Мұхтар Әуезовтың әлемге әйгілі тарихи

Ұлы жазушының ұлы туындысы

«Абай жолының» энциклопедиялық сипаты туралы академик Қ. И. Сәтбаев аса әдемі айтты: «Қазақ халқының өткенін зерттегісі келетін ғалымның бірде-бірі бұл кітапты жанап өте алмайды: ғалым-филолог одан фольклордың бай материалдарына қанығумен қоса, қазақ әдеби тілі мен сөздігінің қаз басуы мен қалыптасуын көреді; ғалым-этнограф қазір көне заманмен қоса көнерген небір тұрмыстық белгілер мен өмір құбылыстарын біледі. Құс салып, саят құрған, қыз ұзатып, ас беруді, өлік жөнелтуді суреттейтін тараулар, билер айтысы мен билік шешкен қазылық картиналарының әрқайсысы жеке-жеке-ақ ғылыми-этнографиялық толайым еңбектерге парапар; ғалым-экономистер Қазақстанның XIX ғасырдағы халық шаруашылығының құрылысынан дәлме-дәл нақты мәлімет алады, ондағы тап қайшылығының өзіндік ерекшелігімен танысады; ғалым-юристер шариғаттан бастап, билер кесіміне шейінгі даланың заң-жобаларынан бағалы мағлұматтар жинайды». Классикалық эпопеяда жан тебірентер көркемдік күшпен жинақталған өмірдің жиынтық шындығы ғылымның әр саласындағы маман адамдар үшін осындай таным-тағылым қайнары болса, қалың оқырман үшін Абайдан Дәрменге дейінгі барлық басты кейіпкерлер ақыл мен сананың, арман мен ойдың сарқылмас кені секілденеді. Демек, шығармаға ауадай керек нәрсе - парасат (интеллект) десек, «Абай жолын» оқыған адам өмірдің өнерге айналған академиясынан өткендей болады. Задында, таланттар тарихы мен тағдырын барлай қарасақ, басты жазушылардың бәрі ғұмыр бойы өзінің бас кітабын жазу мақсатында әрекет еткен және солардың талайы жазып үлгіре алмай кеткен. Туған халқына мәңгілік мура болғандай ғасырлық туынды сыйлау тек қадау-қадау ұлылардың ғана үлесіне тиген. «Абай жолы» - ұлы жазушының ұлы туындысы - бас кітабы, ол өзінің өлшеулі ғана ғұмырында өлшеусіз шығармашылық ерлік жасап, өзінің осынау мәңгілік кітабын жазып үлгіріп кетті. Дананың өз ортасынан әрқашан озық, оқшау тұратын даралығы да осы арада жатыр.

«Абай жолы» эпопеясы дүние жүзі халықтарының 116 тіліне аударылған (1993).^{[8][9][10][11]}

1. 
   Абай - (Ибраһим) Құнанбаев (Құнанбайұлы) (1845-1904) — ақын, ағартушы, жазба қазақ әдебиетінің, қазақ әдеби тілінің негізін қалаушы, философ, композитор, аудармашы, саяси қайраткер, либералды білімді исламға таяна отырып, орыс және еуропа мәдениетімен жақындасу арқылы қазақ мәдениетін жаңартуды көздеген реформатор.
   
2. 
   Құнанбай - би, аға сұлтан, Абайдың әкесі, көрнекті қайраткер. Құнанбай жасынан палуан, найзагер болды, қатал да әділдігімен ерекшеленіп‚ әкесі Өскенбайдың тәрбиесінде ел билігіне араласты.
   
3. 
   Зере - (1785 – 1873) – Абайдың әжесі. Өскенбай бидің бәйбішесі, Құнанбай қажының анасы. Азан шақырып қойған аты – Тоқбала. Өскенбай би 5 әйелінен 10 бала сүйген. Зереден Құттымұхамбет (жастай қайтыс болған), Құнанбай, Тайбала туған. Зерені Ырғызбай тұқымдары, барша ауыл адамдары “кәрі әже” деп атаған. Қартайған шағында құлағы естімей қалған Зере немерелеріне дұға оқытып, үшкіртеді екен. Абай әжесін өлеңмен үшкірген. Ақылды, зейінді, мейірімді Зере немерелерінің ішінде Ибраhимді ерекше жақсы көріп, оны Абай деп еркелеткен. Ізгі жүректі, үлкенге қамқор, кішіге пана бола білген Зере әже Абай өміріне, ақындығына игі әсерін тигізген.
   
4. 
   Ұлжан - Құнанбайдың екінші әйелі, Абайдың анасы.
   
5. 
   Біржан сал — Әйгілі қазақ ақыны, сазгер.
   
6. 
   Еркежан - Оспанның бәйбішесі. Күйеуі елген соң, әмеңгерлік жолымен інісінің орнын баспақ болған қайнағасы Тәкежанға кеңілі толмайды, Абайдың ез басын кепілдікке апуды етінеді. Сұлу, қылықты, мінезді, көзі ашық Еркежан тіршілікте Абай үшін көп жақсылық жасаған адам. Байсалды, жарасты көңілмен кейін олар ерлі-зайыпты өмір сүрген.
   
7. 
   Ділда - Абайдың бірінші әйелі.
   
8. 
   Базаралы - Абайдың әкесі Құнанбаймен тартысып, айтысып өткен адам. Қауменнің баласы
   
9. 
   Шөже - шыншыл жыршы, ақын.
   
10. 
    Бөжей - Жігітек руының билеушісі
    
11. 
    Тоғжан - алыстан қарайлайтын қол жетпес арман секілді махаббат таңының үлгісі; әні сәніне, сәні әніне астасқан асыл ару.Тоғжан тазалығы, сұлулығы, пәктігі Абайдың әсемдік мұратының биік нысанасы секілденіп кетеді, ол қанша ұсынса қолы жетпес алып тұғыр, мәңгі тарқамас ұлы сағыныш, орны толмас арман секілді.
    
12. 
    Қуандық - ақын қыз
    
13. 
    Салтанат - Абайдың досы, ақын қыз, Абай Семейде істі болғанда кепілдікке алып, көмек қөолын созған.
    
14. 
    Әйгерім - жас жігіттің нақ сүйер сұлу жарының аяулы үлгісі...
    
15. 
    Үмітей - жас қыз, Әмірдің сүйгені
    
16. 
    Керімбала - жас қыз, бойжеткен, сауыққұмар, әнші
    
17. 
    Дәркембай - кедей жатақтардың бас көтерер адамы, намысшыл,
    
18. 
    Мәкен - Абайдың келіні, Әбдірахманның жары, шын аты Мағрипа
    
19. 
    Ербол - Абайдың жан досы; екеуінің арасында өле-өлгенше сызат түспеген тамаша достық болды.
    
20. 
    Тәңірберген - Абайдың ағасы, Құнанбайдың үлкен баласы, романда Тәкежан деп атаған
    
21. 
    Өскенбай Ырғызбайұлы - (1773-1850) - Абайдың атасы, тобықты руының атақты биі болған. Өскенбай заманы тәуелсіз қазақ хандығы мен Ресей империясының отаршылдық заманында өмір сүрген.
    
22. 
    Жұмабай - Құнанбайға қадірі бар және Абайды Ахмет Риза медресесінен алып келген кісі
    
23. 
    Байтас - Абайды медреседен алып келген адам
    
24. 
    Майбасар - Құнанбайдың тоқал шешесінен туған інісі
    
25. 
    Қалиқа - Жұманның әйелі
    
26. 
    Тобжан - Ызғұттының әйелі
    
27. 
    Айғыз - Құнанбайдыңі тоқалы, Абайдың екінші анасы
    
28. 
    Тонтай - Абайдың нағашысы
    
29. 
    Қамысбай - Майбасардың атшабары
    
30. 
    Байсал - Құнанбайдың сенімді адамдарының бірі
    
31. 
    Қаратай - ел ісіне араласатын Құнанбайдың сенімді адамы
    
32. 
    Сүйіндік - Құнанбайдың туысы
    
33. 
    Жиренше - Байсалдың немере інісі, Шоқаның баласы, Абайдың досы
    
34. 
    Оспан - Абайдың кіші інісі
    
35. 
    Тәкежан - Абайдың ағасы
    
36. 
    Қодар - жақыны жоқ, жалғыз үйлі бір Борсақ
    
37. 
    Сағит - молданың үйіне барғанда кедергі жасаған сотқар бала
    
38. 
    Солтабай төре - Сыбан елінен шыққан, Құнанбайға Қодар мен Қамқа жайын бетіне басып айтады
    
39. 
    Қамқа - Қодардың келіні, Құтжанның әйелі
    
40. 
    Құтжан - Қодардың баласы
    
41. 
    Жәмпейіс - Қодардың жиені және бірге тұрады
    
42. 
    Бектен көсе - Сүйіндіктің Қодарға жіберген кісісі
    
43. 
    Жетпіс - Жексеннің інісі
    
44. 
    Жексен - Қодардың аталас ағайыны
    
45. 
    Әйтімбет - Қодар мен Қамқа ісінің мән-жайын білуге көмектеседі
    
46. 
    Жұмағұл - айбасардың атшабары
    
47. 
    Байкөкше - Барластың шәкірті, жыршы
    
48. 
    Барлас - Абайдың ауылына келген ақын
    
49. 
    Беркімбай - Зере мен Ұлжан үйінің жылқышысы
    
50. 
    Жарқын - Зере мен Ұлжан үйінің жылқышысы
    
51. 
    Түсіп - Ділдәнің әкесі, Жігітектің Бөжейден соң басты адамы
    
52. 
    Күңке - Құнанбайдың үлкен бәйбішесі
    
53. 
    Таңшолпан - Құнанбайдың тоқал шешесі
    
54. 
    Бопай - Құнанбайдың кәрі жеңгесі
    
55. 
    Ақбердінің шешесі
    
56. 
    Ырсайдың шешесі
    
57. 
    Жортайдың шешесі
    
58. 
    Құдайберді - Құнанбайдың Күңкеден туған баласы
    
59. 
    Жақып - Құнанбайдың тоқал шешесінен туған
    
60. 
    Үркер - Құнанбайдың әкесімен туысқан ағасы
    
61. 
    Мырзатай - Құнанбайдың әкесімен туысқан ағасы
    
62. 
    Жортар - Құнанбайдың әкесімен туысқан ағасы
    
63. 
    Сүгір - Бөкенші руының адамы
    
64. 
    Асылбек - Сүйіндіктің үлкен баласы
    
65. 
    Құлыншақ - Құнанбайды қонысымен құтықтап келуші, Торғай руының басы, "Бес қасқаның" әкесі
    
66. 
    Байдалы - Жіігітек адамы
    
67. 
    Үркімбай - Жігітек адамы
    
68. 
    Қаумен - Бөжейдің жақыны
    
69. 
    Қараша - Бөжейдің жақыны
    
70. 
    Наданбай - Құлыншақтың ұлы
    
71. 
    Манас - Құлыншақтың немересі,Тұрсынбайдың ұлы, Бесқасқаның бірі
    
72. 
    Жұман - Ырғызбай адамы
    
73. 
    Төлепберді - Ырғызбай адамы
    
74. 
    Көтібақ - Шыңғыста қыстауы бар кіші ауыл басшысы
    
75. 
    Балағаз - Қауменнің баласы
    
76. 
    Абылғазы - Қарашаның баласы
    
77. 
    Бейсембі - Жігітектен Құнанбайға қарсы шыққан адам
    
78. 
    Әбділда - Жігітектен Құнанбайға қарсы шыққан адам
    
79. 
    Оралбай - Жігітектен Құнанбайға қарсы шыққан адам
    
80. 
    Қожақан - Бөжей мен Байсал қарамағындағы жігіт
    
81. 
    Пұшарбай - Бөжейдің құрдасы, досы
    
82. 
    Кәмшат - Айғыздың қызы, Абайдың қарындасы
    
83. 
    Смағұл - Айғыздан туған, Оспанмен түйдей құрдас бала
    
84. 
    Қалел - Айғыздың үлкен баласы
    
85. 
    Ғабитхан - әскерден қашып келген татар жасы
    
86. 
    Қазағуар - Қарқаралыдағы татар саудагері
    
87. 
    Қарабас - Майбасардың атшабары
    
88. 
    Алшынбай - Абайдың қайын атасы, Ділдәнің атасы
    
89. 
    Тіленші би - Алшынбайдың әкесі
    
90. 
    Майыр - Құнанбайдың оң қолы
    
91. 
    Қасқа - Майырдың қазақ тілмашы
    
92. 
    Құсбек - бұрынғы аға сұлтан
    
93. 
    Жамантай - бұрынғы аға сұлтан
    
94. 
    Хасен молда - мешіт имамы
    
95. 
    Балта - Алшынбайдың қасында жүретін ақын
    
96. 
    Әділбек - Сүйіндіктің баласы
    
97. 
    Көжекбай - Жамантайдың баласы
    
98. 
    Қанатжан - Сүйіндіктің әйелі, Тоғжанның анасы
    
99. 
    Масақбай - жылқышы
    
100. 
     Мұңсызбай - Бесқасқаның бірі
     
101. 
     Тұрсынбай - Бесқасқаның бірі, Манастың әкесі
     
102. 
     Садырбай - Бесқасқаның бірі
     
103. 
     Чернов - орыс-казактарды Қарқаралыдан бастап келген шенеунік
     
104. 
     Ырсай - жиынға қатысушы қарт
     
105. 
     Байғұлақ - Тоғалақ ішіндегі мықты
     
106. 
     Мырзахан - Құнанбайдың Қарқаралыға барарында жанына ерткен сенімді адамы
     
107. 
     Құсбек - Қарқаралының жаңа аға сұлтаны
     
108. 
     Тінібек бай - Семейдің үлкен саудагері
     
109. 
     Мәкіш - Құнанбайдың қызы, Абайдың әпкесі
     
110. 
     Көккөз - Алшынбайдың пысық жігіті
     
111. 
     Сергей - Майырдың Керекудегі жақын ашынасы, көпес
     
112. 
     Мишка - Сергейдің пысық дабернайы
     
113. 
     Қатша - Ділдәні айттыруға барғанда Ұлжанның қасына еріп барған әйел
     
114. 
     Қадырбай - Бөжейдің асына келген ақын
     
115. 
     Қапа - Керімбаланың жеңгесі, Әкімқожа әйелі
     
116. 
     Ақылбай - Абайдың Ділдәдан туған баласы
     
117. 
     Күлбадан - Абайдың Ділдәдан туған қызы, Абай оны "Сарышаян" деп атайтын
     
118. 
     Қаражан - Тәкежанның әйелі
     
119. 
     Абылғазы - Қарашаның баласы
     
120. 
     Әділхан - Қарашаның баласы
     
121. 
     Нұрғаным - Құнанбайдың тоқалы,төртінші әйелі
     
122. 
     Қарашаш - Асылбектің келіншегі
     
123. 
     Шәкәрім (Шәке) - Құдайбердінің баласы
     
124. 
     Шұбар - Құдайбердінің екінші баласы
     
125. 
     Нұртаза - Құдайбердінің үшінші баласы
     
126. 
     Ақбас - Облыстың үлкен адвокаты
     
127. 
     Көгадай - Қодардың інісі
     
128. 
     Дәрмен - Көгадайдың баласы
     
129. 
     Өңдірбай - Құнанбаймен меккеге баратын адам
     
130. 
     Дарқан - Оспанның досы
     
131. 
     Көшір - Ұлжанмен Қарқаралыдан қайтқан кісі
     
132. 
     Бекей - Абай тоқтаған үй иесі, Шекейдің бауыры
     
133. 
     Наймантай - Бекейдің баласы
     
134. 
     Еламан - Бекей-Шекей күйеуі
     
135. 
     Мағжан - Абайдың ең жақсы көретін баласы (Мәкіш)
     
136. 
     Әбдірахман - Абайдың баласы (Әбіш)
     
137. 
     Баян - күтуші әйел
     
138. 
     Есбике - күтуші әйел
     
139. 
     Сақыш - Есбикенің қызы
     
140. 
     Бәшібек - Есбикенің күйеуі
     
141. 
     Бүркітбай - бие сауушы
     
142. 
     Баймағамбет - Бүркітбайдың көмекшісі
     
143. 
     Ағай - Бүркітбай баласы
     
144. 
     Байсүгір - қозы бағушы бала
     
145. 
     Байторы - Байсүгірдің әкесі
     
146. 
     Зылиқа - Ұлжан жанындағы әйелдердің бірі
     
147. 
     Әмір - Абайдың інісі, Құдайбердінің баласы
     
148. 
     Балбала - Базаралының көршісі, Әнет қызы
     
149. 
     Әкімқожа - Сүгір баласы
     
150. 
     Оралбай - Әкімқожа інісі
     
151. 
     Көшпесбай - Балбаланың туған қайнысы
     
152. 
     Бесбесбай - Көшпесбай ағасы
     
153. 
     Базар - Топай кісісі
     
154. 
     Даданбай - Торғай адамы
     
155. 
     Күнту - Бөкеншінің білімді жігіті
     
156. 
     Жабай - Бөжейдің баласы
     
157. 
     Марқабай - Бөкенші мықтысы
     
158. 
     Құндыз - Марқабай ұнатқан қыз
     
159. 
     Кішкене молда - Абай балаларын оқытушы
     
160. 
     Мақұлбай - Тәкежанның баласы
     
161. 
     Дәндібай - Абайдың бұрыннан танысы, Ералы ауылының тұрғыны
     
162. 
     Еренай - Абайдың бұрыннан танысы, Ералы ауылының тұрғыны
     
163. 
     Тентек ояз - сайлауға дайындыққа келген адам
     
164. 
     Лосовский - кеңесші
     
165. 
     Андреев - Абайдың адвокат досы
     
166. 
     Михайлов - Орыс жерінен Семейге айдалып келген кісі, Абайдың досы
     
167. 
     Сергей - каталашкадағы күзетші
     
168. 
     Николай - каталашкадағы күзетші
     
169. 
     Хомутов - каталашканың надзирателі
     
170. 
     Әлдеке - Салтанаттың әкесі,саудагер
     
171. 
     Кошкин - Абайды тергеуге қатысқан, ең үлкен сот орны,окружной суд бастығының күйеуі
     
172. 
     Қауменов - уезд начальнигі
     
173. 
     Кәрім - Абайдың абақтыдан шыққан соң түнеген үйі
     
174. 
     Киізші Дүйсеке - Салтанаттың нағашысы іспеттес жақын адам
     
175. 
     Ысқақ - Қызылмоланың болысы, Абайдың бір анадан туған інісі, Құдайбердіге еріп, Күнкенің қолында өскен
     
176. 
     Төре - белгілі қорашы ұста
     
177. 
     Тұраш - Абайдың Әйгерімнен туған баласы
     
178. 
     Кузмич - Михайлов кітаптарды беріп жіберетін адам
     
179. 
     Дәмелі - Ерболдың әйелі
     
180. 
     Ысмағұл - Ерболдың баласы
     
181. 
     Дүтбай - Алатай баласы, Көкше Қаратайдың туысы
     
182. 
     Әмір - Үмітейдің сүйген адамы, Абайдың інісі
     
183. 
     Мұхамеджан - Әмірдің досы, жас әнші,ақын,сері
     
184. 
     Кенжеқан - Нұрғанымның бауыры
     
185. 
     Мырзағұл - Әмірдің жолдасы
     
186. 
     Бәшей - мерген, Шәкемен еріп келген жас жігіт
     
187. 
     Тұрғанбай - Абалармен аңшылыққа шыққан ең үлкен бүркітші, саятшы
     
188. 
     Әділ - Бөжейдің тоқалынан туған баласы
     
189. 
     Дүйсен - Тоғжан отырған ауылдың қонақ күтуші ағайыны
     
190. 
     Молда - Дүйсеннің қасында жүрген жігіт
     
191. 
     Найман - Тоғжанның қайын атасы
     
192. 
     Аққозы - Тоғжанның күйеуі