ЭТНОЛОГИЯ ӨЗЕКТІ МƏСЕЛЕЛЕРІ

 
44
 
ОРТАЛЫҚ АЗИЯДАҒЫ ҚАЗАҚ ДИАСПОРАСЫНЫҢ ӨЛГЕН АДАМДЫ ЖЕРЛЕУ 
 ЖƏНЕ АРТЫН КҮТУГЕ БАЙЛАНЫСТЫ ЖАСАЛЫНАТЫН 
 ƏДЕТ ҒҰРЫПТАРЫ МЕН ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Б.К.Қалшабаева – 
  т.ғ.к., əл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің доценті 
 
Адамның мəңгілікке көз жұмуы, оны əрулеу сол рудың не елдің елдігін көрсететін сын болып 
табылады.  Əрине  өлікті  жөнелту  оның  елдегі,  қоғам  арасындағы  алатын  орнына,  жеке  басының 
беделіне, дəулетіне байланысты.  Осыған байланысты марқұмды əрулеу  жəне оның артын күту, əдет-
ғұрып  салт-дəстүрлерін  қай  халық  болмасын  мүмкіндігінше  орындауға  тырысады.  Өлікті  кейде 
қазақтар «мəйіт» деп те атайды. 
Ертеден  науқастың  соңғы  мезгіліндегі  арыз-тілегін,  арман  өсиетін  араздасу  десе, 
Түркіменстандағы  қазақтарда  «ант  мезгілі»  деп  те  атайды.  Қай  жерде  болмасын  ауру  нашарлап 
жатқанда міндетті түрде молда шақырып, иман үйіріп, дем салып,  иман су ұрттатады. Дұға оқып, тілін 
кəлимаға келтіреді. Қазақтың арам өліп қалмайын дегені осындай дұға жасалмай қалмасын дегені. Көз 
жұмған  кісіні  оң  жаққа  салады.  Оң  жақта  жатқанда  да  тоңғанымдай  не  оң  жақтағыдай 
жалғызсырағанымдай  деп  айтпасын  деп,  қыс  кезінде  қайтыс  болса,  мəйіттің  үстін  жауып  қояды.  Ал, 
Түркменстандағы  қазақтар  арасынан  жиналған  кейбір  мəліметтерге  қарағанда  мəйіттің  жүрек  тұсына 
жерленгенше ақ шүберекке түйілген азғана топырақ қойылады/1/. Оның мəнісі «топырақпен біргесің» 
деген  мағынаны  білдіреді.  Оң  жаққа  салуды  Өзбекстандағы  қазақтар  «тəрбиелеу»  деп  атайды /2/.  
Ауқатты  адамдар  мəйітті  жеке  үйге  не  шымылдық  ішіне  салатын.  Ал  үйге  қойылса,  өліктің  астына 
жоңышқа салады (салқын болу үшін) күн ыстықта  мұз қояды. Өлген күнін «шілдехана» деп те атайды. 
Ертеде қаралы үйде қырық күнге дейін шырақ жағатын болған. Оның мəні жатқан жері жарық болсын. 
Оның  тəні  қырық  күнге  дейін  бұзылмайды  деген  ұғым  болған.  Мəйітті  жалғыз  қалдырмай  түнімен 
күзеткен  кісілер  оның  бар  жақсы  қасиеттерін  мадақтап,  əзірейілдің  қинауына  жол  бермей,  ол  жатқан 
бөлмеге жалғас үйде туған-туысқандары мен ауыл ақсақалдары кезектесіп, күтеді. Қарақалпақстандағы 
қазақтарда да өліктің денесі қара жерге енгенше шырақты өшірмей бір адам болса да күтіп отырады. 
Осылай  күзету  қырғыздарда  да  жақсы  сақталған,  олар  да  тіпті  өлген  кісінің  басында  жылап  отырып 
1000-2000-ға  дейін 71 мың  рет  тəпсі  тартады/3/.  Өлген  кісі  тыныш  өмірге  кетті    деп,  оны  «қайтты»  
«қайтыс»  болды деп қана атайтын.  
Орталық Азия халықтарында ертеде кісі таңертең қайтыс болса, түске дейін жерлейтін болған 
/4,с.125/. Бұл  ғұрып өзбектерде əлі күнге дейін қатаң сақталған. Сонымен бірге жергілікті халықтармен 
аралас  мекендеген  қазақтарда  оның  ішінде  де  Ұлы  жүз  қазақтарында  бірлі-жарым  кездеседі.  Көбіне 
қазақтарда  мəйітті  соңғы  сапарға  шығарып  салу  үшін  алыстағы  туған-туысқандар,  ет  жақыны 
келгенше, 1-2 күнге дейін қаратылады. Дегенмен де жас өліктің  үйінен қан шығармау ғұрпы əлі күнге 
дейін  жалғасуда.  Қарақалпақстанның  Ходжелі,  Беруни    аудандарында,  Өзбекстанның  Ташкент 
облысындағы  қазақтарда  жергілікті  халықтардың  мəдениеті  ықпалымен  адам  өлген  күні  мал  союға, 
тағам  дайындауға  тиым  салынған.  Бірақ  бұл  барлық  аудандарға  тəн  емес.  Мысалы  Түркіменстан, 
Қарақалпақстанның  солтүстік    аудандарында  əлі  күнге  дейін  мал  сойып  күту  кездесуде/5,с.22/. 
Негізінен  мəйіт  шыққан  үйде  ас  пісірмеудің  себебі,  өліктің  жанын  алған  əзірейіл  үйді  қанға  былғап, 
«мəкрүк»  қылады.  Сондықтан  ол  үйде  ас  ішуге  болмайды  деген  ұғым  қалыптасқан /6,с.257/.  Қара 
тұтқан  үйге  көбіне  туысқандары,  көршілері  тамақ  пісіріп  əкеп  азықтандырады.  Бұл  дəстүр 
Өзбекстандағы  қазақтарда  əлі  күнге  дейін  жақсы  сақталған.  Егер  жасы  үлкен  кісі  болса,  өлікті  сол 
үйде-ақ күте беретін болған, «күзету», «ас бермеу», сияқты ғұрыптар Хорезм өзбектерінде де, Ташкент 
облысының  жергілікті  халықтарында  да  жақсы  сақталғандығын  Г.П.  Снесарев  өз  еңбегінде  атай 
отырып,  бұл əдетті  заростризммен  байланыстырады/7,с.138/.  Сонымен  марқұмды  əрулеуге  жиналған 
қонақтарға мал сойылып қонақ асы берілу Өзбекстанда көбіне көршінің үйінде болса, Қырғызстандағы 
қазақтарда  тіпті  қонақ  асының  өзіне  екі  жылқы  сойылғандығы  жөнінде    Əбдібаев  Кəсен    ақсақал 
əңгімелейді/8/. Жалпы қазақ пен қырғыздардың əдет ғұрып салт дəстүрлері ұқсас дегенімізбен де  бақи 
болған  кісіні  жөнелтуде  қазақ  пен  қырғыз  арасында    біршама  айырмашылықтар  бар.  Кеңес  дəуірі 
кезінен қалыптасқан қырғыз арасындағы марқұм болған үйде қайғыны жеңілдету мақсатында  жылап 
отырғандарға ащы су беру (қайғыны ащы не у-ды у қайтарады деген ұғым)  бертінге дейін сақталса, 

 
45
бүгінде  бұл  əдет  халық  өмірінен  қала  бастаған/9/.   Мұндай  келеңсіз  əдеттер  Кеңес  кезеңінде 
қырғыздармен  аралас  отырған  қазақ  арасында  да  болғандығын  халық  жасырмайды,  дегенмен  де 
бүгінде діннің халық арасында қайта жандануына байланысты қатаң тиым салынған.  Сондай ақ қазіргі 
кезеңде үйдің ішіндегі айна, терезе, теледидарды қара матамен жауып қою  ғұрыптары да бар. 
 Ə. Диваев қазақтағы қаралы болу белгісінің үш түрін көрсетеді: 1) Егер 60 жасқа толған қарт 
кісі қайтыс болса, жасы келген деп, оның əйеліне қаралы киім кигізбейді жəне мұнда ата-атаға шапан,  
орта  жастағыларға  орамал  таратылады.  Əйел  қайтыс  болса,  жыртыс  жыртылады. 2) 30-40 жас 
шамасындағы  кісі  қайтыс  болса,  оның  əйеліне    қара  киіндіріп,  шашын  жайдырады.  Қаралы  үйдің  
белгісін  көрсететін  найзаның    ұшына  қара  жалау    іледі. 3) Егер 20-25 жас  шамасында  болса,  оның 
жесіріне қызыл орамал  тартқызып, найза басына қызыл жалау байланады. Өлген кісінің  мінген атына  
да қара жамылдырып, ер тоқымдарының үстіне өлген кісінің  киімдерін жайып қояды. Бір жыл өткен 
соң  бұларды  өртеп,  жылын  беретін  болған /8,с.2/.   Сондай  ақ  Ташкент  уезі  қазақтарында  да  дəстүр 
бойынша  күйеуі  өлген  қаралы  əйел  көк  көйлек  киінетін  де,  баласын  жоқтаған  ана  басына  ақ  орамал 
салатын /10,с.125/.  Құрамаларда  «қаралы  көйлек»  жасыл  болып  келеді.  Егер  матасы  жібек  болса,  ол 
қаралы  саналмайды.  Өзбекстандағы  қазақтардың  осы  түсті  қаралы  киім  кию  дəстүрі  ХХ  ғ. 50-60 
жылдарынан  бастап жергілікті халықтардан сіңе бастаған.  Ал, Қарақалпақстанда адам өлген күннен 
бастап  қаралы  киім  киінеді.  Оны  көбіне    əйелдер  жағы  ұстанады.  Жасы  келген  мен  орта  жастағы 
əйелдің  басынан  ақ  орамалын  алып,  көк  (не  қара)  орамал  жəне  сол  түстегі  көйлек  кигізеді.  Бауыры 
қайтыс  болған  əйел  көк  көйлек,  ақ  орамал  тартады.  Егер  көйлек  жыртылып  жатса  да  оны  тігуге 
болмайды. Түркіменстандағы қазақтар арасынан жинаған материалдарда да күйеуі өлген əйел басына 
көк орамал, қыздары қызыл орамал тартып отырады делінеді /4,с.23/.   
Орталық  Азиядағы  қазақтардың  басым  бөлігінде  ертеректе  жас  өлікке  сол    үйдің  туған-
туыстары қызыл белбеу тағынып, таяқ ұстап жылайды. Бұл ғұрып Ұлы жүз жəне Оңтүстік Қазақстан 
жəне  Жызақ    облысы  қазақтарында  əлі  күнге  дейін  сақталған.  Бірақ  бертінде  келген  Өзбекстандағы 
наймандар  мен  Бұхара,  Науай  облыстары,  Қарақалпақстандағы  Кіші  жүз  қазақтары  ер  кісілердің 
айқайлап жылауын жат санайды. Оларда көбіне тек əйелдер ғана дауыс шығарады. Зерттеліп отырған 
аймақтағы  қазақтарда  өлең  сөздермен  жоқтау  əлі  күнге  дейін  сақталған.  Оны  өліктің  жетісіне  дейін 
күнде айтып, жылында тек келген адамдармен көріскенде ғана орындалатын. Ал, Қарақалпақстанның 
Тахтакөпір  ауданындағы  қазақтар  өлікті  тек  үйден  шығарып  алып  кеткен  соң  ғана  айтатын  болған. 
Жалпы  қазақтарда  жоқтауды  жақын  туған-туысқандарының  қыздары  мен  əйелдері  орындайды. 
Жоқтауды  айта  алмайтындарға  халық  күледі  не  оның  жоқтаушысы  жоқ  демесін  деп,  жақындарына 
үйретіп  жаттатады  тіпті    Кегелі  ауданында  оны  айту  үшін  арнайы  адамдар  дайындайтын  болған.  
Сондай  ақ  Н.  Катанов  еңбегінде: «...ауыл  əйелдері  марқұмның  жас  қалған  жесірлерінің,  қыздарының 
шаштарын  тарқатып  жайып,  жетісі  өткен  соң  қайтадан  өріп  беретін  болған»,-  деп  көрсетеді /12,с.23/. 
Бұл ғұрып Өзбекстанның Бұхара, Науай аймақтарындағы  Кіші жүздің Əлім руларында əлі күнге дейін 
сақталған. Жалпы, қазақ ғұрпы бойынша міндетті түрде дауыс шығарып, қырқына дейін таңертеңгілік, 
түсте,  кешке жоқтау айтатын болған. Оның мазмұны төмендегідей болып келеді : 
Таңертең айтатыны: 
Сарғайып атқан таң ба  екен, 
Сары аяқ  толған бал ма екен, 
Балыңнан берші татайын. 
Қолыңнан берші тартайын. 
Түсте айтылатыны: 
Талма бір  талма, талма түс, 
Талықсып ұшар бала құс.  
Талма бір түстің шағында  
Аяулым деген қиын іс. 
 
Кешкілік жоқтау:  
Ертеңгі күндер кеш болды-ау, 
Келместей саған не іс болды ау. 
Қаршығам түсті ау қалыңға,  
Ішім толды ау жалынға. 
Жалыным менің сөнер ме.  

 
46
Жайсаңым қайтып келер ме, - деп   адам келсін,  келмесін үш мезгіл айтып отырады /13/.    
Жаназаға  шығарардағы  мəйітті  жуу  өліктің  күнəсінен  арылту  деп  түсінеді.  Қазақтарда 
бұрындары    əр  атадан  бір-бір  адам  кіретін  болса,  бүгінде,  көбіне  жақын  адамдары,  бірақ  нағашы 
жұртпен,  құдалар  жағынан  біреу  мііндетті  түрде  кіретін  болған.  Оны  «сүйекке  түсу»  дейді.  Сүйекке 
түсу Орта жүзде ата жолымен, Ұлы жүздерде жасына  жəне сол үйге туыстық қатынасына қарай кіреді.  
Қай қазақта болмасын сүйекке тақ сан адам кіреді. Орталық Азия қазақтарында кейде сүйекшілердің 
саны 5,7,9 тақ болып, оған ауылдың молдасы, туысқаны, құда, көршілерінен бір адам кіруі де мүмкін.  
Жууға молда не қожа басшылық жасайды. Ең бірінші мəйітті дəреттендіреді. Ол үшін өлген адамның 
қолын білезікке дейін төмен  қарай (дəрет алғанда жоғары) жуады. Аузына мақтамен су алдырып, бетін 
жуады, сүйекшінің бірі өліктің ішін басады. Егер ішінен жел не нажас (үлкен дəрет) шықса, қайтадан 
дəрет  алдырады.  Дəреттендіріп  болғаннан  соң  оң  жағынан 3 рет,  сол  жағынан 3, төбесінен 3, сонда 
барлығы 9 рет жуады. Денесін жуып құрғатқаннан кейін кебінін кигізеді /14/.  Оның кебініне ер кісілер 
үшін 15-20 м, əйелдер үшін 20-25 м. ақ мата керек.  Себебі, ер кісілерге 3 қабат, бірінші қабаты  -іш 
киім, ол ұзына бойымен пішіліп, алдынан ойық жəне  екі иығы қиық болады, екінші кіндіктен төмен 
қарай,  үшінші  басынан  аяғына  дейін  ұзыннан  ұзын,  екі  көзді  біріктіріп  тігіп,  бас  аяғын  екі  жерден 
буады.  Мəйітті    жуушыларға  арнайы  қолғап  тігіледі.  Қолғаппен  жуу  себебі  жоғарыда  айтқандай 
мүрденің  таза  еместігі  (күнəсі)  сүйек  жуушыларға  жұғады  деген  сенім/7/.  Өлікті  аяқ  жағымен 
шығарады. Ал, өзбектер мен құрамаларда  көбіне сүйекті арнайы адамдар жуады.   
Қырғызстандағы қазақтар мүрдені жуғандарға үлестірілетін киімді  «мүше» деп атайды. Жасы 
келіп  көз  жұмған  кісіге    көп  киім  ілініп,  олардың  барлығы  да  келген  кісілерге  таратылатындығын 
Қырғызстандағы ел арасынан жиналған деректерден байқадық. Ал, бүгінде олар тек ет жақындарына 
ғана  беріледі.  Қарақалпақстанда  да  ағайындар  кеңесіп,  кіретін  сүйекшіні  алдын  ала  тағайындайды. 
Оған  сол  өлген  кісінің  руларынан  ғана    кіруге  болады.  Егер  əйел  өлсе,  оған  тек  төркін  жағынан 
қатысып,  күйеу  жақтан  кіруге  болмайды /5,с.24/.  Барлық  аймақтағы  сияқты  өлген  күнгі  қара  асы, 
жетісі,  қырқы,  жүзі  жəне  жылы  беріледі.  Бейсенбі,  жұма  күндері  иіс  беріледі.  Жалпы  қазақтарда 
«жетісі», «қырқы»  мен  «жылын»  өткізуге  көбірек  мəн  береді  де, «үші», «жиырма», «елу  екі  күндігі» 
дегендер көп кездесе бермейді. Өзбекстан қазақтарында «үші» мен «жиырмасы»  деген ХХ ғасырдың 
70  жылдарына  дейін  жаппай  кездесетін.  Бүгінде  өзбектермен  аралас  отырған  Бөке  жəне  Пскент 
аудандарында болмаса қалған жерлерде көп кездесе бермейді. Осы  үшінде сүйекті жуушыларға киім 
үлестіреді. Ертеректе қайтыс болған кісінің киілген киімдерін беретін болса, қазір жаңа киімдер ғана 
үлестіріледі.  Сонымен  қатар  Қоңырат  руында  жасы  келіп  қайтқан  қария  аналардың  киімдерін  жасау 
жайғандай етіп жайып көрсетіп, үлестіріледі.   
Өлген  кісінің  күнəсін  басқа  адамға  аударудан  шыққан  «дəуір  айналдыру»  ғұрпы  жалғасқан. 
Оны  «підия»  деп  те  атайды.  Ол  Өзбекстан,  Қырғызстан  қазақтарында  əлі  күнге  дейін  сақталған. 
Підияға  қазақтар  мал  не  ақша  қойып  жатса,  қырғыздарда    бір  қап  астық,  ыдыс-аяқ  та  қойылатын 
болған. «Дəуір» не «підияны» Тəжікстандағы қазақтар қатаң ұстайды жəне ол міндетті деп  саналған. 
Бұл  былай  өтеді:  өлген  кісімен  бірге  ортаға  оның  дүниесінің 8/1 бөлігін  салады.  Ол  ақшалай  не  дəн, 
материал, т. б. заттар болуы мүмкін.  Оның тірідегі күнəсін міндетті түрде біреу көтеріп алу керек деп 
есептейді.  Ертеректе  мен  көтеремін  деп,  бір  адам  оның  басына  қойылған  затты  алатын.  Соңғы 
кезеңдерде  мұның  барлығын  молда  көтереді /15/.  «Дəуір  айналдыру»  ғұрпында  Қарақалпақстан  мен 
Түркіменстандағы  қазақтар  мəйіттің  бір  жағында  баласы  не  туысқаны,  екінші  жағында  жіп  ұстап  бір 
молда жəне ақша түйілген матаны  екінші молда ұстап отырады. Олардың қасына куə ретінде бидай не 
күріштің  үстіне  бір  табаққа  күміс  салынған  ыдысты  қоршай 5-6 адам  тағы  отырғызылады.  Молда 
жиналған жұрттан əдеттегідей өлген адамның қарызы бар ма деп сұрайды. Өліктің жасына қарай сонша 
ақша түйілген орамалды молдаға беріп, 30 күн ұстамаған оразасын, оқымаған намазын мен алдым, сен 
бердің  деп  марқұмның  жасы  қаншада  болса,  сонша  рет  айтқызады.  Қолына  жіп  ұстаған  молда  да 
қолындағы  жіпті  де  өліктің  жасына  қарай  сонша  рет  бұрап  отырады.  Осы  сияқты  Тахтакөпір 
ауданындағы қазақтар өлік киіз үйдің ішінде, үйдің сыртында 5-6 молда ортаға бір табақ бидай қойып, 
оның үстінен киім жауып (шапан) қасына мылтық қойып, жіптің бір ұшын киіз үйдің есігіне байлап, 
бір  ұшын  өліктің  күнəсін  алушы  туысқанына  байлап  қояды.  Табақ  толы  бидайдың  үстіне  киім  жабу 
өзбектерде  де  кездеседі. Ысқатына  бір  мал  (өгіз) байлайды.  Оны  ысқатын шығарған  молда  алады,  ал 
түйілген ақшаны сол жердегі куə болған бес алты молдаларға үлестіріледі. Бидай мен шапанды молдаға 

 
47
береді, ал мылтық үйінде қалады /9/.  Мұнан кейін 15-20 адам намазға жығылып, жаназасын шығарады. 
Мəйітті табытқа салады. Мұндай табыт Хорезм қарақалпақтары мен қазақтарында да бір ауылға ортақ 
болған /7,с.509/.    Қарақалпақстанның  Қоңырат  ауданындағы  қазақтар  өлінің  аруағы  келіп  тұрады 
деген ұғыммен молаға марқұммен бірге таза көрпеше мен жастық та апарады /10/. Кейде көрпеше мен 
жастықты моласына қойып кетсе, бүгінде көбіне мешітке береді.  
Қай жерде болмасын қабірдің бас жағы солтүстікке қаратылып, тереңдігі көкірекке келетіндей 
қазылады.  Ал  Беруни  ауданындағы  қазақтар  өзбектер  сияқты  қабірді  жерге  қойып,  үстін  топырақпен 
көмеді.  Барлық  жерде  ақша  таратып,  жыртыс  жыртылады.  Қырғызстанда 10-20  сомнан  ақша 
таратылады.  Құран оқытып тұруды –иіс беру деп атайды. Мүрдені шығарып бара жатқанда арты той 
болсын  деген  ұғыммен  тиын  шашады,  бұл  да  барлық  жерде  кездеседі.  Сондай  ақ  өлген  кісінің 
жылынан кейін ас беру  жиі кездеседі. Орта жүз қазақтары көбіне лақат көр, Ұлы жүз жарма қабірге 
жерлейді.  Қабірге  жатқызып,  топырақ  салғаннан  кейін  одан 40 қадам  жүріп,  сұрақ  алғанда  жеңіл 
болады  деп,  тағы  да  құран  оқиды.  Мəйітті  қойып  келген  соң  үйдегілермен  қайта  көріседі.  Өліктің 
артынан Ұлы жүз қазақтары су сепсе, өзбектер тас лақтырады. Оның мағынасы арты таза болсын деген 
ұғымнан туындаған /2/.         
 Қарақалпақстандағы  қазақтарда  өлік  шыққаннан  соң  үйдің  сырты  түгелдей  сыпырылып, 
тазаланады.  Ол  енді  өлік  шықпасын  деген  тілектен  туған.  Ал,  үйдің  іші  керісінше  өліктің  қырқы 
өткенше тазаланып, жуылмайды, көрпе-төсек  далаға шығарылып, қағылмайды.  Себебі, үйдің ішінде 
өлінің аруағы жүреді деген ұғым бар. Қарақалпақстан мен Түркіменстандағы қазақтарда жетісіне дейін 
жеті шырақ, қырқына дейін қырық шырақ жағып қою кездеседі. Мұны кейбір информаторлар аруағы 
үйде жүретіндіктен қараңғы болмасын десе, кейбірі ісі үзілмесін, ендігі жерде бұл үйде жарық болсын 
деген  тілектен  туған  деп  көрсетеді.  Сол  сияқты  Тахтакөпір  ауданындағы  қазақтарда  шырақты  бейіт 
басына  жағып  қою  да  бар.  Бұл  ғұрып  қарақалпақ  халқында  да  бар.  Ел  арасынан  жиналған 
материалдарға  қарағанда  ертеден  қалған    тұлдау  ғұрпы  да  кездеседі.  Ол  үшін  қаза  болған  адамды 
бейнелеп,  киімдерін кигізіп, үй ішіне қуыршақ жасап, отырғызып қоятын болған. Өлікті ораған кілемді 
Қарақалпақстанда 3 күн, Түркіменстанда 1 күн  далаға жайып қояды. Мұны жұлдыз көрді дейді,  яғни 
тазалап, аластаудың бір түрі/1/. Өзбекстанның кейбір аймақтарындағы қазақтарда өліктің артын күтуде 
жасалынатын 3, 7, 20, 40, 100-і  деген  ғұрыптары  жақсы  сақталған.  Халық  арасында  өлген  адамның 
жаны  үш  күн  ішінде  ұшып  кетеді  деп,  оның  рухына    «үшін»  беру  сақталған.  Бұған  сиыр  сойылып, 
барлық тума-туыс, ауыл-аймақ шақырылып үлкен етіп жасайды. Өлген адамның жаны өз үйіне алғаш 
рет оралады деп жетісін беріп, жеті зат алып өтеді, оған да кісі шақырылып бір қой сойылады. Қырқын 
да аса үлкен етпей жетісі сияқты өткізеді. Қарақалпақстандағы қазақтарда қырқы ерекше аталып, оған 
жылқы сойылып оның басы зираттың ішіне қойылады. Осы күні марқұмның жылына сойылатын аты 
тұлданады.  Бұған  көбіне  марқұмның  мінген  аты  белгіленеді.  Тұлданатын  аттың  қара  терін  шығарып, 
суытып,  жал  құйрығын  күзейді,  сонан  соң  жүген  құйрықтан  азат  етіп  қоя  береді.  Сонымен  қатар 
марқұмның үйіндегі жиналған жүкті бір ақсақал жығады. Оның мəнісі - «Бұл шаңырақ бір жылға дейін 
азалы, беті жаралы, баласы қаралы əйелі жүк жиып несіне сəнденеді» дегені /3/.  Адамның рухы 99 күн 
өткен соң үйіне екінші рет оралады деп, жүздігі аталып өтеді. Бұған көпшілік шақырылып, үлкен етіліп 
аталады.  Бірақ 3, 20, 100 барлығында  бірдей  кездеспейді.  Ə.Т.Төлеубаев  өз  еңбегінде  өлікті  еске 
түсіруге  байланысты  өткізілетін  ғұрыптардың  барлығы  ертеден  келе  жатқан  архайкалық  наным 
сенімдердің  негізінде  жатыр  деп  көрсетеді/16/.  Жылы  берілетін  күні  түнде  жесірдің  азалы  кезі 
аяқталады  деп,  əлгі  жүкті  жыққан  адамнан  қайта  жиюға  рұқсат  алады.  Əлгі  адам  жүкті  қайта  бір 
жыққан  соң  оны  əйелдер  жинайды.  Киелі  делінетін  кісі  жыққанда  да  жиғанда  да  ырым  алады. 
Жылынан кейін бірнеше жылдардан соң «ас беру» бүгінде артта қалған ауқатты мұрагерлердің  өз атын 
шығаруынан туса керек. 
Марқұмның  үйі  күмбезді,  төртқұлақты,  ат  бейіт  болып  келеді.  Қарақалпақстан  мен 
Түркіменстандағы қазақтардың өздерінің орналасу қоныстарына қарай əр рудың бейіті, ата бейіті бар.  
Бұл  жерде  бейітті  көбіне  темірден  төрт  құлақты,  етіп  жасайды,  кейде  балшықтан,  не  тастан  шошақ 
бейіт жасалынады. Дəулетті адамдар күйдірілген  кірпіштен төрт құлақ етіп салады. Қазіргі кезеңде де 
марқұмның  басына  қойылған  ескерткішке    өлген  адамның  кəсібі  не  өнерін  білдіретін  белгілер  де 
салады.  Мəселен,  жас  келіншектің    құлпытасына  сəукеленің  бейнесін  ойып  салса,  шебер  əйелдің 

 
48
құлпытасына  қайшы,  не  əшекейлердің  бейнесі  салынады.  Ал  ер  адамның  құлпытасына  қылыш, 
жыршы болса домбыраның бейнесін салады /17/.   
 Жалпы, қорыта келгенде отбасылық əдет-ғұрып, салт-дəстүрлердің ішінде марқұмды əрулеуге 
байланысты  жасалынатын  əдет  ғұрып,  салт  дəстүрлер  Орта  Азияның  басқа  халықтарының 
дəстүрлерімен  ұқсастығын  байқатады.  Оның  себебі,  өліктің  артын  күту  негізінен  мұсылмандағы 
шариғат жолының бір екендігімен түсіндіруге болады. Мұндағы қазақтарда жасалынатын ерекшеліктер 
көбіне қаралы болған адамның киіміндеғ көр құрылыстарында жəне өлік шыққан бойда үйдің сыртын 
түгелдей сыпырып, тазалау, т.с.с.  
  

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: