 
иесі. 
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық, философиялық ой-пікірлер пайда 
болып, қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең басты мәселеге айналды. 
Осыған орай, балаларға білім мен тәрбие берудің негізгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-
әрекеттерінің мазмұны анықталады, білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы 
мәселелері 
мен 
әдістері 
қарастырылады 
. 
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек, тәрбие мақсатын 
белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады. Тәрбие қоғамдық 
құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін емес.Сондықтан да В.И.Ленин 
тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп дәлелдеген. Тәрбие қоғамның пайда болуымен 
бірге пайда болады, онсыз қоғам жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол. 
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсаты жеке адамды жан-жақты дамыту, әділетті қоғамды 
өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу деп қарастырады. Тұлғаны 
жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен жастардың практикалық еңбегінің 
тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой дамуының біртұтастығы деп түсіну керек. 
Адам баласының жарқын болашағы толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне тәуелді. 
Мектепте тәрбиенің басты міндеттері – теориялық білімді еңбекпен, өмірімен 
байланыстыра жүргізу, оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу, оларды политехникалық, 
экономикалық, экологиялық біліммен қаруландыру, кәсіптік бағдар беруге тәрбиелеу. Олай 
болса, әрбір азамат тәрбиеге тікелей қатысы бар адамдар, ұйымдар мен мекемелер 
тәрбиенің мәніне, міндеттері мен мақсатын жете түсінуі қажет. Осыған орай, тәрбиенің 
негізгі 
мақсаттары: 
- 
жастардың 
дүниеге 
ғылыми-материалистік 
көзқарасын 
қалыптастыру; 
- тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып, эстетикалық талғамдары 
мен сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу. Педагогика ғылымының алдында 
тұрған мiндеттердің күрделiлiгi бiздің қоғамымыздың барлық саласында жүрiп жатқан 
қайта құру процесiнен туындайды. Қоғамның экономика мен саяси жүйесiндегi жаңаша 
ойлау, халықтың рухани байлығын жандандыру, адам факторын жетiлдiру мәселелерi 
үздiксiз бiлiм берудің бiрыңғай жүйесiнің ғылыми негiзiн анықтаумен байланысты 
шешiледi. Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. Ақыл-ой тәрбиесі 
еңбек өнімділігін арттыруға , еңбектің шығармашылығына зор ықпал жасайды. Ең 
бастысы , ол ғылым мен техниканың мәдениеттің жедел дамуының қайнар бұлағы 
екендігін үнемі есте ұстағанымыз жөн. Ақыл-ой тәрбиесінсіз дүниеге адамгершілікті 

көзқарас , саналы тәртіп пен орынды мінез-құлық , еңбек нәтижесі , экономикалық 
білімдер, дағдылар, тіршілік ет ортасы , табиғат және қоғам құбылыстарына 
талғампаздық, дене күш-қуатын арттыру жолдарын білу , қоғам өмірінің құқықтық 
негіздерін игеру мәселелерін шешу мүмкін емес. Қорыта айтқанда , ақыл-ой тәрбиесі -
адам зиялылығының негізі . Ақыл-ой тәрбиесіне екі ұғым кіреді: зер салып ойлау және 
ақыл-ой күштері. Ақыл-ой тәрбиесінің ең басты құралы-оқыту . Ақыл-ой 
күштерін оқыту Ақыл-ой күштерін оқыту барысында дамыту оқу материалының мазмұнын 
игеру,
зиялылық 
біліктерді
қалыптастыруға 
көмектесетін
ойлау 
операцияларына қатыстыратын , оқу әрекеттерін орындайтын танымдық іс-әрекеттерін 
ұйымдастыру арқылы жүреді. 
Теориялық 
тұрғыдан 
қарағанда
оқушылардың 
ақыл-ойын
дамытуға 
бағытталған оқыту әдістемесі «дамыта оқыту» тұжырымдамасы орын алады. 
Бұл тұжырымдаманың мәні оқытуды шамалай отырып қиындықтың жоғарғы 
деңгейінде
құруға 
келеді.
Бұл 
үшін 
оқушының
білім 
қоры 
жинақталған 
теориялық білімдерден, ғылымдарға жетекші қағидалардан тұруы қажет. Осының негізінде 
қажырлы ақыл-ой еңбегіне қатыса отырып, оқушы жеке деректер мен құбылыстар сырына 
ене алады. Сондықтан да дамыта оқыту әдістемесінің негізгі оқытудың мазмұнын іріктеу 
мен әдістерін таңдап алудан басқа , оқушы алатындай оқу қиындықтарының сипаты 
мен дәрежесін дәл анықтауға тіреледі. 
Мазмұнды әдістемелік дұрыс ашып беру, дамыта оқытудың әдістері мен 
тәсілдерін таңдап алу оқушылардың жалпы ақыл ойынның дамуын қамтамасыз 
ететін сабақта белсенді ақыл-ой еңбегіне қол жеткізуге талаптанудағы мұғалімнің 
шынайы шығармашылық еңбегінің ауқымы болып табылады. 
Зиялылық
іскерліктерді
қалыптастыруға
көмектесетін
тапсырмалардың 
түрлері де ақыл-ой тәрбиесінің құралы ретінде пайдаланылады. Мұндай оқу 
тапсырмалары көптен саналады. Біз мысал есебінде кейбіреулерін еске түсірмекшіміз. 
1.
Зерттеу және бақылау ісіне қатысы бар тапсырмалар ; бақылау , эксперимент жүргізу, 
саяхаттар, экспедициялар, ауыл шаруашылық , тәжірибелік жұмыстар. 
2.
Шығармашлық жұмыстар: шығарма жазу, суретке қарап әңгіме құру , өз бетінше әр 
түрлі пәндер бойынша есептер құрастыру, сурет салу. Белгілі бір тақырыптарға баяндамалар 
, рефераттар жазу. 
3.
Салыстыруға әрекеттерін реттеуге бағытталған тапсырмалар: логикалық және жинақтай 
ойлау. 
4.
Ойлау 
әрекеттерін 
реттеуге
бағытталған 
тапсырмалар
алгоритмдерді 
, 
алгоритмдік нұсқамаларды пайдалану, оларды өз бетімен құрастыру. 
5.
анализдеу оқу жұмысына байланысты тапсырмалар: заттарды , құбылыстарды топқа болу. 
Жалпы айтқанда, ақыл-ойдың дамуын қамтамасыз етуде тапсырмаларды түрлендіріп . 
үйлестіріп берудің маңызы зор. Мұғалім осы талап тұрғысынан оқушы 
тұлғасын қалыптастырғысы келсе, өзі бұл тұрғыдан жоғары болуы тиіс. 
Ақыл-ой тәрбиесініңең басты құралы – оқыту. Оқыту үдерісінде балалардың ойлауы мен 
сөйлеуі дамиды,танымдық қызығушылықтары қалыптасады. Балалар оқу-әрекетінің өзін 
меңгереді. Білімдер қорын меңгеру,ақыл-ой белсенділігін дамыту,интеллектуалдық біліктер 
мен дағдыларды меңгеру болып табылады. Ақыл-ой күштерін оқыту барысында оқу 
материалының мазмұнын игеру, зиялылық біліктерді қалыптастыруға көмектесетін ойлау 
операцияларына қатыстыратын, оқу әрекеттерін орындайтын, танымдық іс-әрекеттерін 
ұйымдастыру арқылы жүреді. Ақыл-ой тәрбиесі тұлғаның жан-жақты дамуының негізі. 
Ақыл-ой тәрбиесі еңбек өнімділігін арттыруга, еңбектің шығармашылығына зор ықпал 
жасайды. Ең бастысы, ол ғылым мен техниканың, мәдениеттің жедел дамуының қайнар 
бұлағы. Ақыл-ой тәрбиесінің құралдарын шартты түрде екіге бөлуге болады: балалар әрекеті 
мен рухани және материалдық мәдениет шығармалары. Мектеп жасына дейінгі балалардың көп 
уақыты күн ырғағымен байланысты тұрмыстық әрекетіне кетеді. Бұл әрекеттің мазмұны 
сенсорлық даму үшін қолайлы болып табылады. Жуына отырып,балалар жылы және суық суды 

ажыратады,судың басқа да қасиеттерін танып біледі.Балалардың ақыл-ой тәрбиесі ойын 
әрекетінде жүзеге асады. Шығармашылық ойындарда балалар өздерінің қоршаған өмір жайлы 
әсерлерін бейнелейді.Ойын үдерісінде бұл білімдер жаңа деңгейге көтеріледі. 
Теориялық тұрғыдан қарағанда оқушылардың ақыл-ойын дамытуға бағыталған оқыту 
әдістемесі дамыта оқытудың тұжырымдамасынан орын алады. Мазмұнды әдістемелік дұрыс 
ашып беру, дамыта оқытудың әдістері мен тәсілдерін таңдап алу. Оқушылардың жасын ақыл-
ойының дамуын қамтамасыз ететін сабақта белсенді ақыл-ой еңбегіне қол жеткізуге 
талаптанудағы мұғалімнің шынайы шығармашылық еңбегінің ауқымы болып табылды. 
Зиялылық іскерлікті қалыптастыруға көмектесетін тапсырмалардың түрлері де ақыл-ой 
тәрбиесінің құралы ретінде пайдаланылады. 
2 
2 
1 
54.Отбасының құрылуы, отбасылық әрекеттестік, отбасының 
қызметтерін тұжырымдаңыз. 
Отбасы дегеніміз — кішкентай ғана әлеуметтік-психологиялық топ, оның мүшелері некелік 
немесе туысқандық қатынастармен, ортақ тұрмыспен және өзара моральдық 
жауапкершілікпен байланысқан, ал ондағы әлеуметтік қажеттілік қоғамның халықты нақты 
және рухани өсіріп-өндіруге деген қажеттілігінен туындайды.
Үлкен энциклопедиялық сөздікте мынадай анықтама берілген: «Отбасы — некеге немесе 
туысқандыққа негізделген шағын топ, оның мүшелері өзара ортақ тұрмыспен, өзара 
көмекпен, моральдық және құқықтық жауапкершілікпен байланысқан». 
Осылайша, отбасы келесідей төрт сипаттамасы бар күрделі құрылым болып табылады, ол 
қоғамның шағын әлеуметтік тобы; жеке тұрмысты ұйымдастырудың аса маңызды түрі; 
ерлі- зайыптылық одақ; ерлізайыптылардың туыстармен, яғни бірге тұратын және ортақ 
шаруашылық жүргізетін ата-аналармен, аға-інілермен, әпке-сіңлілермен, ата-әжелермен 
және басқа да туысқандармен, көптарапты қарым-қатынастары. 
Отбасының құрылымы — отбасылық өзара әрекеттерді сипаттау кезінде қолданылатын 
негізгі ұғымдардың бірі. Отбасы құрамының, немесе құрылымының көптеген нұсқалары 
бар: 

«нуклеарлық отбасы» — күйеуі, әйелі және балаларынан тұрады; 

«толықтырылған 
отбасы» — өзінің құрамы жағынан ұлғайған одақ: бірге немесе бір-бірімен тығыз 
жақындықта тұратын және отбасының құрылымын түзетін ерлі-зайыпты жұп және оларың 
балалары, оған қоса алдыңғы буын атааналар, мысалы, әжелер, аталар, нағашы аға-әпкелер; 

«аралас отбасы» — ажырасқан адамдардан тұратын «қайта құрылған» отбасы болып 
табылады. Аралас отбасы бірге тумаған ата-аналар мен бірге тумаған балаларды қамтиды, 
өйткені бұрынғы некеден қалған балалар отбасының жаңа бірлігі болып енеді. 
Ғалымдар түрлі көзқарастар мен ерекшеліктері бойынша отбасылардың
40-тан астам түрлері мен нысандарын анықтаған. Отбасының сипаттары
келесідей. 
Бірге тұратын және ортақ шаруашылық жүргізетін, балалар тәрбиелейтін
отбасылық жұптардың саны мен сипаттамасы бойынша: 
кеңейтілген (күрделі) отбасы — бірге тұратын отбасылық жұптардан
және ересек балалардан құралады; 
нуклеарлық (қарапайым) — бір ғана отбасылық жұптан тұрады, балалары

болуы да мүмкін. Ата-аналарының болу-болмауына қарай: 
толыққанды отбасы (отбасылық жұптың екеуі де бар); 
толық емес (балаларды ата-аналардың біреуі ғана тәрбиелейді).
Балалардың санына қарай: 
баласыз; 
бір балалы; 
балалары аз (екі бала); 
көпбалалы (үш немесе одан да көп бала). Жас ұзақтығына қарай: 
жас жұбайлардың отбасы (жаңадан құрылған, ресімделген); 
жас отбасы (күтпеген қиындықтарға алғаш тап болған отбасы). Билік
иерархиясына қарай: 
патриархалдық немесе патерналдық (ер адамның үстемдігі); 
матриархалдық немесе материалдық (әйел үстемдігі); 
еквалиталық (екеуінің тең болуы). Отбасындағы басшылыққа қарай: 
эгалитарлық (демократиялық) — айрықша өміршеңдікпен, өмірге
құштарлықпен, мықты достық пен отбасылық қарым-қатынаспен ерекшеленеді; 
авторитарлық. Қатыгездік орнаған отбасы. 
Өзара қарым-қатынастардың сапасы мен отбасындағы жағдайға қарай: 
қолайлы; 
тұрақты; 
тұрақсыз; 
берекесі кеткен. 
Үй ішіндегі міндеттердің бөлінуіне қарай: 
дәстүрлі (міндеттерді негізінен әйелі атқарады); 
ұжымшылдық (міндеттерді біруақытта немесе кезектесіп атқарады). Бос
уақытты қалай өткізуіне қарай: 
ашық (ашық-жарқын араласуға және мәдени мекемелерге бағдарланған); 
жабық (үйде көңіл көтеруге бағдарланған). Қоныстануына қарай: 
қалалық; 
ауылдық. 

Тәрбие практикасында үлкен адам мен баланың арасындағы өзара әрекеттесудің үлгілері 
анықталған: авторитарлық; демократиялық; либералдық (бетімен кетушілік). Қазіргі ата-
аналар көбіне баламен қарым-қатынастың демократиялық моделіне бейім болып келеді. 
Адамдардың отбасындағы қарым-қатынастары түрлерін С.В.Ковалев қарастырған: бірлесе 
еңбек ету; ерлі-зайыптылардың тең әрекеттенушігі; ерлізайыптылардың жарыса әрекет етуі; 
ерлі- зайыптылардың бәсекелестігі; ерлізайыптылардың антагонизмі; агрессия. 
Білім мен тәрбие беру нәтижесінің қажеттігін педагогтар мен атааналардың бірдей түсінуі, 
ата- аналармен өзара әрекеттестікте болу келесі бағыттарда жүзеге асырылады: балалардың 
денсаулығы және тұлғаны қалыптастыру мәселелері бойынша ата-аналардың барлық 
санаттарымен профилактикалық, түсіндіру жұмыстары және жеке-жеке тәрбиелік 
жұмыстар. Проблемалық отбасыларды анықтау. Педагогикалық көмек көрсету. Балалардың 
құқықтарын қорғау. 
Отбасы-қоғамның ажырамас бөлігі және оның маңызын төмендету мүмкін емес. Бірде-бір 
отбасы, ұлт емес, бірде-бір өркениетті қоғам сәл ғана емес. Қоғамның болашағын 
отбасысыз елестету мүмкін емес. Әр адам үшін отбасыбұл барлық бастамалардың басы. 
Барлық адамдар бақыт ұғымын ең алдымен отбасымен байланыстырады: бақытты адам – өз 
үйінде тұратын адам. Тұлға отбасында қалыптасады, бала қоғамға ауыртпалықсыз 
бейімделу үшін қажетті әлеуметтік рөлдерді меңгере бастайды. Отбасы алғашқы тәрбиелеу 
институты ретінде әрекет етеді, онымен байланыс адам өзінің бүкіл өмірін сезінеді, 
отбасында баланың қоршаған ортаға деген пікірі реттеледі, отбасында алғашқы 
адамгершілік сабақтарын алады. Отбасы сондай-ақ қоғамның даму барысына әсер етуі 
мүмкін. Қоғамның дамуындағы іргелі экономикалық, әлеуметтік, демографиялық процестер 
отбасы өмірінде айқын. 
Отбасы бірі болып табылады ең ұлы құндылықтардың құрылатын барлық тарихи болмыс 
адамзат. Ол қоғамның немесе оның жекелеген мүшелерінің мүдделерін жинақтайтын, 
отбасының рөлі мен маңызын білдіретін өзіндік әлеуметтік институт болып табылады. 
Отбасы-бұл мемлекеттің негіздері, мораль және азаматтың құқықтары көрсетілген 
бастауыш ұйым. Ең мықты және қалыптасқан мемлекет, егер отбасы өмірі мен тәрбиесінің 
берік тәртібі болмаса, дағдарыс бастан кешіп, соңында, отбасы мықты және тәрбиелеу 
жолға қойылса, онда мемлекет өмірінің құлдырауы кезінде халық өзінің өмір сүру қабілетін 
сақтай отырып, мемлекеттің күші мен бірлігін қалпына келтіре алады. 
2 
2 
2 
55.Отбасында ата-ананың балаға деген дұрыс қарым-қатынасын 
бағалаңыз. 
Сүйіспеншіліктің түпкі негізінде белгілі бір нысанға бағытталушылық жатыр: ата-аналар өз 
баласына деген сүйіспеншіліктің арқасында оның алаңсыз өсіп-өнуі турасындағы 
қамқорлықты күнделікті бағып-қағу, күтім жасау арқылы іске асырады (шомылдыру, тамақ 
әзірлеу, кітап оқып беру, серуенге шығару, ойнату және т.б.). Егер ата-ана баласына енжар 
қараса, ол, ең алдымен, олардың қимылсыздығынан мезі болады: бұнымен ешкім 
шұғылданбайды, күтім болмағандықтан, кейпі де сүйкімсіз. Әкенің немесе шешенің 
жүрегінде бола тұрса да ешқандай әрекет арқылы көрініс бермеген сезім ешкімді бақытты 
ете алмайды, керісінше, мұндайда бала өзін «ешкімге керек емеспін»деп сезініп, жаны 
қиналады.Баланың өмірінде болып жатқан әр нәрсеге болсын, баланың түкке тұрғысыз 
болса да проблемаларына ата-ана тарапынан шынайы алаңдаушылық сезіліп тұратын болса 
— міне, ата- ананың балаға деген махаббатының көрінісі осы болмақ. Осы махаббаттың 
негізінде адамгершілікке тәрбиелеуге болады. Сүйіспеншілік қана сүйіспеншілікке үйрете 

алады. Отбасы басқа да әлеуметтік институттар сияқты дәстүрлерді сақтаумен және қайта 
жаңғыртумен, қызметтің белгілі бір нысандарын ұстана отырып, онсыз отбасының дамуы 
мүмкін емес. Ұрпақтан ұрпаққа берілетін дәстүрлер өзгереді және уақыт ағымына 
бейімделеді. Олардың адам қоғамындағы мәні: олар отбасылық — туыстық байланыстар 
мен қарым-қатынастарды нығайтуға қызмет етеді, олар адамның махаббат, мейірімділік, 
жақын адамға апат, өзара түсіністік, көмек тарту сияқты жеке-маңызды қасиеттерін сіңіру 
тетігі ретінде әсер етеді. Отбасылық дәстүрлер-бұл, әдетте, отбасында қалыптасқан 
өлшемдер, мінез-құлық стилі, ұрпақтан ұрпаққа берілетін әдет-ғұрыптар мен пікірлер. Бір 
жағынан, отбасылық дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар сау (в. Сатирдің айтуынша) немесе 
функционалдық (Э. Г. Эйдемиллердің айтуынша) отбасының белгілері болып табылады. 
Екінші жағынан, отбасылық дәстүрлердің болуы отбасының болашақ буындарына отбасы 
өмірінің барлық салаларында рөлдерді бөлу, отбасы шегінде қарым-қатынас, оның ішінде 
жанжалдарды шешу, қиындықтарды еңсеру ережелері сияқты отбасының ішкі өзара іс-
қимыл қағидаларын жеткізудің маңызды тетіктерінің бірі болып табылады. Отбасылық 
дәстүрлер қоғамдық, діни және тарихи дәстүрлерге негізделген, дегенмен олар қайта 
құрылып, толықтырылып отырады, сондықтан әрбір отбасы үшін ерекше, бірегей. 
Отбасылық тәрбие мәселелерінің негізінде бала мен ата-аналар арасындағы түсініспеушілік 
жатыр. Балалардың (жасөспірімдердің) тілегі өсіп келеді, ал ата-аналары оған рұқсат 
бермейді, балалар бұған ашуға шақырады, қақтығыстар басталады. Отбасылық тәрбие 
балаға деген сүйіспеншіліктен басталады. Егер бұл құбылыс анық байқалмаса немесе 
мүлдем сезілмейтін болса, онда бұл отбасында ерте ме, кеш пе проблемалар туындайды. 
Отбасында қараусыз, қадағалаусыз адамдар жиі кездеседі. Бұл атааналардың қолдары 
жұмыстан босатылмаған және балаларға назар аудармаған жағдайларда орын алады. Ақыр 
соңында, балалар өздері қалады, көшелерде жүреді және жағымсыз ортаға түседі. Кейде, 
керісінше, бала гиперпигментация деп аталатын шамадан тыс қорғауда. Мұндай баланың 
өмірі тұрақты бақылауда болады, ол өзінің қалауын жасай алмайды, әрдайым бір нәрсе күте 
алады, дегенмен бұйрықтан жасырынды. Нәтижесінде өзіне сенімсіздік пен жүйке пайда 
болады. Мұның бәрі, ақырында, жүйке ауытқуына әкеледі. Баланың жүрегінде реніш пен 
ашкөздер жиналуы мүмкін, ақырында бала өз үйін айдап әкете алады. Мұндай балалар 
қасақана тыйым салуларды бұзуға тырысады. Кейде бала не істегісі келетін мысалда 
тәрбиеленетін жағдайлар болады. Мұндай балалар не істесе де, оның айналасына көңілі 
толмаса да, ол әрқашан назар аударуға үйренеді және ол не істейді. Бұл бала өсіп келе 
жатқан кезде өз мүмкіндіктерін дұрыс бағалай алмайды. Мұндай, әдетте, ешкім ұнамайды, 
оған араласудан аулақ болуға тырысады, ешкім түсінбейді. Кейбір ата-аналар балаларды 
эмоциялық алшақтық пен суық жағдайында тәрбиелейді. Бала оның ата-анасы (немесе 
олардың біреуі) оны ұнатпайтынын сезінеді. Бұл оның жаны жейді. Ал егер отбасының 
біреуі бұған қарағанда жақсырақ көретін болса (бала оны анық сезінеді), бұл балаға қиын 
әсер етеді. Мұндай отбасылардың балалары жұқа нервтермен, аштықпен өсе алады. 
Жазалайтындарға арналған кез келген ұсақ-түйектер, баланы тәрбиелеуші отбасылар қатаң 
болады. Оларда өскен балалар әрдайым қорқынышпен өседі. Жоғары моральдық 
жауапкершілік тұрғысынан баланы тәрбиелеп отырған отбасылар болады. Ата-аналар 
баланың санасында ата-аналардың шексіз үміттерін ақтауға, сондай-ақ оған бала ретінде 
көптеген ауыр міндеттер жүктеуге міндетті. Осының салдарынан, бала қорқыныш ұялады 
және өзінің және жақын туыстарының денсаулығы үшін алаңдаушылықтан құтыла 
алмайды. Дұрыс емес тәрбие баланың мінез-құлқын бұзады, оның жүйкесіне әкеледі, оның 
айналасындағылармен қарым-қатынасын қиындатады. Көп жағдайда отбасылық тәрбие 
проблемаларының себебі ата-аналардың өздері болып табылады. Мысалы, бала арқылы ата-
аналардың жеке мәселелерін шешу. Бұл жағдайда тәрбиенің бұзылуының түбірінде қандай 
да бір, жиі орынсыз қажеттілік жатыр. Дәл осы қажеттіліктерді ата-аналар баланы 
тәрбиелеу есебінен қанағаттандыруға тырысады. Бұл ретте ата-аналарға оның дұрыс 
еместігін түсіндіруге және тәрбиелеу стилін өзгертуге тырысу көбінесе ешқандай нәтиже 
бермейді. Бұл сондай-ақ бала мен ата-аналардың арасындағы проблемаларды тудырады. 

Қазіргі замандағы отбасылық тәрбие ойшылдық педагогика принциптеріне негізделген: 

креативтілік – балалардың қабілеттерінің еркін дамуы; 

гуманизм (ойшылдық) — жеке 
тұлғаны абсолютті құндылық ретінде тану; 

демократизм — үлкендер мен балалардың 
арасындағы тең құқылы рухани қарым- қатынастарды орнату; 

азаматтылық – қоғамдық-
мемлекеттік жүйеде өз орныңды сезіну; 

ретроспективтілік — тәрбиені халықтық 
педагогика негізінде жүзеге асыру; 

жалпыадамшылық, адамгершілік нормалар мен 
құндылықтардың басымдылығы. Отбасылық тәрбие проблемаларын зерттеушілер 
(Т.А.Куликова, В.В.Чечет және тағы басқалар) отбасылық тәрбиенің принциптерін 
анықтаған: 

балаға гумандық тұрғысынан қарау; 

балаға көмек көрсету, оның жан-жақты 
дамуы үшін жағдай жасауға әзір болу; 

баланы отбасының өмір тіршілігіне тең құқылы 
қатысушы ретінде тарту; 

отбасылық тәрбиенің әлеуметтік бағдарлануы; 

келешекке деген 
сенімділік, отбасындағы қарым-қатынастардың ашықтығы мен сенімділігі; 

ата-ананың 
балаға қоятын талаптарының кезеңділігі және келісімділігі; 

баланы күшпен жазалауға, 
моральдық тұрғыдан намысын таптайтын жазалауға жол бермеушілік. Қазіргі замандағы 
отбасылық тәрбиенің аса маңызды принциптеріне мыналарды жатқызуға болады: 

белгілі 
бір мақсатқа ұмтылушылық принципі; 

ғылыми принцип; 

гумандылық (ойшылдық) 
принципі. Отбасылық тәрбиенің түрлері: 

«детоцентризм» баланы басты назарға 
қоюшылық — әсіресе отбасында бір ғана бала болғанда, баланы шамадан тыс өбектеу. 
Мұндай баладан көбіне өзімшіл, іс жүзіндегі өмірге икемделмеген адам өсіп шығады; 

кәсіпқойлық — ата-аналар бала тәрбиесі жөніндегі ауыртпашылықтың барлығын 
балабақшаларға, мектептерге, лицейлерге, колледждерге артып қояды. Келешекте ондай 
бала суық, ата-анаға, үлкендерге деген қайырымдылықтан ада болып өседі; 

прагматизм — 
тәрбиенің бар мәні өмір сүре білу, материалдық пайда табу сияқты қасиеттерді 
қалыптастыруға бағытталады. Баланы отбасында тәрбиелеу мәнерлерінің жіктемесі 
төмендегідей түрде болады. Г.Крайг ата-аналық бақылау және ата-ананың жылуы сияқты 
отбасындағы балаға ықпал етудің екі факторына сүйене отырып, ата-аналардың 
мінезқұлықтарының толық жіктемесін жасап шыққан: 

беделді үлгі; 

либералдық үлгі 
(бақылау деңгейі төмен, жылы қарым-қатынастар); 

индифферентті үлгі балалардың 
тәртібін бақылау деңгейінің төмендігімен және олармен қарым-қатынастардағы жүрек 
жылуының жоқтығымен ерекшеленеді. 
2 
2 
3 
56.Тәрбиенің кең және тар мағынасын салыстырыңыз. 
Педагогиканың осы заманғы ең қысқа, жалпы және сонымен қатар шартты түрдегі дәл 
анықтамасы - бұл адамды тәрбиелеу туралы ғылым. Тәрбие - жеке тұлғаны қалыптастыру 
жолында мақсатты және ұйымдасқан түрде жүзеге асырылатын процесс. Педагогикада 
"тәрбие" ұғымы әлеуметтік мәні тұрғысынан кең және тар мағынада қолданылады. Аға 
ұрпақтың өзінің жинақталып, сараланған тәжірибесін кейінгі ұрпаққа беруі тәрбиенің кең 
әлеуметтік мәні болып табылады. Тәжірибеге адамдарға белгілі білім, шеберлік, ойлау 
әдістері, адамгершілік, әдептілік, құқықтық нормалар - бір сөзбен айтқаңда, тарихи даму 
процесінде жасалып, берік қалыптасқан адамзат баласының бүкіл рухани мұралары жатады. 
Алдыңғы ұрпақтың тар жол, тайғақ соқпақтарында жинақталған өмірлік тәжірибелерін 
келер ұрпақ пайдаланып, байытып отырды, соның арқасында адамзат баласы жан сақтап, 
тіршілік етіп, бірте-бірте буыны бекіп, қатайды және осы заманғы даму деңгейіне жетті. 
Тәжірибе жоғалған жерде тәрбие қайнары тартылып, шөлге айналады, мұндай оқиғаларды 
тарих айғақтады. Тәрбие ісін дұрыс жолға қойған халық ғана өз дамуында үлкен табыстарға 
қол жеткізетінін қоғам дамуының тарихи процесі айқын дәлелдеп отыр. Әрбір ғылым, өз 
мәселелерін алдымен ұғымдық түсініктемелерге сай қарастырады. Олай болса, педагогика 

ғылымының да өзіндік ұғымдары, яғни категориялары бар. Педагогикалық категория 
дегеніміз ғылыми сараланған тұжырымдарды білдіретін негізгі педагогикалық ұғымдар. 
Дәлірек айтқанда, болмыстың жалпы белгісін, басты сипатын айқындайтын ғылыми ұғым. 
Негізгі педагогикалық категорияларға тәрбие, оқыту және білім беру жатады. Педагогика 
ғылымы, сондай-ақ даму және қалыптасу, қайта тәрбиелеу сияқты жалпы ғылыми 
категорияларға сүйенеді және оларды өзіне негіз етеді. Тәрбие - тарихи ұғым. Ол адамзат 
қоғамымен бірге пайда болып, оның өмір сүруі мен дамуының ажырамас бөлігіне айналды 
және қоғам өмір сүріп тұрғанда ол да өмір сүретін болады. Сондықтан да тәрбие - жалпыға 
ортақ және мәңгілік категория. Көптеген философтар қоғам өмірін басқарып, реттеп 
отыратын заңдарға талдау жасай отырып, тәрбие мен қоғамның өңдірістік күштерінің даму 
деңгейі арасында объективтік байланыс бар екенін дәлелдеді. Тәрбие қоғам дамуына ықпал 
етеді, ал қоғам тәрбие беруге кең мүмкіндіктер жасайды, оның қоғам өмірінің маңызды 
саласы ретінде дамуына жағдай туғызады. Тәрбиенің бағыт-бағдары, сипаты өндірістік 
күштердің даму деңгейіне және өндірістік қатынастардың сипатына сәйкес келеді. 
Сондықтан да тәрбие нақты-тарихи сипатқа ие болады. Қоғамдық-экономикалық формация 
нысанының өзгеруі тәрбие нысанының да өзгеруін туғызады. Қоғамдық қатынастардың 
өзгеруіне байланысты тәрбиенің мақсаты, міндеттері, нысандары өзгереді. Тәрбиенің тар 
педагогикалық мәні - бұл тәрбиеленушіге ұжымның, тәрбиешілердің ұйымдасқан, 
нысаналы және басқарылып отыратын ісқимылы, ол оқу-тәрбие мекемелерінде жүзеге 
асырылатын және бүкіл оқутәрбие процесін қамтитын алдын ала белгіленген сапаларды 
тәрбиеленушілерде қалыптастыру мақсатын көздейді. 
2 
2 
4 
57.Педагогикалық білімнің жаңашылдық деңгейіне баға беріңіз.
Қазіргі кездегі - сабақ. Сабақ — оқуды ұйымдастырудың басты формасы. Форма сөзі латын 
тілінен аударғанда сыртқы көрініс дегенді білдіреді. Оқыту түрі әдістерге, амал-тәсілдерге, 
құралдарға және оқушылардың ісәрекеттеріне тәуелді. Оқытуды ұйымдастыру 
оқушылардың саны, құрамы, жұмыс орны, оқу жұмысының ұзақтығы болып жіктеледі. Ал, 
оқыту түрі: жеке, жеке-жұптық, жеке-топтық, өзара бірлесіп оқу (беланкастер), саралап 
оқыту (Мангейм жүйесі), «Винетка-жоспар», «Трампа жоспар», кіші топтық (микро топ) 
және т.б. тұрғыда бүлінеді. Оқыту түрінің сыныптық-сабақ жүйесі ХҮІІ ғасырда Богемия, 
Украина, Белоруссия елдерінде дамып, күні бүгінге дейін өміршеңдігін көрсетуде. Бұл 
жүйені теориялық тұрғыдан негіздеген Я.А.Коменский. Дәстүрлі сынып – сабақ түрлерінің 
негізгі белгілері ол біржастағы оқушылардың тұрақты құрамы мен дайындық деңгейлері; 
сыныптың бірыңғай жылдық оқу жоспары мен бағдарламасымен жұмыс істеу; сабақ 
оқудың негізгі бірлігі; әрбір сабақ бір оқу пәніне тақырыпқа арналған, себебі сынып 
оқушылары ортақ бір материалмен жұмыс істейді; сабақтардың үнемі тұрақты алмасуы 
кесте мұғалімнің басқарушылық рөлі және т.б. Сонымен, оқушы, оқу күні, сабақтар кестесі, 
оқу каникулдары, үзілістер – бұл сынып сабақ жүйесінің белгілері. Дәстүрлі оқытудың 
концептуальдық негізін жасай отырып, Я.А.Коменский педагогикалық принциптерін де 
анықтаған: ғылымилық, бірізділік, жүйелілік, беріктілік, белсенділік, сапалылық, көрнекілік 
теорияның практикамен байланыстылығы, жас аралық пен өзіндік ерекшеліктерді ескеру. 
Оқыту процесінің авторитарлығы іс-әрекетті регламентациялаудан көрінеді; оқытуды 
атқару тәртібінің ықтиярсыз істелінетіндігі (“мектеп тұлғаны даралайды”); бақылауды бір 
орталықтандыру; орташа оқушыға бағыттанушылық (“мектеп талаптарды өшіруде”) . Онда 
оқушы позициясы ықпал етуге оқыту объектісіне бағынған, оқушы “тиісті” оқушы әлі 
толықанды. Тұлға емес, рухсыз “винт” ретінде көрінеді. Ал мұғалімнің позициясы – ол 
командир, жалғыз инциативті адам, төрешісі (“әрқашанда ол дөрыс айтады”) жас үлкен 

адам (ата - ана) оқытады; пәнмен балаға, “жазалаушы оқ” стилі. Білімді меңгеру әдістері 
дайын білімдерді хабарлауға негізделеді, оқыту белгілі бір үлгілермен, индуктивтік 
логикамен жеке даралықтан жалпылыққа механикалық есте сақтауға көзбен көргенді 
мазмұнын айқын беру, репродуктивтік еске түсіру елестету. Сабақ негізгі форма ретінде 
оқыту – тәрбиелеу процесін ұйымдастырудың басқада формаларымен толықтырылуы 
мүмкін. Олардың бір бүліктері сабақты параллельді дамытады; яғни сынып – сабақ жүйесі 
шеңберінде (экскурсиялар, консультациялар, үй жұмысы, оқу конференциялары, қосымша 
сабақтар). Жоғары оқу орындарында қолданылатын дәріс – семинар жүйесінен алынып 
пайдаланған. Олар оқушылардың жас ерекшелігін ескеруге бейімделген (дәрістер, 
семинарлар, практикумдар, сынақ, емтихандар). Мысалы, дәріс – семинар – сынақ оқу 
жүйесінде (формасында) алдымен класқа оқу материалы дәріс әдісімен беріледі, содан соң 
семинар , практикалық және лабораториялық сабақтарда талқыланады (меңгеріледі, 
қолданады) және меңгеру нәтижесі сынақтық формада тексеріледі. Оқушылардың 
сыныптан тыс іс-әрекетін ұйымдастыруда оқыту мен тәрбиенің барлық амалдары, 
формалары мен әдістері қолданылуда. Алайда, бұл ретте іс-әрекеттің барлық түрлері 
кеңінен қолданылады: танымдық (үйірмелер, факультативтер, окушылардың ғылыми 
қоғамдастықтары), еңбек (өз өзіне қьізмет ету, еңбек десанттары, әртүрлі мектеп бизнесі), 
ойын (танымдық, спорттық, іскерлік), эстетикалық (студиялар, мектеп театрлары, 
фестивальдар). Іс-әрекеттің барлық түрлері қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Бұл 
ісәрекеттер барысында мүғалім оқушылардың санасы, сезімі мен ерік-жігерінің 
қалыптасуына, олардың мінез-құлқы мен тіршілік әрекетін ұйымдастыруға әсер ететін 
тәрбие әдістерін қолданады. Таным оқу процесіндегі негізгі іс-әрекет болып табылады. 
Сондай-ақ, оқуда іс-әрекеттің басқа түрлері де (ойын, қарым-қатынас, еңбек т.б.) 
колданылады. Әртүрлі іс-әрекетті қолданғанда ғана жеке тұлғаға толығымен әсер етуге 
болады. Оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың әдістері мен формалары ойын, өнер 
мен қарым-катынас қоса жүзеге асырылуы тиіс. Ұжымдық танымдық-ісәрекетін мүғалім 
мен оқушының ғана емес, сондай-ақ оқушылардың өзара қарым-қатынасы ретінде 
қарастыруға болады. Оқу әдістері оқыту процесінің негізі болып табылады (мұғалімнің 
баяндамасы, оқулықпен жұмыс, әртүрлі әңгіме-сұхбаттар, жаттығулар), бірақ олармен қоса 
мадақтау, көңіл-күй жағдайларын тудыру, сендіру, талап қою және ұялту сияқты 
ынталаңдыру әдістері де қолданылады. Оқыту әдістері ақпаратты игеруге, жалпы оқу және 
арнайы сипаттағы білік пен дағдыларды (оқу пәндері бойынша біліктерді) қалыптастыруға 
бағытталған. Оқыту мен тәрбие әдістері, өзінің арнайы қызметтері бола тұра (оқыту 
міндеттері, тәрбие міндеттері), тұтас педагогикалық процесте бірлікте қолданылады. 
Педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыру үшін, дейді белгілі педагогғалым Н. Д. 
Хмель мұғалім оның теориялық негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, міндеттерін, 
мазмұнын, формалары және әдістерін, тәсілдерін ажырата алуы қажет. Формалар мен 
әдістер педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекетінің қозғаушы күші болып 
табылады, соның арқасында жеке тұлғаның қалыптасуы жүзеге асады. Оқыту барысында 
мұғалім педагогикалық ықпал ету әдістерін де қолданады. Педагогикалық ықпал ету 
әдістері дегеніміз - жеке тұлғаның қоршаған ортамен мақсатты әрекеттестігін 
ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан педагогикалык процесте жеке тұлғаның 
әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи, әлеуметтік, материалдық, рухани) және осы 
әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-әрекеттің түрлері (қарым-катынас, таным, ойын, еңбек, 
сабақ т.б.) жатады. Педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекеті мен қарым-
қатынасы педагогикалық ықпал ету аркылы жүзеге асады. Оқу-тәрбие процесінің 
субъектілері әрекеттестігінін формалары мен әдіс-тәсілдер аркылы шешілетін белгілі бір 
максаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалык түрғыдан аяқталған, белгілі бір 
уақыт аралығындағы педагогикалық процесс. Ұйымдастыру формалары тұтас 
педагогикалық процеске қатысушылардың қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі 
ретінде де қарастырылады. Педагогикалық процестің ұйымдастыру формаларын 
төмендегідей жіктеуте болады: - қатысушылар құрамы (жеке даралық, шағын топтық, 

топтық, ұжымдық, жаппай); - тұтас педагогикалық процестің оқу жұмысында қолданылуы: 
- таным іс-әрекетінің сыныпта және сыныптан тыс уақыттағы байланысы (сабақ, семинар, 
факультатив, экскурсия т.б.): - оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекеті кезіндегі өзара 
әрекеттестігі (ертеңгілік, пәндік кеш, конференция, олимпиада т.б.). Тұтас педагогикалық 
процесті ұйымдастыру формалары әдістер мен әдістемелік тәсілдер арқылы жүзеге асады. 
Формалар, әдістер, тәсілдер сияқты ұғымдар шынайы педагогикалык процесте өзара тығыз 
байланыста болады. Біріншіден. олар бір-біріне тәуелді (формалар мен әдістер тәсілдер 
арқылы жүзеге асады); екіншіден, күнделікті тәжірибеде олардың арасында белгілі бір 
айырмашылық болмайды.
2 
2 
5 
58.Оқыту әдістемесіне түсініктеме беріп жазыңыз. 
Оқыту әдісі - өте күрделі ұғым, өйткені бұл әрекетті, категорияны айқындайтын мәселенің 
аумағы да, қамтитын жүйесі де сан салалы. Сондықтан да педагогика ілімінде әдістемеге 
байланысты нақты тұжырымдалұан анықтама боларлық бірыңұай ереже жоқ десе де 
боларлық. Әдістеме ғылымның әр саласын зерттеуші ғалымдар бір-біріне жақын пікірлер 
Ұсынып оқыту, білгізу және оны жүзеге асыру жөнінде білімдендіруді Ұйымдастыру 
әдістерін Өз тұрғысынан қойылұан мақсатқа жету тұрғысынан қарастырады. Әдіс – оқыту 
барысында ұстаздар мен шәкірттің ынтымақтаса еңбектену нәтижесінде қойылұан мақсатқа 
жетуін реттейтін тәсіл. Оқыту әдісінің көмегімен оқушы белгілі деңгейдегі білімді, іскерлік 
әрекеттің машық, даұдысын игереді, дүниетанымын қалыптастырады, қабілетін өрістетеді. 
Ал оқыту барысында әдісті таңдайтын және оның нақты әрекетке айналдыратын оқытушы 
ұстаз. Оқыту әдістеріне: сөздік әдістер (әңгіме, дәріс, кітаппен жұмыс), көрнекілік әдіс 
(бақылау, демонстрация,иллюстрация), машықтық әдістер (жаттыұу, лабораториялық, 
зерттеу, өзіндік оқу жұмыстары, танымдық ойындар, ситуация, сөхбат),бақылау және 
өзіндік бақылау әдісі (баұдарламалы оқыту, білім беруді бақылау) жатаж\ды. Сонымен 
оқыту әдісінің атқаратын қызметі білімдендірудегі тиісті мақсатқа жету, ал мақсатқа жету 
оқытушының шеберлігіне, білімдарлыұына, оқу процесін тиімді Ұйымдастыра білуіне, 
шәкірттерді ынталандыра алуына байланысты. 
Оқытудың құралдары мен мен әдістемесі.Оқытудың құралдарына оқыту процесінде 
қолданылатын көрнекілік, техникалық заттар жатады. Атап айтқанда, оқулықтар, 
баұдарламар, әдістемелік көмекші қөралдар, техникалық қөрал-жабдықтар және т.б. 
Олардың сабақта дұрыс таңдалынып алынуы, тиімді нәтиже бере алады. Ал, оқытудың 
педагогикалық негіздерінде әдістеме мәселесі саласында жеке пәндерді оқытуға 
байланысты жазылұан ғылыми және практикалық зерттеулер Өте көп. Бірақ оларда оқыту 
әдістерін жүйелеу (классификация) бір қалыпта емес, ғылым саласынан берілетін білім, 
тәлім-тәрбие мақсатына үйлесімді әдістерге Өз тұрғысынан зейін қоятындықтан оқыту 
әдісін бір арнаұа келтіре қоюдың да мүмкіндігі шамалы, сол себепті әдістемені 
классификациялау педагогикалық әдебиеттерде түрлі-түрлі жіктеледі. Өткен ғасырдың 50-
60 жылдарына дейін оқыту әдістерін екі жүйеде қарайтын. Атап айтқанда: 1) СӨздік әдістер 
тобы – әңгімелесу, әңгіме, түсіндіру, дәріс, кітаппен жұмыс. 2) Көрнекілік әдістер тобы – 
демонстрация, иллюстрация, бақылау. Бұл әдістерді пәндердің оқыту ерекшеліктеріне 
байланысты талдап, нақты тақырыптар жүйесінде деректемелер ұсынылатын. 
Оқу әдістері оқушының мүмкіндігіне үйлесімді болса, олардың дербестігіне сәйкес 
Өздігінен ізденуін жетілдіре түсетіндігі ақиқат шындық екендігін естен шығармауға 
тиістіміз. Оқыту әдістемесінің жүзеге асуы оқыту технологиясымен бірге оқытуды 
ұйымдастыруға тікелей тәуелді. Көптеген педагогикалық әдебиеттерде оқытуды 
ұйымдастыру түріне (формы организации обучения) тек сыртқы көрініс, оқушының саны, 

реттіліктің жүйесі тұрғысынан қарайды. Шындығында, оқытуды ұйымдастыру-
педагогикалық категория ретінде оқытуды ұйымдастыру барысындаұы ұстазда мен 
шәкірттің іс-әрекетін жүзеге асыруда белгіленген тәртіп, жұмыс режимінің орындалуы. 
Айталық, оқытушы бір топ оқушымен, немесе ұжыммен, болмаса жеке оқушымен жҰмыс 
атқарып, оқытып отыр делік. Мұнда оқушының сандық құрамы, оқытудың уақыт мерзімі, 
қолданылатын оқыту әдісі бірлікте қаралды. Сондықтан оқыту әдісін оқыту 
технологиясынан болмай тұтастыққа қарай отырып Өтілетін сабақтың типін және оның 
құрылымын белгілеу оқытушының шыұармашылық ізденісі мен тапқырлығына және 
Өтілетін тақырыптың мазмұнына байланысты. 
2 
2 
6 
59.Сабақ – тұтас жүйе, оның компоненттері мен міндеттеріне мысал 
келтіріңіз. 
Сабақ — оқуды ұйымдастырудың басты формасы. Форма сөзі латын тілінен аударғанда 
сыртқы көрініс дегенді білдіреді. Оқыту түрі әдістерге, амал-тәсілдерге, құралдарға және 
оқушылардың ісәрекеттеріне тәуелді. Оқытуды ұйымдастыру оқушылардың саны, құрамы, 
жұмыс орны, оқу жұмысының ұзақтығы болып жіктеледі. Ал, оқыту түрі: жеке, жеке-
жұптық, жеке-топтық, өзара бірлесіп оқу (беланкастер), саралап оқыту (Мангейм жүйесі), 
«Винетка-жоспар», «Трампа жоспар», кіші топтық (микро топ) және т.б. тұрғыда бүлінеді. 
Оқыту түрінің сыныптық-сабақ жүйесі ХҮІІ ғасырда Богемия, Украина, Белоруссия 
елдерінде дамып, күні бүгінге дейін өміршеңдігін көрсетуде. Бұл жүйені теориялық 
тұрғыдан негіздеген Я.А.Коменский. Дәстүрлі сынып – сабақ түрлерінің негізгі белгілері ол 
біржастағы оқушылардың тұрақты құрамы мен дайындық деңгейлері; сыныптың бірыңғай 
жылдық оқу жоспары мен бағдарламасымен жұмыс істеу; сабақ оқудың негізгі бірлігі; әрбір 
сабақ бір оқу пәніне тақырыпқа арналған, себебі сынып оқушылары ортақ бір материалмен 
жұмыс істейді; сабақтардың үнемі тұрақты алмасуы кесте мұғалімнің басқарушылық рөлі 
және т.б. Сонымен, оқушы, оқу күні, сабақтар кестесі, оқу каникулдары, үзілістер – бұл 
сынып сабақ жүйесінің белгілері. Дәстүрлі оқытудың концептуальдық негізін жасай 
отырып, Я.А.Коменский педагогикалық принциптерін де анықтаған: ғылымилық, бірізділік, 
жүйелілік, беріктілік, белсенділік, сапалылық, көрнекілік теорияның практикамен 
байланыстылығы, жас аралық пен өзіндік ерекшеліктерді ескеру. Оқыту процесінің 
авторитарлығы іс-әрекетті регламентациялаудан көрінеді; оқытуды атқару тәртібінің 
ықтиярсыз істелінетіндігі (“мектеп тұлғаны даралайды”); бақылауды бір орталықтандыру; 
орташа оқушыға бағыттанушылық (“мектеп талаптарды өшіруде”) . Онда оқушы позициясы 
ықпал етуге оқыту объектісіне бағынған, оқушы “тиісті” оқушы әлі толықанды. Тұлға емес, 
рухсыз “винт” ретінде көрінеді. Ал мұғалімнің позициясы – ол командир, жалғыз 
инциативті адам, төрешісі (“әрқашанда ол дөрыс айтады”) жас үлкен адам (ата - ана) 
оқытады; пәнмен балаға, “жазалаушы оқ” стилі. Білімді меңгеру әдістері дайын білімдерді 
хабарлауға негізделеді, оқыту белгілі бір үлгілермен, индуктивтік логикамен жеке 
даралықтан жалпылыққа механикалық есте сақтауға көзбен көргенді мазмұнын айқын беру, 
репродуктивтік еске түсіру елестету. Сабақ негізгі форма ретінде оқыту – тәрбиелеу 
процесін ұйымдастырудың басқада формаларымен толықтырылуы мүмкін. Олардың бір 
бүліктері сабақты параллельді дамытады; яғни сынып – сабақ жүйесі шеңберінде 
(экскурсиялар, консультациялар, үй жұмысы, оқу конференциялары, қосымша сабақтар). 
Жоғары оқу орындарында қолданылатын дәріс – семинар жүйесінен алынып пайдаланған. 
Олар оқушылардың жас ерекшелігін ескеруге бейімделген (дәрістер, семинарлар, 
практикумдар, сынақ, емтихандар). Мысалы, дәріс – семинар – сынақ оқу жүйесінде 
(формасында) алдымен класқа оқу материалы дәріс әдісімен беріледі, содан соң семинар , 
практикалық және лабораториялық сабақтарда талқыланады (меңгеріледі, қолданады) және 

меңгеру нәтижесі сынақтық формада тексеріледі. Оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекетін 
ұйымдастыруда оқыту мен тәрбиенің барлық амалдары, формалары мен әдістері 
қолданылуда. Алайда, бұл ретте іс-әрекеттің барлық түрлері кеңінен қолданылады: 
танымдық (үйірмелер, факультативтер, окушылардың ғылыми қоғамдастықтары), еңбек (өз 
өзіне қьізмет ету, еңбек десанттары, әртүрлі мектеп бизнесі), ойын (танымдық, спорттық, 
іскерлік), эстетикалық (студиялар, мектеп театрлары, фестивальдар). Іс-әрекеттің барлық 
түрлері қарым-қатынас арқылы жүзеге асады. Бұл ісәрекеттер барысында мүғалім 
оқушылардың санасы, сезімі мен ерік-жігерінің қалыптасуына, олардың мінез-құлқы мен 
тіршілік әрекетін ұйымдастыруға әсер ететін тәрбие әдістерін қолданады. Таным оқу 
процесіндегі негізгі іс-әрекет болып табылады. Сондай-ақ, оқуда іс-әрекеттің басқа түрлері 
де (ойын, қарым-қатынас, еңбек т.б.) колданылады. Әртүрлі іс-әрекетті қолданғанда ғана 
жеке тұлғаға толығымен әсер етуге болады. Оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың 
әдістері мен формалары ойын, өнер мен қарым-катынас қоса жүзеге асырылуы тиіс. 
Ұжымдық танымдық-ісәрекетін мүғалім мен оқушының ғана емес, сондай-ақ оқушылардың 
өзара қарым-қатынасы ретінде қарастыруға болады. Оқу әдістері оқыту процесінің негізі 
болып табылады (мұғалімнің баяндамасы, оқулықпен жұмыс, әртүрлі әңгіме-сұхбаттар, 
жаттығулар), бірақ олармен қоса мадақтау, көңіл-күй жағдайларын тудыру, сендіру, талап 
қою және ұялту сияқты ынталаңдыру әдістері де қолданылады. Оқыту әдістері ақпаратты 
игеруге, жалпы оқу және арнайы сипаттағы білік пен дағдыларды (оқу пәндері бойынша 
біліктерді) қалыптастыруға бағытталған. Оқыту мен тәрбие әдістері, өзінің арнайы 
қызметтері бола тұра (оқыту міндеттері, тәрбие міндеттері), тұтас педагогикалық процесте 
бірлікте қолданылады. Педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыру үшін, дейді белгілі 
педагогғалым Н. Д. Хмель мұғалім оның теориялық негіздерін түсініп, оның мақсаттарын, 
міндеттерін, мазмұнын, формалары және әдістерін, тәсілдерін ажырата алуы қажет. 
Формалар мен әдістер педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекетінің қозғаушы 
күші болып табылады, соның арқасында жеке тұлғаның қалыптасуы жүзеге асады. Оқыту 
барысында мұғалім педагогикалық ықпал ету әдістерін де қолданады. Педагогикалық ықпал 
ету әдістері дегеніміз - жеке тұлғаның қоршаған ортамен мақсатты әрекеттестігін 
ұйымдастыруға жағдай жасау. Сондықтан педагогикалык процесте жеке тұлғаның 
әрекеттестік жасайтын ортасы (табиғи, әлеуметтік, материалдық, рухани) және осы 
әрекеттестікті ұйымдастыратын іс-әрекеттің түрлері (қарым-катынас, таным, ойын, еңбек, 
сабақ т.б.) жатады. Педагогикалық процеске қатысушылардың іс-әрекеті мен қарым-
қатынасы педагогикалық ықпал ету аркылы жүзеге асады. Оқу-тәрбие процесінің 
субъектілері әрекеттестігінін формалары мен әдіс-тәсілдер аркылы шешілетін белгілі бір 
максаттары мен міндеттері, тиісті мазмұны бар, логикалык түрғыдан аяқталған, белгілі бір 
уақыт аралығындағы педагогикалық процесс. Ұйымдастыру формалары тұтас 
педагогикалық процеске қатысушылардың қарым-қатынасы мен әрекеттестігінің тәсілі 
ретінде де қарастырылады. Педагогикалық процестің ұйымдастыру формаларын 
төмендегідей жіктеуте болады: - қатысушылар құрамы (жеке даралық, шағын топтық, 
топтық, ұжымдық, жаппай); - тұтас педагогикалық процестің оқу жұмысында қолданылуы: 
- таным іс-әрекетінің сыныпта және сыныптан тыс уақыттағы байланысы (сабақ, семинар, 
факультатив, экскурсия т.б.): - оқушылардың сыныптан тыс іс-әрекеті кезіндегі өзара 
әрекеттестігі (ертеңгілік, пәндік кеш, конференция, олимпиада т.б.). Тұтас педагогикалық 
процесті ұйымдастыру формалары әдістер мен әдістемелік тәсілдер арқылы жүзеге асады. 
Формалар, әдістер, тәсілдер сияқты ұғымдар шынайы педагогикалык процесте өзара тығыз 
байланыста болады. Біріншіден. олар бір-біріне тәуелді (формалар мен әдістер тәсілдер 
арқылы жүзеге асады); екіншіден, күнделікті тәжірибеде олардың арасында белгілі бір 
айырмашылық болмайды. 
2 
2 
7 
60.Сабақтың типологиясы және құрылымы туралы жазыңыз және 
топтастырыңыз. 

Сабақ құрылымы - сабақтың барысында (45 минут) оның құрамды бөліктерінің, 
кезеңдерінің бір-бірімен ұштасып, белгілі тәртіппен жүзеге асырылуы. Олар мынандай 
болып келеді: 

Сабақты ұйымдастыру бөлімі (сабақтың тақырыбын белгілеп, оның мақсат, 
міндеттерін тұжырымдау). 

Сабақта үй тапсырмасын тексеру. 

Жаңа білімді немесе оқу 
материалын баяндау, түсіндіру. 

Жаңа білімді пысықтау, бекіту (ауызша, жазбаша жат-
тығулар жасау, тәжірибелік және зертханалық жұмыстар жүргізу). 

Қорытындылау 
(оқушылар білімін бағалау), сабақтың аяқталуы. 

Үйге тапсырма беру, оны түсіндіру. 
2 2 8 
61. Сабақтардың типтерін атаңыз.Мысал келтіріңіз. 
2 
2 
9 
1.
Мұғалім мен бала арасындағы қарым-қатынас стилі және 
педагогикалық жетекші стиліне мысал келтіріңіз. 
Педагогикалық қарым-қатынас стильдері. Балалармен педагогикалык, өзара әрекетте ұсақ – 
түйек жоқ — барлығы да: көзқарас, көз жанарының қозғалысы, дене қимылы т. б. жұмыс 
істейді. Өйткені біз жай қарым-қатынас емес, кәсіптік іскерлІкпен қарым-қатынас 
жасаймыз. Көпшілік алдында сөйлеушіде байқалатын ең негізгі сезім түсініктері мынадай: 
1.Әңгімені қалай бастауды білмеушілік. 2. Толық ұғынықты, әрі түсінікті айтып бере 
алмаймын-ау деген қобалжу. 3. Қарым-қатынас мақсатындағы еленбейтінөзгерістер. 4. 
Бұрын пайдаланылған қарым-қатынас амалдарын өзгерту қажеттігі жайлы түйсік. 5. Қарым-
қатынас жүйесінде бір нәрсені өзгерту қажет деген түсінік, бірақ не екені - онша айқын 
еместік. 6. Жұрт алдында сөйлеуге дағдыланбағандық. 7. Бұрын табиғи болып келген дене 
қимылының, қозғалыстың, жалпы мінез-құлқынын, ерсілеу сияқты болып сезілуі. 8. Қарым-
қатынастың өзгерген формадағы, мәнерлі атқару компоненттерін қажет етуі. 9. Өзіңді 
дұрыс түсінуі үшін жоспарланған информацияны неғүрлым сол қалпында жеткізуге 
талпынушылық. 10. Тыңдаушыны қызықтыруға тырысу. 11. Информацияны сұрыптауға, 
мазмұндауға және беру формасы жайында өзіне едәуір талап қоюдың пайда болуы. В. А. 

Сухомлинскийдің айтқанындай, тәрбиеші өнері ең алдымен сөйлеу өнерімен, адам жүрегін 
баурап алу өнерімен көрінеді. «Балаларға іскерлікпен, табанды түрде айтылған жақсы сөз» - 
деп жазды А. С. Макаренко,—орасан зор маңызы болатынына мен кәміл сенемін, біздің 
ұжымдық формалармызда әліде көптеген- қателіктердің болуы, біз көп жағдайда 
балалармен дұрыстап сөйлесе білмейтіндігімізден. Сіздің сөзіңізден, сіздің ерік 
жігеріңіздің, сіздің мәдениетіңіздің, сіздің жеке басыңыздың лебі есіп тұратындай етіп 
сөйлей білу қажет. Осыған үйрену қажет . Балалармен қарым-қатынас жасау - бұл толассыз 
шығармашылық. Бір сабақтың өзінде балалармен дұрыс қарым-қатынасты ұйымдастыруда 
шешуге тура келетін қаншама педагогикалық айла-әрекеттер, қарама-қайшылықтар, 
қақтығыстар, проблемалар туындайды. Осының барлығы қасқағым сәтте ойластырылуы 
тиіс. Міне сондықтанда педагогикалык, қарым-қатынас — әрине, шығармашылық. 
Балалармен әңгімелескенде әрекет ету жүйесін стандартсыз құруды үйрен - оның жеке 
басының жай-күйін, жалпы психологиялық жағдайын, ең ақырында, өзіңнің жеке 
педагогикалық дербестілік ерекшелігінді ескер. Мұғалімнің қарым-қатынас жасау 
шығармашылығындағы тағы бір жағдай - бұл шығармашылықтың өздігінен реттелетін 
процесі өзіңнің психологиялық күйіңді меңгере білу, әр алуан психологиялық кедергілерді 
жеңу, өзіңнің шығармашылық сезіміңді шабыттандыру, әр қашан шат көңілді, әрі оптимист 
бола білу. Алғаш рет педагогикалық практикаға келгенде педагогтар, балалармен 
шығармашылық қарым-қатынасты қалай ұйымдастыратынына назар аудару керек. Оны 
мынадай бағдарлама бойынша қолға алуға болады: 1. Бірнеше мұғалімнің сабағына 
қатысып, қарым-қатынас үндестігіне, балалардың көңіл-күйіне, сабақтың жалпы ахуалына 
және мұғалімнің мінезқұлқына қарап, оның балалармен өзара әрекетін анықта. Алған әсерің 
жайлы практикант жолдастарыңмен пікірлес және осыңдай өзара әрекеттің, тұтас көрінісін 
жасауға тырыс. 2. Сабақты талдай отырып, мұғалімнің балалармен қалай қарым-қатынас 
жасайтындығын, қандай амалдарды пайдаланатындығын, олардың оқу-тәрбие міндеттерін 
шешуге қаншалықты көмектесетіндігін білуге тырыс. 3. Әр түрлі мұғалімнің оқушылармен 
қарым-қатынас мәнерін өзіңе «лайықтап» көр, соның ішінде өзіңнің жеке басыңа сәйкес 
келетін осындай қарым-қатынас «технологиясын» анықта жәнеде қайсысы келмейтіндігін 
біл. 4. Тәжірибелі педагогтардың тәлім-тәрбие шараларына қатысып, олар балалардың 
көңіл-күйін, дербес ерекшеліктерін т.б. қалай ескеретіндігіне, осының барлығы қарым-
қатынасқа қалай ықпал ететініне назар аудар. 5. Бірнеше мұғалімнің сабағына қатысып, 
олардағы жалпы ахуалды салыстырып, бұлардың бір-бірінен өзгешелігін, бұл өзгешеліктің 
себептерін білуге тырыс. 6. Педагогикалық практикада сіздерге педагогикалық сыр-
сипатын, толып жатқан сүрлеусіз жолдары үнемі кездесіп отырады. Осындайда балалармен 
қарым-қатынас жасаудың шығармашылық «қадамдарын» талмастан іздестір. 
Қарым-қатынас стилі дегенді біз педагог пен оқушылардың әлеуметтікпсихологиялық өзара 
әрекетіндегі дербес-психологиялық ерекшеліктері деп түсінеміз. Қарым-қатынас стилінде 
мынадай көріністер байқалады: а) мұғалімнің коммуникативтік мүмкіндіктерінің 
ерекшеліктері; б) педагог пен тәрбиелеушінің өзара қарым-қатынасындағы жеткен деңгейі; 
в) педагогтың твочестволық дербестілігі; г) оқушылар коллективінің ерекшеліктері. 
Мұндағы атап көрсететін жайт, педагогтың балалармен қарым-қатынас стилі - бұл маңызды 
әлеуметтік және өнегелік категория. Мұның өзі қоғамның және онын, өкілі ретінде 
тәрбиеленушілердің әлеуметтік-этикалық мақсаттарын көрсетеді. Достық ықылас негізіне 
құрылған педагогикалық қарым-қатынас стилі де едәуір табысты болып, оның өзі бірлескен 
оқу-тәрбие қызметінде едәуір табысқа жеткізеді. Педагог пен тәрбиеленушінің өзара 
қатынасындағы осындай стилдің тиімділігін атап көрсете келіп айтарымыз, қарым-қатынас 
процесіндегі достық ықыластың да, сондай-ақ кез-келген эмоциялық көңіл-күй мен 
педагогикалық нұсқаудын, да белгілі бір шегі болуы тиіс. Ең кең тараған қарым-катынас 
стиліне дистанциялық қарым-қатынас жатады. Мұны тәжірибелі педагогтар да, жас 
педагогтар да жиі пайдаланады. Бұл стилдің мәнісі мынада: педагог пен оқушылардың 
өзара қатынас жүйесінде маңызды көрсеткіш ретінде дистанция көрініс тауып қарым-

қатынастың барлық саласына енеді: оқытуда - «сіз білмейсіз - мен білемін », тәрбиелеуде - 
«мені тыңдаңдар - мен үлкенмін, тәжірибем бар, біздің позициямыз бөлекше» т.б 
2 
2 
10 
63.Педагогтың еңбасты қабілетін сипаттаңыз және бағалаңыз 

жүктеу/скачать 3,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: