Мүгедектігі бар балалардың жағдайына талдау: Қазақстан республикасында инклюзивті қоғамды дамыту балалар үшін бірігейік

әлеуметтік қамтамасыз ету, ақысыз білім алу (ба-
стауыш, орта білім және кәсіптік даярлық, соны-
мен қатар конкурстық негізде ақысыз жоғары 
білім алу), денсаулық сақтау мекемелеріндегі 
мамандандырылған ем қабылдау, сонымен 
қатар мүгедектігі бар балалардың белгілі бір 
қажеттіліктерін қанағаттандыратын бірқатар 
жеңілдіктер мен қызметтер құқықтарын 
белгілеу арқылы мүгедектігі бар балалардың 
белгілі бір деңгейде қорғалуын қарастырады. 
Мүгедектігі бар баланың/адамның 
құқықтарына қатысты соңғы екі онжылдықта 
қабылданған заңдар мен қаулылар, мүгедектігі 
бар балаларды әлеуметтік қорғауға арналған 
сенімді нормативтік-құқықтық негіз құруға 
мүмкіндік беріп қана қойған жоқ, сонымен бірге 
елімізде әлеуметтік жұмыстарды енгізу кезінде 
осындай адамдар ұшырасатын қиындықтарды 
айқындауға көмектесті. Мұның бәрі, әсіресе ХХ 
ғасырдың 90-шы жылдарындағы мүгедектікті 
шектеулі мойындау және талқылау ісін ескер-
сек, Қазақстан Республикасының маңызды 
жетістіктерге жеткенін көрсетеді.
Қазақстан Республикасының соңғы 
жылдардағы мүгедектігі бар балаларды ем-
деуге қатысты бірқатар жетістіктерін атап 
айтуға болады. Қазақстан жүктіліктің ерте 
сатысындағы мүгедектікті уақытында анықтауға 
көмектесетін жаңа қаулы қабылдады. Жаңа 
қаулылар антенатальдық, перинаталдық 
және неонаталдық скринингке қатысты 
қолданылады. Жаңа әдіс сонымен қатар 
баланың сәби кезіндегі және жас шағындағы 
сырқаттарын интеграциялау үшін де енгізілді. 
Білім алу, денсаулық сақтау және әлеуметтік 
қорғау сияқты мұндай секторлар мүгедек ба-
лаларды анықтау, қорғау және интеграциялау 
тұрғысында жаңа аспектілер мен рөлдерге ау-
ысты. Білім беру саласындағы педагогикалық 
скрининг дамуы шектеулі балаларды 
анықтауға көмектеседі. Әлеуметтік қорғау 
жүйесі шеңберінде баланың мүгедектік тобы 
анықталады; әлеуметтік интеграциялау пер-
спективалары, соның ішінде еңбек нарығына 
қамту мүгедектік деңгейінің ауырлығы негізінде 
бағаланады. Күш-қуат барлық секторлар бой-
ынша интеграцияланды, балаға және маманға 
өмір бойғы мүмкіндіктер теңдігі мен әділдікті 
қамтамасыз ету бойынша стратегия әзірлеуде 
көмек беретін ерте жаста даму кемшіліктерін 
анықтау үшін балаларға жаппай стандарталған 
скрининг жасау бастамасы көтерілді.
Қазақстандағы мүгедектікке қатысты 
көтерілген шешілмеген мәселелердің бірі 
елдегі мүгедектікке берілетін ресми анықтама 
қандай екеніне байланысты. Мүгедектікті 
анықтау тұтас жүйенің «инклюзивтілігінің» және 
кемсітуге ұшырамауының бірінші белгісі болуы 
тиіс. Осы есепте Қазақстан Республикасындағы 
заңнамада пайдаланылатын екі негізгі 
айырмашылық белгіленген. Біріншіден, заң 
«мүгедектігі бар бала» және «мүмкіндігі шектеулі 
бала» деген терминдерді бөліп көрсетеді, 
біріншісіне мүгедектік бойынша жәрдемақы алу 
құқығын, ал екіншісіне ақысыз медициналық 
көмек алу құқығын береді. Екіншіден, әсіресе 
әлеуметтік мүгедектік моделінде екі анықтама 
да ескірген. «Мүгедектігі бар бала» деген 
сияқты мұндай терминдер медициналық 
мүгедектік моделіне жатады, мұнда мүгедектікті 
коррекциялау атап көрсетіледі. Қазақстан 
«мүгедектер» және «мүмкіндігі шектеулі бала» 
сияқты сөздерді өзгерту немесе болдырмау 
арқылы стигматизациядан және оқшаулау 
коннотациясынан арылу мақсатында заңды 
терминологияны қайта қарау туралы мәселені 
қарауы тиіс. Осыған байланысты, бала-
лар мен жастардың өмірі мен денсаулығын 
шектеудің Халықаралық топтастырғышы (БЖ 
– ХТ) мүгедектікке әлеуметтік модель ретінде 
қарауға бағдар дәрежесінде қызмет ете ала-
ды. БЖ-ХТ маңызды ерекшелігі жұмыс істеу 
және мүгедектік мәселелері қолданыстағы 
мүгедектік анықтамасы ағзаның әрекетін 
ғана емес, әлеуметтік фаторлар мен қоршаған 
ортаның да өзара байланысын ескеруі тиіс 
екендігі аса маңызды фактор болып табылатын 
әлеуметтік контекст шеңберінде туындайтынын 
оның құптайтыны болып табылады.
Осы есепте талдау жасалған деректер көрсетіп 
отырғандай, 2005 жылдан бастап 2012 жылға 
дейін Қазақстан Республикасындағы мүгедектігі 
бар балалардың жалпы саны ұлғайған. 
Ішінара мұны Қазақстан Республикасындағы 
балалардың жалпы санының ұлғаюына бай-
ланысты қарауға болады, бірақ мүгедектігі 
бар балалардың саны осы балалардың са-
лыстырмалы үлесі ретінде де ұлғайып отыр. 
Бұл мүгедектігі бар балалардың көбірек 
анықталғанын көрсететін оң беталыс болып та-
былады, осыған сәйкес, олар кепілдікті түрде 
қорғау жүйесімен қамтамасыз етіледі. Алайда, 
біраз адамдардың «жасырын мүгедектігі» бар 
екені немесе олардың ресми тіркелмегені ту-
ралы деректер де баршылық. Мүгедектік бой-
ынша жәрдемақы алуға сұраныс білдіргендегі 
кедергілер және мүгедектігі бар адамдарды 
жекелеген дискриминациялау оқиғалары бұл 
құбылыстың ықтимал себептері болуы мүмкін. 
Бұдан басқа, мүгедектігі бар балалардың 
әлеуметтік интеграциялануы бұрынғысынша 
90

Мүгедектігі бар балалардың жағдайына талдау: ҚазаҚстан республикасында инклюзивті ҚоғаМды даМыту
Қазақстанның әлеуметтік саясатының 
маңызды қиындықтарының бірі болып қалып 
отыр. Мүгедектігі бар балалардың жалпы 
білім беру жүйесіне әлеуметтік интеграцияла-
нуы сияқты аспектілер міндетті коррекциялық, 
педагогикалық және психологиялық көмек 
тұрғысында көп күш-қуат жұмсауды талап етеді 
деп мәлімденді. 
Географиялық орналасу тұрғысында 
Қарағанды, Алматы, Жамбыл және Оңтүстік 
Қазақстан облысы мүгедектігі бар баалар 
саны өте жоғары (абсолютті) аймақтар болып 
табылады. Мұны осы аймақта тұратын халық 
санының жиілігінен деп түсінуге болады (жал-
пы республика халқының шамамен 40% жуық). 
Шығыс Қазақстан, Қызылорда, Маңғыстау об-
лысы, Астана және Алматы қалалары да са-
лыстырмалы түрде мүгедектігі бар балалар 
саны жоғары әкімшілік бірліктер болып табы-
лады. Мүгедектігі бар балаларды санаттарға 
бөлу осы үрдістер бойынша жүргізіледі. Осы 
денсаулық сақтау жүйесі 16 жасқа дейінгі 
мүгедектігі бар балалардың жалпы санының 
88,2%-ы алғашқы медициналық-санитарлық 
көмек көрсету деңгейінде емханаларда 
тіркелетінін көрсетті. Бұл кейбір мүгедектігі бар 
балалар үшін алғашқы медициналық көмек қол 
жетімсіз болып қалуы мүмкін екенін көрсетеді. 
Негізгі кедергілер – медициналық мекеме-
ге дейінгі қашықтық, нашар инфрақұрылым, 
стигматизация немесе баланы ауруханаға 
апаруға жұмысбастылығына байланысты ата-
аналардың уақытының жетіспеушілігі. 
Қолданыстағы заңнамалық база мүгедектігі бар 
балаларға ақысыз бастауыш және орта білім 
алуға, сонымен қатар әлеуметтік, медициналық 
және коррекциялық-педагогикалық қолдау 
көрсетілуіне кепілдік береді. Бұдан басқа, 
мүгедектігі бар балалар және олардың отба-
сылары мамандандырылған әлеуметтік қызмет 
және ең төменгі күнкөріс ақысы көлемінде ай 
сайынғы жәрдемақы ала алады. 2009 жыл-
дан 2012 жылға дейін мемлекеттік әлеуметтік 
жәрдемақы алатын мүгедектігі бар балалардың 
саны көбейді, бірақ мүгедектігі бар балалардың 
шамамен 3,28% жуығы мемлекеттік жәрдемақы 
алмайды, мұның өзі осы топтың әлі де дұрыс 
қорғалып отырмағанын көрсетеді.
Қазақстандағы мүгедектігі бар балаларға 
арналған бағдарламалар негізінен оқыту 
және оңалту шараларынан тұрады. Қазіргі 
уақытта Қазақстан Республикасы мүгедектігі 
бар балаларға қызмет көрсету үшін әлеуметтік 
және білім беру мекемелерінің теңгерімделген 
желісіне сүйенеді. Мүгедектік деңгейіне қарай 
мүгедектігі бар балалар жалпы білім беретін, 
инклюзивтік, мамандандырылған даярлық, 
бастауыш мектептеріне немесе әлеуметтік 
Спешиал Олимпикс ұйымдастырған спорттық 
жарыстардың көп дүркін жеңімпазы
91

мекемелерге бара алады. Осы есепте 2002 
жылдан бастап 2012 жылға дейін техникалық 
және кәсіптік білім беру мекемелерінде 
мүгедектігі бар балалардың және мүмкіндігі 
шектеулі балалардың саны көбейгенін, мұның 
өзі сөзсіз оң беталыс болып табылатынына 
түсінік берілді. Техникалық және кәсіптік білім 
беру мекемелеріне баратын балалар саны ең 
көп аймақтарға Шығыс Қазақстан, Солтүстік 
Қазақстан және Батыс Қазақстан облыстары, 
сонымен қатар Алматы қаласы жатады. Алайда, 
жоғары оқу орнына түсуге құжат тапсырушы 
балалар квотасы бойынша білім гранттарын 
беруге қатысты көп нәтижеге қол жеткізуге 
болады. Мүгедектігі бар балалар үшін білім 
алу ақысыз болғанымен, шәкіртақы алуға тап-
сырыс бергендердің көбісі оны ала алмайды. 
2012 жылғы деректер бойынша квота бойынша 
білім грантын алуға талаптанған мүгедектігі бар 
балалардың 85%-ы ғана сол жылы оны алғанын 
көрсетіп отыр. 
Халықаралық тұрғыдан қарағанда, мүгедектік 
бойынша жәрдемақыға, мемлекеттік меке-
меде тұратын балалар санына, мүгедектігі 
бар балалардың жалпы білім беретін жүйеге 
интеграциялануына қатысы және т.б. бой-
ынша Қазақстанды ТМД басқа елдерімен, 
мысалы, Өзбекстан, Түрікменстан немесе 
Қырғызстанмен салыстырғанда табысты бо-
лып көрінеді. Алайда, мұндай халықаралық 
салыстыруларға «мүгедек бала» ұғымдарының 
және басқа да контекстуалдық өзгерістердегі 
жоғары айырмашылықтарды ескере отырып, 
сақтықпен қараған дұрыс.
Осы есепте тереңдетілген сұхбаттарға 
аналитикалық шолу жасауды фокустық 
топтардағы пікірталастармен біріктіру арқылы 
мүгедектігі бар балалардың әлеуметтік 
интеграциялануының кедергілері мен та-
быстарын зерттеудің құрастырылған тәсілі 
пайдаланылған. Тереңдетілген сұхбаттар мен 
фокустық топтардағы пікірталастар Астана, 
Алматы қалаларында, Қарағанды, Қызылорда 
және Шығыс Қазақстан облыстарында өткізілді. 
Ақпарат жинау үдерісіне балалар, ата-аналар, 
мұғалімдер, мемлекеттік қызметкерлер және 
басқа да мүдделі тұлғалар қатыстырылды. 
Аталған аймақтарда 33 тереңдетілген сұхбат 
пен 9 фокустық топтардағы пікірталастар 
жүргізілді. Осы сұхбатқа қатысқан әртүрлі 
мүдделі тұлғалардан тұратын топтар әртүрлі 
салада, мысалы, білім беру, денсаулық 
сақтау, қоғамдық қатысу, әлеуметтік қорғау 
және құқық қорғау салаларында әлеуметтік 
интеграциялануға қалай мүмкіндік туғызуға бо-
лады деген өз ойларын жалғастырды.
Қатысушылар мүгедектігі бар балалардың 
әлеуметтік интеграциялану талабын іске 
асыртпайтын (немесе керісінше көмектесетін) 
білім беру саласының бірнеше аса маңызды 
аспектілерін талқылады. Респонденттер 
қозғалыс мүмкіндігі шектеулі балалар-
ды қабылдау үшін білім беру мекемелерін 
жаңарту және қайта жабдықтау қажеттілігін 
талқылады; білім беру мекемелерінің бірнешеуі 
ғана қозғалыс әрекеті және көру әрекеті 
бұзылған балалар үшін ғана қол жетімді ретінде 
қарастырылады. Көптеген респонденттер 
инклюзивтік сыныптарды қолдайтыны тура-
лы пікір айтты, бірақ мұндай сыныптардың 
айқындаушы факторлары мүгедектігі бар 
«Бәріміз бірдейміз – кемсітуді білмейміз» 
республикалық конкурсында.
92

Мүгедектігі бар балалардың жағдайына талдау: ҚазаҚстан республикасында инклюзивті ҚоғаМды даМыту
балаларға арнап бейімделген оқу жоспары, 
білікті мамандарды даярлау, «бала-мұғалім» ара 
қатынасын азайту және оқушылар мен олардың 
ата-аналарын инклюзивтілікке байланысты ту-
ындайтын (көбінесе болмашы) өзгерістерге 
даярлау болып табылады. Респонденттер со-
нымен қатар мүгедектігі бар балаларға ар-
нап мұғалімдердің жүктемесін азайтуға ғана 
көмектесіп қоймай, сонымен бірге бала-
лар мен олардың ата-аналарына оқу орнын 
бітіргеннен кейін (еңбек нарығын қоса алғанда) 
әлеуметтік интеграциялануды жоспарлауға 
да көмектесетін оқу жоспарын бейімдеу 
қажеттілігіне назар аударды. Денсаулық сақтау 
жүйесіне қатысты фокустық топтар мен ре-
спонденттер үш бірінші деңгейлі қиындықты 
атап көрсетті: медициналық мекемелердің 
қол жетімділігі, сапалы қызметтердің 
қол жетімділігі және денсаулық сақтау 
саласындағы әлеуметтік қорғау шараларының 
қол жетімділігі. Мүгедектігі бар балаларға 
арналған мамандандырылған медициналық 
мекемелер санын көбейту үшін соңғы жылда-
ры көп күш-қуат жұмсалғанына қарамастан, 
мамандандырылған медициналық мекеме-
лер негізінен тек ірі қалаларда орналасқан. 
Тіпті медициналық қызметтер көрсетіліп 
жатқанымен, көбінесе олардың сапасы төмен. 
Бұл жабдықтардың жетіспеушілігі (әсіресе 
жүктілікті зерттеуге арналған жабдықтар), 
(әсіресе баланың жас шағында алғашқы сим-
птомдарын және қауіп факторларын анықтай 
алатын мамандар сияқты) білікті медициналық 
қызметкерлердің жетіспеушілігі және бала-
сына жуырда диагноз қойылған ата-аналар-
да мүгедектік туралы ақпараттың шектеулі 
көлемі сияқты бірнеше себептерге байланы-
сты. Кейбір респонденттер де өтініштерді ашық 
қарау рәсімдерін жетілдіру есебінен жоюға 
болатын әлеуметтік көмек берудің кідіртілуі 
медициналық көмек көрсетілуіне кедергі 
келтіруі мүмкін екенін атап көрсетті.
Әлеуметтік қатысу саласына қатысты көптеген 
респонденттер соңғы бірнеше жылда мүгедектігі 
бар адамдарға қоғамның қатынасының айқын 
жақсарғанын атап көрсетті. Кейбір респон-
денттер бұл өзгерістерді адамдарды мүгедектігі 
бар балаларды тіркеуге талаптандыратын 
хабардарлықты арттырудың үкіметтік кампа-
ниясына жатқызады. Ал кейбір респонденттер 
болса (достары немесе таныстары тарабынан) 
дискриминациялау немесе мінеу оқиғалары ту-
ралы сөз қылды, дегенмен көпшілігі әлеуметтік 
желілердің оң әсерін тигізгегін білдірді. 
Респонденттер мүгедектігі бар балалардың 
негізінен қарым-қатынасқа ашық болаты-
нын және әлеуметтік стигматизация мұндай 
балалардың толыққанды өмір сүруге деген және 
қоғамға өз үлесін қосуға деген мүмкіндіктеріне 
немқұрайды қарайтын ата-аналар немесе 
мемлекеттік мекеме тарабынан орын алады 
деп жобалады. Әлеуметтік қорғау респондент-
тер талқылаған әлеуметтік интеграциялаудың 
тағы бір саласы болып отыр. Ата-аналар да, 
қызмет көрсетумен айналысатын адамдар 
да мүгедектігі бар балаларға күтім жасау аса 
қымбат үдеріс екенін құптады, сәйкесінше, 
мемлекеттік жәрдемақының маңызды мәні 
бар. Соңғы жылдары әлеуметтік жәрдемақы 
көлемі артқанына және қызметтер мен та-
уарлар пакеті де толыққанына қарамастан, 
көптеген отбасылар белгілі бір қызметтердің 
бағасының аса жоғары болуына немесе 
қолданыстағы жәрдемақы құрылымының 
олардың балаларының материалдық 
қажеттіліктерін өтеуге мардымсыз болуына 
байланысты қаражат жетіспеушілігін сезініп 
отыр. Респонденттер көтерген екінші мәселе 
- әлеуметтік көмек басымдықтарын тиімді 
пайдалану және оның қол жетімділігі тура-
лы ақпараттың шектеулілігі болып табылады. 
Мүгедектігі бар балаларға әлеуметтік көмек 
ұсыну мәселесінде отбасының басты байланы-
сушы тұлғасы ретінде көмек көрсете алатын 
әлеуметтік қызметкерді немесе басқа тұлғаны 
тағайындау көптеген мәселелерді шеше алар 
еді.
Барабар нормативтік-құқықтық базаны әзірлеу 
арқылы құқық қорғауға қатысты соңғы жылдары 
елеулі прогреске қол жеткізілгенін респондент-
тер атап көрсетті. Нақты заңдарды әзірлеуде 
маңызды жетілдірулер жүргізілді, бірақ олар-
ды іске асыру қиын болып отыр. Бұл мәселенің 
бір жағы «мүгедектігі бар» ұғымын анықтауға 
қатысты, себебі мүгедектігі бар баланы бағалау 
және мүгедектігін растау үдерісін балаға құқық 
беретін мемлекеттік қызметтер белгілейді. 
Респонденттер мүгедектікті анықтаудың 
айқын стандарттарын құру және мемлекеттік 
қолдауларға мұқтаж балаларды көбірек қамту 
үшін «мүгедектік» және «мүмкіндіігі шектеулі» 
деген ұғымдар арасындағы айырманы азай-
ту туралы ұсыныс жасады. Қаржы және адам 
ресурстарының, әсіресе ауылдық жерлерде 
жетіспеушілігі тағы бір күрделі мәселе бо-
лып табылады. Қандай да бір шамада бұл 
қиындықтарды құрылымдық қаржыландырумен 
жоюға болады, мысалы, мемлекет ұсынатын 
қызметтердің бір бөлігін ұсақ ұйымдарға табы-
стау арқылы қызметтердің ауқымын ұлғайтатын 
ҮЕҰ-мен белгілі бір қызметтерді ұсынуға 
келісімшарт жасау.
93

жүктеу/скачать 3,63 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: