Монография Қарағаиды 2009 Ре по зи то ри й Ка рг у қаз ббк

 
8 
аясында да қарастыра отырып, ұлт әдебиетінің өзіндік сипаттары мен жетістік-
кемшіліктерін анықтау. Әдебиеттегі ортақ бағыттар мен ағымдарды, көркемдік 
әдістерді  тарихи-салыстырмалы  түрде,  жалпы  әдебиеттану  негізінде  саралай 
отырып, қазақ әдебиеті мен әлемдік әдеби үдерістегі параллелизмдерді таныта 
аламыз.  
Қоғамның  материалдық  және  рухани  өміріндегі,  жалпы  табиғаттағы  бар 
нәрселер    бәріне  ортақ,  сосын  өзіндік  заңдылықтарға  сәйкес  дамып  отырады. 
Болмыстағы  түрлі  нәрселер  мен  құбылыстардың  заңдылықтарын  зерттеу  -  әр 
түрлі  ғылым  салаларының  жүгі.  Сол  сияқты  әдебиет  те  өзінің  тарихи 
қалыптасқан заңдылықтары негізінде дамып келеді. Әдеби шығармашылықтың  
өзіне  тән заңдылықтарын ашып көрсету  - әдебиеттану ғылымының басты әрі 
орталық  мәселесі.  Әдебиеттанудың    дербес  ғылым  саласы  екенін  көрсететін 
факторлар осы үлкен мәселенің өзегінен өрбіп жатады. Көркем әдебиеттің даму 
жолындағы заңдылықтар деп нендей жағдайларды қарастыруымыз керек? Жеке 
шығармашылық  иесі    жасаған,  шығармашылық  еркіндіктің,  жеке  сананың 
жемісі  болып  табылатын  туындылардан  ортақ  заңдылықтар  іздеу  дұрыс  па? 
деген    сауалдар  әжептәуір  таластар  тудырып  бағуда.  Бірқатар  ғалымдардың 
айтуы  бойынша,  қалам  иесінің  өзіндік  дүниетанымы,  өмірлік  тәжірибесі, 
эстетикалық  талғамы,  етене  жақын  мәселелері,  сөз  саптау,  ой  айту  сынды 
бөлектіктерінің  көрінісін  жалпыға  бірдей  заңдылықтарға  бағындыруға 
келмейді.  Алайда  қандай  да  бір  ұлы  жазушы  болмасын  ұлттық  қана  емес, 
адамзаттың  көркемдік  жадында  қатталып  қалған  құндылықтарға  қайырылып 
отыратынын  жоққа  шығару  мүмкін  емес.  Академик  Р.  Нұрғали  айтпақшы, 
«Жаңа  дүние  жүзілік  тарихи  кезең  шындықтарын  бейнелейтін,  қаһарманның 
күнделікті  тірлігін  көрсететін,  әлем  картинасын  кеңейткен  қазіргі  әдебиет 
адамзатқа ортақ дәстүрлерді байыта келе, көркемдік жинақтаулар жасап, жаңа 
эстетикалық игіліктер тудырады. Үздік үлгілерден үйренуге құмарлық, адамзат 
дәстүрлеріне ден қою, туған топырақ байлығынан қол үзбеу – әлемдегі барша 
талантты қаламгерге ортақ қасиет. Ұлттық дария, әлемдік телегей теңіз  – осы 
телағыстың  тоғысуынан  арналы  қазына  –  көркем  әдебиет  жасалады»  [6,7]. 
Сондықтан біз қазақ прозасының қалыптасуын, ондағы дүниежүзі әдебиетінде 
көрініс  берген  ауқымды  әдеби  ағым-бағыттардың,  әдістердің  аналогиясын 
адамзаттың  көркемдік  даму  сатыларында  орныққан  заңдылықтар  аясында  да 
бажайлап  көрмекпіз.  Бұл  іргелі  теориялық  категориялар  төңірегіндегі  пікір-
байламдар  бір  ізге  түсіп  кеткен  жоқ,  әлі  күнге  дейін  бір-бірімен  қайшылыққа 
келіп  жататын  ұғымдар  мен  тұжырымдар  туғызуда.  Біздіңше  ол  заңды  да. 
Өйткені әдебиетті теориялық тұрғыдан тексеру догмалық шарттарға бағынбауы 
тиіс.  Оны  З.  Қабдолов  кезінде  дұрыс  ескерткен-ді.  Ғалымның  «әдебиеттің 
теориялық мәселелерін біріңғай қисынға ғана айналдырып, оны әлдебір қасаң 
ереже,  кейде,  тіпті,  қатал  заң  ретінде  ұсынбай,  теориялық  толғамдарымызды 
жазушылық  шеберлік  мәселесімен,  қажет  жағдайда  қаламгерлік  өнердің  қиын 
иірімдерімен 
ұштастыра, 
көркем 
творчествоның 
психологиясымен 
байланыстыра  жүйелеп  отыруымыз  керек»,  –    деген  пікірі  талас  тудырмайды 
[7,6]. Мұндай ұстаным баршаға ортақ теориялық қағидаларды ұлттық  әдебиет 
үлгілерімен сабақтастыру үшін де қажет.  
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
9 
Ұлттық әдебиеттер өзінің даму сатыларын түрлі хронологиялық кезеңдерде 
жүзеге асырып отыруы, ол сатыларға тән ерекшеліктердің әр халықтарда түрлі 
уақыттарға  созылуы,  сатылап  дамудың    механикалық  түрде  жүзеге  
аспайтынын    көрсетеді.    Мысалы,  Ренессанс  Қытайда  VІІІ  ғасырда  басталса, 
оған  жақын  орналасқан  Жапонияда  Ренессансқа    тән  белгілер    ХІV  ғасырда  
көрініс  бере  бастады,  ал  түркі  әлеміне  қатысты  әдебиетте  ХІV-ХV          
ғасырларда, еуропалық Ренессанстың отаны-Италияда ХІV ғасыр, Францияда – 
ХVІ  ғасыр.  Ортағасырлық  мәдениетке  Қытай  ІІІ  ғасырда    қадам  жасаса,  Рим 
империясы  классикалық  ортағасырлық  әдебиетке  ІV  ғасырда  ене  бастады. 
Сондықтан  да  әдебиет  дамуының  «сатылары»  мен  «кезеңдері»  деген 
ұғымдарды  бір-бірімен шатастыруға болмайды. Әдебиет кезеңдері – белгілі бір 
уақыттардағы  ұлттық әдебиеттің даму «бөліктері». Мұндай шартты кезеңдер - 
онжылдықтар,  ғасырлар,  мыңжылдықтар  болуы  мүмкін.  Әйтсе  де  әдебиеттің 
даму  кезеңдерінен  де  ұлттық  тарихи-мәдени  және  рухани  ерекшеліктерді 
байқауға  болады.  Ұлттық  әдебиеттің  даму  сатылары,  сол  ұлт  әдебиетінің 
хронологиялық кезеңдерімен сәйкеспеуі де мүмкін. 
Рухани  қозғалыстың  тарихына  зер  салу  барысында  көзіміз  жетіп  жататын 
әдебиеттегі  жалпы  заңдылықтар  әлемдік  әдеби  үдерісті  тұтастай  алып 
қарағанда анық көрінеді. Жалпы әлемдік  әдеби процесті адамзат дамуының аса 
ірі    кезеңдерімен  –  антикалық  ежелгі  дәуір,  ортағасыр,  жаңа  дәуір,  ең  жаңа 
дәуірлермен  байланыстыратынымыз  аян.  Осы  әлемдік  көркем  ой  дамуы 
ауқымындағы    бірнеше  ұлттар  әдебиетін  салыстыра  зерттеу  нәтижесінде 
мынаған  көзіміз  жетіп  отырады:  Ол  –  әдебиеттердің  әрқайсы    өзіндік  даму 
жолында  ұқсас  сатылардан  өтіп  отыратындығы.  Яғни,  ұлттық  әдебиеттердің 
дамуын бір арнаға бағыттап тұратын әдебиеттің өзіндік жүйелі заңдылықтары 
бар. Ендеше жеке болмыс бітімі бар, өзінің салт-санасына суырылған, тіпті жер 
бетінің  әр  тарапында  орналасқан  ұлттық  әдебиеттердің  тарихи    көшіндегі 
мұндай заңдылықтар мен ұқсас құбылыстарға қалай баға беру керек, қалай табу 
керек, қалай зерттемек керек? 
Бұл  жөнінде  біраз  тұщымды  пікірлер  айтқан  Г.Н.  Поспелов:  «Ұлттық 
әдебиеттер  өзінің  даму  жолында  бірдей  кезеңдерді  басынан  өткеретін 
жағдайлардың  кездесуі,  олардың  дамуындағы  ортақ  заңдылықтарды  әдеби 
шығарма  жасаушы  -  жеке  жазушылардан,    олардың  жеке  көркемдік  ойлау 
үдесінен,  тума  талантты  қабілеттерінен  ғана  іздемеуге  мәжбүрміз.  Адамзат 
қызметінің  барлық  салаларында  таланттар  керек-ақ.  Алайда  сол  салаларда  
әрбір  тарихи  дәуір  тудырған  міндеттерді  олар  өздігінен  жасай  алмайды.  Әр 
жеке тұлғаның таланты сол дәуірлік мәселелерді сезінуінде және мінсіз жүзеге 
асыруынан  танылады.  Әдебиетте  де  солай.  Лопе  де  Вега  мен  Шекспир    жеке 
шығармашылық мүмкіндіктердің иесі, бірақ екеуі де гуманистік «комедиялар» 
жазды.  Тұлғалық  қабілеттері  мүлде  бөлек  Малерб  пен  Ломоносов  ұлттық 
қарым-қабілеттеріне  орай  екеуі  де  өз  кезеңінде  классикалық  одалар  жазды. 
Романтикалық  поэмалар  жазған  Пушкин  мен  Байрон  туралы  осыны  айтуға 
болады», – дейді [8, 128].  Мұндайлық құбылыстарға қазақ әдебиеттанушылары 
да  кейінгі  жылдары  маңыз  бере  бастады.  Әлемдік  рухани  дамудың  аса  үлкен 
белесі  болған  Ағартушылық  дәуірдің  қазақ  руханиятына  да  жат  еместігін 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
10 
негіздейтін  Д.  Қамзабекұлы  «белгілі  бір  елдегі  ағартушылық  сол  елдің  заңды 
асуы  болып  табылатынына»  назар  аудара  отырып  «әлем  құндылықтары 
Шығыстікі және Батыстікі деп шығу тегіне қарай бөлінгенімен, олардың даму 
процесінде  ұқсас  тұстары  аз  емес.  Мұны  типологиялық  салыстырулар  анық 
көрсетеді.  Зерттеуімізге  өзек  болып  отырған  ағартушылық  –  Шығыстың  да, 
Батыстың да басынан өткізген белесі. Олай болса, әлем ағартушылығы аясында 
біздегі ағартушылық қалай көрінетінін сараптау және әлем ағартушылығының 
руханиятқа әсерін байыптау қажет деп есептейміз», – дейді [9,48].      
Антикалық ежелгі дәуір, жаңа дәуір, ең жаңа дәуір сынды қоғамдық даму  
белестері  -  адамзат  көркем  ойлауының  ірі  сатылары.  Әлемдік  әдеби  үрдістегі 
мұндай  дәуірлер  ауысуы,  әдеби  бағыттар  мен  ағымдардың    алмасуы  түрлі 
елдерде ұқсас, әрі тарихи жүйелі тәртіппен, сатылы түрде жүзеге асып отырды. 
Мысалы,  классицизмнің  романтизмге,  романтизмнің  реализмге,  натурализмге, 
модернизмге ұласып отыруы көркемдік жүйелердің біртұтастығы мен идеялық-
көркемдік  ортақ  шарттардың  жемісі.  Кейінгі  жылдар  ғылымында  өте  тиімді 
пайдаланылып,  тәсілдік  тұрғыдан  күрделенген,  әрі  биік  сатыға  көтеріліп 
үлгерген  тарихи-салыстырмалы  әдебиеттану  әртүрлі  аймақтар  мен  елдер 
әдебиетіндегі  осындай  айрықша  (тіпті  таңғаларлық  деп  айтуға  болады) 
ұқсастықтарды  аңғарып  отыр.  Әдеби  құбылыстардың  «әу  бастан  табиғаты 
ортақ»  деп  таныған  Н.И.  Конрадтың  [10]  идеясын  тереңдетіп  әкетушілер 
мәдениеттердегі  сыртқы ұқсастықтар және ұлттар мен ұлыстар әдебиетіндегі 
детальды  сәйкестіктерге  дейін  танып-білуге  ұмтылуда.  Әрине,  ұлттық 
әдебиеттердің  типологиялық  байланыстарымен  бірге,  қайталанбайтын 
ерекшеліктерін ешкім жоққа шығара алмасы хақ. Ғалам мәдениетінің дамуында  
Батыс  пен  Шығыстың  өзіндік  даму  заңдылықтары    арасында  зор 
айырмашылықтары  бары  сияқты,  латынамерикан  елдерінің,  таяу  Шығыс 
аймағының,  қиыршығыстық    әдебиеттің,  Азия,  Еуропа  әдебиеттерінің  өзіндік 
бет-бағдарлары  бар.  Әйтсе  де  ХХ  ғасырдағы  өркениеттік  даму,  соған  сәйкес 
әдеби байланыстар мен әлемдік ауқымдағы «дәстүршілдік» Батыс пен Шығыс 
арасындағы байырғы түсініктерге өз ерекшеліктерін әкелуде. 
 
Жаһандық  әдеби  үдерістегі  жалпыға  тән  құбылыстар,  ортақ  бастаулар 
әдебиеттегі  тарихи  тұрақтап  қалған  заңдылықтардың  жемісі.  Көркем  ой 
тарихын  анағұрлым  терең  зерделеу  үшін  ондағы  әдеби  бағыттар  мен 
ағымдардың, әдістердің табиғатын тануда салыстырмалы зерттеудің қажеттілігі 
өзінен-өзі айқын.  Салыстырмалы әдебиеттану әлемдік әдеби байланыстар мен 
ықпалдастықтарды  төмендегідей жағдайларда қарастыра алады: 
 1.Ортақ  тарихы  болған  бір  немесе  бірнеше  әдебиеттердің  көркемдік 
заңдылықтары.  Бұрында  бір  ұлысты  құраған  елдердің  өз  алдына  жеке  тарихи 
даму жолына түсіп, ұлттық әдебиеттердің пайда болуы.  Мысалы, иран тектес 
халықтардан өніп шыққан парсы және тәжік әдебиеті т.б.; 
2.Әртүрлі  елдердің  әдебиетіндегі  көркемдік  ерекшеліктерді  салыстырмалы 
– типологиялық тұрғыдан  қарастыру. Бұл бір-біріне  ұқсас тарихи жағдайлар 
мен  сілкіністерді  басынан  өткерген  бірнеше  халықтар  әдебиетіндегі 
тоқайластық. Оған мысал, Англия, Франция, Ресей және  Еуропа мен Азияның 
кейбір елдеріндегі  ХІХ ғасырдағы классикалық реализм әдебиеті. Тіпті өткен 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
11 
ғасырдағы  социалистік  лагерь  шеңберінде  қалған  елдердің  социалистік 
реализмі; 
3.Түрлі  елдерде  белгілі  бір  діндердің  қанат  жаюының  нәтижесінде  пайда 
болған  құбылыстар  сәйкестігі.  Христиандық  арнада  дамыған  Еуропа 
әдебиетіндегі ішкі байланыстар немесе буддистік Азия елдерінің әдебиетіндегі 
конондарды  тереңдеп  қарастыру  арқылы  олардағы  идеялық-көркемдік  
бірліктердің табиғатын тануға болады; 
4.Бір-бірімен  тарихи–қоғамдық  жағдайлар  байланыстырмайтын,    тектік 
қатысы  жоқ  мүлде  өзге  елдер  әдебиеттері  де  тарихи-типологиялық  тұрғыда 
қарастырыла береді. Мұндай әдебиеттерді салыстыра отырып зерттеу, әлемдік 
көркем даму заңдылықтарының сырын ашуға септігін тигізері айқын. Мәселен, 
ғалымдар  батысеуропалық  рыцарлық  романдар  мен  жапонның  «Жорық 
эпопеяларының»,  Ағарту  дәуіріндегі  сатиралық  романдар  мен  ХІХ  ғасырдағы 
Қытайдың  «әшкерелегіш  романдарының»  арасындағы  кейбір  ортақ 
қасиеттердің бар екенін әлдеқашан айтып келеді.  
В.М.  Жирмунский  де,  Н.И.  Конрад  та  жоғары  бағалаған,  әрі  мойындаған 
Поль  ван  Тигем  өзінің  1924  жылы  жарық  көрген  «Ілкі  романтизм»  атты 
еңбегінде  былай  дейді:  «Белгілі  бір  дәуірде  өмір  сүрген  елдің  саяси  тарихын 
сол  кезеңдегі,  әлемнің  тура  сол  бөлігіндегі  жалпы  тарихи  дамумен 
байланыстырмай    қарау  мүмкін  емес.  Сол  сияқты  әр  кезеңдегі  түрлі  елдер 
әдебиетінің тарихын да үлкен бір тұтастықтың бөлшегі ретінде қарамайынша, 
оны  дәл  әрі  толық  танып-білуге  болмайды.  Сонымен  қатар  әрбір  ұлттық 
әдебиеттің  жеке,  қайталанбайтын  болмысын  сақтауға  негіз  болады.  Бірақ 
мұндай  әдебиеттер  өздерінің  даму  жолында  өнердегі  жаңа  идеялар,  жаңа 
түсініктерге  кездесе  отырып  нығаяды,  әрі  оны  өзіне  сіңіреді.  Әдебиеттегі 
ұлттық  дәстүрлерді  қарастыру  қандай  қажет  болса,  мұндай  халықаралық 
ағымдарды  айғақтау  сондай  қажет»  [11,9].  Ғалым  әдебиеттердің  жеке 
фактілерінің  ғана  емес,  бірнеше  әдебиеттердің  өзара  байланыстары  мен 
ұқсастықтарына  табан  тірей  зерттеу  қажеттілігін  айта  отырып,  өзінің  «Жалпы 
әдебиеттану»  (Litterature  generale)  идеясын  барынша  қорғайды.  Бұл  саланың 
білгірі В.М. Жирмунский  де Батыс Еуропаның компаративистеріне батыл сын 
айта  отырып  адамзаттың  әлеуметтік-тарихи  даму  жолындағы  тарихи-әдеби 
үдерістің  тұтастығы  туралы  концепциясын  ұсынып,  оны  өзінің  ғылыми-
шығармашылық  айнымас  ұстанымына  айналдырды.  Әлеуметтік-тарихи 
дамудың  бірдей  сатысында  тұрған    халықтар  әдебиетін  салғастыру  –  әдеби 
үдерістегі  ортақ    әдеби  құбылыстар  заңдылығын  ашудың  бірден-бір  тәсілі 
екенін  бірнеше  ғылыми  еңбектерінде  дәлелдеді.  Ол  эмпирикалық 
қорытындылар  жасай  отырып,  қоғамдық  дамудың  ортақ  заңдылықтары  мен 
«жалпыадамзаттық  әдебиетті»  зерттеудегі  тарихи-салыстырмалы  әдісті 
нұсқаған 
А. 
Веселовскидің 
ұстанымдарына 
иек 
артып 
отырды.                                 
В.  Жирмунскийдің  айтуы  бойынша,  типологиялық  ұқсастықтар  нақты  әдеби 
ықпалдастықты    жоққа  шығармайды.  Ғалым  қандай  да  болсын  ықпалдастық 
жаңа  ортаның  (ұлттың,  елдің)  сұранысы  мен  қалыптасқан  шарттарына  сәйкес 
«әлеуметтік трансформацияға» ұшырайтынын да ескертеді [12,138].  
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
12 
ХХ  ғасыр  ұлттық  әдебиеттердің  дамыған  ғасыры  болды.  Бұл  біріншіден,  
әлемдік  колониялық  жүйенің  құлауымен  байланысты  болса,  екіншіден,  уақыт 
өте  келе  генеологиялық  тұрғыдан  бір  бұтаққа  шоғырланған  халықтардың  өз 
алдына  дербес  саяси-мәдени,  қоғамдық-тарихи  даму  жолына  түсуі.    Мысалы, 
түркі халықтарынан  -  түрік,  қазақ,  қырғыз,  өзбек  т.б.  Бұл  орайда  алдымыздан 
мынадай  да  мәселе  шығуы  заңды:  Қазақ  әдебиетінде  болсын,  басқа  да  түркі 
халықтар  әдебиетінде болсын  реалистік, я болмаса романтикалық үлгіде туған 
көркем  дүниелер    бар.  Алайда  бұл    туындыларды    Сандтың,  Шеллидің, 
Жуковскидің,  Петефилердің  романтизміне,  Бальзак  пен  Диккенстің,  Флобер  
мен  Теккерейдің  реализміне    жатқыза  аламыз  ба?  Әрине,  жоқ.  Әдеби  процесс 
қоғамдық-тарихи  үдерістің  бір  бөлшегі  болғандықтан,  қоғамдық  дамудың  әр 
сатысында    туған  бұл  шығармалардың  өте  үлкен  айырмашылықтары  бар. 
Идеялық  және  көркемдік  тұрғыдан  да  бөлек  сипатты  дүниелер  болып 
табылады.  Бұдан  көркем  шығармашылықтар  арасында    мүлде  байланыс  жоқ 
деген ұғым тағы да тумауы керек.   
Қайткенде  де  әдеби  үдеріс  деп  аталатын  күрделі  категорияны  әдебиеттер 
арасындағы  ықпалдастық,  желілестік  арқылы,  жалпы  әлемдік  әдеби  даму 
аясында  қарастырмай,    қай  ұлттың  болсын  әдебиетінің  жетістігін  танып-білу 
мүмкін болмайды. Жеке мәдениеттерді жалпының бөлшегі ретінде, Шығыс пен 
Батыс  мәдениеттерінің  тоқайласу  заңдылықтарын,  бірін-бірі  толықтырушы 
қасиеттерін философиялық аспектіде қарастырған ғалым Т.П. Григорьева «Дао 
және  Логос  (мәдениеттер  шендестігі)»  атты  еңбегінде:  «Жеке,  өзіндік,  ішкі 
қуатын  жоғалтпаған  мәдениеттер  ғана  әлемдік  мәдениетпен,  сол  арқылы 
жалпыадамзаттық  Біртұтастықпен  (Единое)  қатынаста  ғана  өзін-өзі  сақтай 
алады.  Жалаңдық  –  құрдымға  кету,  өлгенмен  бірдей…  Тұтастық  бөлшектерге 
тән  емес  қасиеттерге  ие  екені  мәлім,  бірақ  жалпы  мәдени  өрістің  қуат  берер 
күші сол бөлшектердің күшіне тәуелді», – деп жазды [13,29]. 
Бір  елдің  әдебиетіндегі  көркемдік  жүйелер  екінші  елдің  әдебиет  әлеміне 
көп қиындықсыз еніп кетуі кейінгі ғасырларда айрықша көп сезілді. Бұл орайда 
әдеби  аударманың  алатын  орны  айрықша.  Бөтен  ортада  дүниеге  келген 
туындыларды 
игерушілер 
әдебиеттер 
арасын 
«жалғастырушылар» 
(«посредник») ролін атқара білді.  Сонымен қатар бірнеше елдерде ортақ тілдік 
орта  болуы  да  бұл  үдерісті  жеделдетіп  жібергені    анық.  Мәселен,  АҚШ, 
Англия,  Австарлия,  Жаңа  Зеландия  елдерінің  әдебиеті  ағылшын  тілінде 
жасалса,  Орталық  және  Оңтүстік  Американың  көп  елдері  мен  Испанияда 
жасалған  әдебиет  бір-бірін  аудармасыз  қабылдана  береді.  Португалия  мен 
Бразилия  әдебиетінде  де  осындай  ерекшелік  бар.  Бұрынғы  кеңес  өкіметінің 
құрамында болған елдердегі біраз оқырман бірнеше жыл үстемдік құрған орыс 
тілінде  жазылған  шығармаларды  түпнұсқадан  оқи  береді.  Америка,  Еуропа 
мемлекеттерінің  отарында  болған  Африканың,  Азияның    біршама  елдеріндегі 
жағдай да ұқсас. 
Аталмыш мәселе өте күрделі болғандықтан, бұл тараптағы пікірталастар  да 
әлі  толастаған  жоқ.  Кей  ғалымдар  бір  ел  басқа  елдің  әдеби-мәдени  үлгілерін 
өздерінің  ұлттық  тәжірибелерінен  жоғары  қоя  отырып  қабылдау  өте  қауіпті 
екенін  айтып  келеді.  Бұл  орайда  зерттеуші  В.Е.  Хализев:  «Для  мировой 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
13 
художественной  культуры  насущны  широкие  и  многоплоновые  контакты 
между  литературами  разных стран и народов, но вместе с тем неблогоприятен 
«культурный  гегемонизм»  литератур,  имеющих  репутацию  всемирно 
значимых.  Легкое  «перешагивание»  национальной  литературы  через 
собственный  культурный  опыт  к  чужому,  воспринимаему  как  нечто  высшее 
чревато  отрицательными  последствями»  [14,407]  десе,  филолог  әрі 
мәдениеттанушы Н.С. Трубецкой: «Еуропаланудың ең ауыр салдарының бірі – 
ұлттық  бірліктің  жойылуы  мен  халықтың  ұлттық  бітімінің  бөлшектенуі»       
[15, 93], – деген қорытынды жасайды.  
ХІХ-ХХ ғасырларда ұлттың әдеби-мәдени үрдісіне шығыстық ықпалдардан 
гөрі батыстық, оның ішінде еуропалық әсердің  анағұрлым мол болғаны анық. 
Ал  ортағасырлық  еуропа  әдебиетіндегі  керісінше  шығыстық  көркемдік 
жүйелердің  тигізген  ықпалы  жөнінде  ХХ    ғасыр  әдебиеттануында  зор 
қызығушылықтар туды. Кейінгі дәуірлерде көрініс берген еуропалық өмір сүру 
салты  мен  мәдениетіне  күштеп  тартылудың  алғашқы  сатыларында  беделді 
әдебиеттанушы  Г.  Гачевтің  айтуы  бойынша,  «еуропалық  емес  елдерде 
ұлтсыздану  үдерісі  жүрді.  Уақыт  өте  келе  бөтен  мәдениеттердің  шектен  тыс 
ықпалын сезінген ұлттық әдебиеттер «өзінің ұлттық мазмұнына қайта оралып 
серпінді  түрде  бөтен  ел  материалдарын  саналы  әрі  сыншылдық  тұрғыдан 
іріктей  бастайды»  [16,158].  (Мысалы,  француздық    мәдениеттің  орыс 
мәдениетіне  «еніп-шығуы»  сияқты  жағдайлар).  Сондықтан  мәдениеттер 
синтезінің тек қана оң ықпалы ғана бар деп түсінуге де болмайды. Дегенмен де, 
адамзат  өзінің  рухани  даму  көшінің  әрбір  сатысында  ортақ  игіліктер  жасай 
алғанына дау жоқ.  
Жалпыға  бірдей  көркем  ой  дамуының  сатыларын  бұл  еңбектің  көлемінде 
айтып  шығу  мүмкін  емес.  Ұлттық  және  шет  ел  ғалымдарының  бұл  орайда 
жазған  бернеше  ғылыми  еңбектерімен  таныса  келе,  көркем  әдебиеттің 
сатылары туралы түйген ойымызды тезис түрінде,  қысқаша жеткізіп көрейік: 
–  Бір  анығы  антик  дәуірінен  бастап  Жаңа  дәуір  әдебиетінің    белестері 
Қайта  өрлеу,  барокко,  классицизм,  Ағарту  дәуірі  (синтиментализммен  бірге), 
романтизм,  реализм  және    олармен  ХХ  ғасырда  сәтті  бәсекелесе  алған 
модернизм  ағымдары  тарихи-қоғамдық  дамуға    сәйкес  жанрлық-стильдік 
қалыптан  жеке  шығармашылық  сананың  үстемдігіне  қарай  жылжи  берудің 
нәтижесі.  Бірте-бірте  «автор  поэтикасы»  алдыңғы  қатарға  шыға  бастады. 
Көркем  шығармашылықтағы  жекелік  фактор,  тұлғалық  негіз  өнердің  қай 
түрлерінде  болсын  бар.  Ол  фольклорда  да  бар.  Алайда  фольклорлық  
шығармалардағы  жеке  шығармашылықтың  ролі  тым  елеусіз.  Сондықтан  біз 
ауыз  әдебиеті  туындыларының  авторларынан  хабарсызбыз.  Ондағы  негізгі 
тұлға  –  орындаушылар.  Халық  шығармашылығындағы    жекелік  болмыстың 
кемескіленуі  бастапқы  авторлардың  фольклордағы  қалыпты  этикеттерге, 
конондарға  тәуелді  болуынан.  Бірақ  шығармашылық  дамудың  әр  сатысында 
әдебиеттегі  жекелік  бастау  күшейе  берді.  Мысалы,  авторлық  стильдің  жеке 
ерекшелігі  классицизмнен  гөрі  романтизм  кезеңінде    биік  сатыға  көтерілді. 
Романтизм  әдебиеті  шығармадағы  жекелік  бастаудың  аса  жылдам  дамуымен 
байланысты.  Бұл  кезеңде  жеке  тұлғаның    орны  бұрын-соңды  болмаған  биікке 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
14 
көтеріліп,  автор  культы  үстемдік  құрды.  Бұл  құбылыс  әдебиетті 
кәсібилендіруге сеп болды; 
– Адамзат дамуының кезеңдеріне сай, сатылап дамудың тағы бір көрінісі  - 
әдеби шығармаларға қойылатын жанрлық шарттар мен міндеттердің күшін жоя 
бастауы. 
Ежелгі 
дәуір 
әдебиетіндегі 
шығармалар 
автор 
атынан 
баяндалғанымен,  оның  тұлғасы    жанр  талаптарына  бағындырылған.  Автор 
«менінен»  жанрдың  «мені»  үстем.  Ортағасырлық  әдебиетте  мұндай 
шарттылықтарды  көркем  шығармашылықтағы  бірінен-біріне  ауысып  жүретін 
ортақ  сарындар,  дәстүрлі  идеяларға  сәйкес  дәстүрлі  формалардан,  қалыпта 
теңеулер  мен  эпитеттерден,    дәстүрлі  тақырыптар  мен  қалыпты  образдардан  
көруге  болады.  Ендігі  жерде  жанрлық  нормалардан,  міндетті  әдеби  этикеттен  
тыс  шығарма  тудыруда  еркіндік  керек  еді.  Ортағасырлық  Қытай  әдебиетімен  
әбден  жете  таныса  келе  Б.  Рифтин  атты  зерттеуші  мынадай  қызық  байлам 
жасайды: «Ортағасырлық жазушы шахматшы  сияқты. Ол атақты  шеберлердің 
партиясы  немен  аяқталғанын  білсе  де,  оны  қайтадан  ойнап  шығуға  тиіс» 
[17,93]. 
Ереже 
дәрежесіндегі 
әдеби 
талаптар, 
жанрлар 
әдеби 
шығармашылықтағы  консерватизмді  туғызып,  жоғары  сапалы,  жаңа 
туындыларды  дүниеге  келтіруге  мүмкіндік  бере  бермеді.  Өзіндік  тарихи 
миссиясын  орындаған,  сол  дәуірдің  заңды    көрінісі  болған  мұндай  «дайын 
схемалар»  сол  кездегі  әдеби  шығармалар  санының    артуына  себепші  болды. 
Демек,  әдебиеттің  сатылып  дамуының  әр  кезеңінде  шығармашылық  еркіндік 
дәрежесі  де  өсіп  отырды.  Классицизмдегі  түрлі  ережелер  мен  регламенттерге 
қарсы  күрес  ашқан  романтизм  шығармашылық  еркіндікке  қарай  жол  ашып 
берді. Әдебиеттің трафареттік формалардан бас тартуы, бұрын «жабық» болған 
тақырыптарға батыл дендеуі, оқырманға әсер етудің түрлі ассоциацияларының 
жүзеге  асқан  кезеңі  –  реализм.  (Әдебиет  дамуының  кейінгі  сатыларында  
көркем шығармашылыққа  ешқандай талаптар  мен шарттар  қойылмайды деп 
түсінбегеніміз  абзал.  Дәуір  сұранысына  қарай  шығармашылық  қажеттіліктер  
болады, бірақ қазір  тым күрделі, барған сайын тереңдей бермек);  
 
–  Әдебиет  дамуының    сатыларына  сәйкес  пайда  болған  бағыттар  мен 
ағымдар  көркем  ойдың  түрлі  арнада  дамуына,  әдебиет  функциясының 
күрделенуіне  әкелді.  Солардың  ең  негізгілерінің  бірі  –  өнердегі 
шарттылықтардың  бәсеңдеуі.  Шығыстағы  және  бүткіл  Еуропаның  ерте 
ортағасырлық  өнерінде  шарттылықтар  тым  басым.  Әдебиеттің  бұл  даму 
сатысындағы  символдарды,  аллегорияларды,  философиялық  ұғымдарды 
арнайы дайындықпен қана (кейде сөздіктермен) түсінуге болады. Батыстың кей 
зерттеушілері  символдардың  энциклопедиялық  жинағын    құрастыру  арқылы, 
сол  дәуір  өнеріне  баға  беруге  де  тырысқан.  Ал  «Ренессанс  -  өнер 
шарттылығының  төмендеуінің  жаңа  кезеңі»  [18,169]  болды.  Одан  кейінгі 
стильдік  бағыттар  мен  ағымдардың  барлығы  бұл  үдерісті  жылдамдатып 
жіберді.  Шарттылықтардан  арылу  барысында  әдебиет  пен  айнала  қоршаған 
шындықтардың  арасы  жақындай  берді.  Әдебиет  сол  шындықтардың  естілетін 
және көрінетін иллюзиясын жасауға ұмтылып отырды. Бұл ретте әдебиет өмір 
шындығының  тек  көшірмесі  болып  қалу  қаупі  төнгеннен  кейін  шарттылық 
формаларынан  арылып  қана  қоймай,  оның  әлсіз,  нәзік    түрлерін  қайтадан 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
15 
игерді. Реализмнің өзінде де шарттылық белгілері сақталып қалды. Әдебиеттің 
өмір  сүру  кеңістігі  оның  айналадағы  шындықтары  болатын  болса,  ол 
шындықтар да өзгермелі. Сондықтан стильдік бағыттар мен ағымдар да уақыт 
өте келе өзгеріп отырады; 
–  Әдебиет  ілгерілеуінің  тағы  да    бір  айқындауышы  -  интеллектуалдықтың 
артуы.  Әдеби  шығармашылықтың    санадан  тыс  стихиялық  элементтері    мен 
саналы  түрде  жүзеге  асатын  элементтерінің  қарым-қатынасы  өзгере  бастады. 
Шығармашылықтың стихиялығына  мифтік сана мен фольклордан келе жатқан 
дәстүрлі  элементтерді  жатқыза  аламыз.  Мысалы,  ортағасырлық  әдебиетте 
әңгімелеудің,  сюжет  өрбітудің  бірізділігі  байқалмайды.  Әңгімелеуші  әдеби 
шегініс  жасамай  немесе  оқиғаның  алдына  шығып  кетпей,  оқиғаның  қалай 
басталып, қалай аяқталғанын «табиғи» қалпында, бір ізбен айтып шығады. Бұл 
қалыбы  ортақ  композициялы  шығармалар  туғызды.  Ортағасырлық  суреткер 
сюжетке  оқыс  интригалар,  образ  характерін  жанама  көркемдік  формалар 
арқылы  ұсыну,  шешімді  оқырманның  үлесіне  қалдыру,  оқиғаны  күтпеген  
ракурста аяқтау сияқты күрделіліктерге бармайды. Ол оқиғаға қызықтыру үшін 
баяу  баяндауы  мүмкін.  Ал  көркем  шығармашылық  үздіксіз  даму  жолында 
саналылық,  алдын-ала  ойластыру  элементтерін  күшейтіп  отырды  да, 
шығармашылықтың  бастапқы  сатыларындағы  дәстүрлілік  пен  бірізділік 
көмескілене  түсті.  Бұл  суреткерлердің  шығарма  жазудағы  тәсілдерді  саналы 
түрде  пайдаланудың  арқасында  іске  асты.  Әдебиеттің  интеллектуалдануы 
әдебиет сыны мен кәсіби әдебиеттанудың пайда болуымен тығыз байланысты. 
Өткенге  сыншылдық  тұрғыдан  қарау,  өткеннің  озық  үлгілерін  алудағы 
тарихилық 
принципі 
салтанат 
құрды. 
Тарихилық 
сана 
өнердегі 
интеллектуалдықтың үлкен жеңістерінің бірі;  
–  Өнердің  сан  алуан  түрлерімен  бірге  әдебиеттің  де  сатылай  дамуындағы 
үлкен  ерекшеліктердің  бірі  -  әдеби  ықпалдастықтар  мен  әдеби  қарым-
қатынастардың  артуы.  Әдеби  байланыстар  түрлі  жолдармен  жүзеге  асып 
отырды да, әлемдік әдебиет тәжірибесі молайды. Қандай ұлттың әдебиеті мен 
өнері  болсын  тек  қана  өзінің  ішкі  мүмкіндіктері  арқылы,  басқа  ұлттардың 
әдебиетіне  қатыссыз,  жеке-дара  дами  алмайды.  Көршілес  елдердің  мәдениеті 
белсенді  қарым-қатынасқа  түсуші  мәдениетке  жаңа  стимулдар  мен  тың 
серпіндер  беруі  мүмкін.  Өзіндік  ұзақ  даму  жолы  бар  қазақ  әдебиеті  де  тұйық 
шеңберде болған жоқ. Көшпенділер өркениеті мен отырықшылық мәдениетінің 
дәнекерлері - ортағасырлық қалалар түркі мәдениетінің бірнеше бұтақтарының 
дамуына  негіз  болды.  Түркілер  қалалық  мәдениетті  тез  игере  бастап,  ежелгі 
тұрғындармен  тығыз қарым-қатынасқа түсті. «Қалалар арқылы көшпенділерге 
араб-парсы  мәдениеті,  (сонымен  бірге  Еуропа  антикасы,  Үндістан  мұралары) 
енді  және  осы  қалалар  арқылы  түркі  ғалымдарының,  философтарының, 
ақындарының  мұсылман  әлеміне  ықпалы  артты...  Монғолға  қатысты  тарихқа 
дейін осы «урбандық» кезеңді қазақ әдебиетінің құрамдас элементтерін талдау 
кезінде  назарда  ұстау  қажет»  [19,63-34],  –  деп  жазды  Мұрат  Әуезов.  ІХ-ХІ 
ғасырлардағы  араб  тілді  елдердің  ғылымы  мен  философиясының  қарқынды 
дамуында  Ортаазиялық  түркілер  –  әл-Фараби,  Ибн-Сина,  әл-Хорезми,  әл-
Бируни, Махмұд Қашқарилардың орны тым биік.  
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
16 
Мәдениеттік алмасулар  еркіндікті  шектейді деп   түсінбеу  ләзім,  қайта ұлт 
әдебиетінің  таңдау  кеңістігін  арттырады.  Рас,  әдебиет  көкжиегінің  кеңеюі 
кезінде ұлттық танымға өзгерістер енуі мүмкін. «Бірақ таза көркемдік тұрғыдан  
әдебиет  ұлттық  ерекшелігін  жоғалтпайды...  Белгілі  бір  ұлттың  құндылығы 
болып  саналатын  ұлттық  ерекшеліктер  әлемдік  құндылыққа  айналып,  басқа 
әдебиеттерге  тәжірибе ретінде, әлемдік дәстүрге айналып кетуі тиіс» [18,194]. 
Міне,  көркемдік  даму  сатыларындағы  сапалық  өзгешеліктер  деп  танытуға 
тырысқан  негізгі  сипаттар  бізге  осылайша  көрінеді.  Ғалымдар  әдебиеттің 
сатылап  дамуындағы  жүзеге  асып  отырған  идеялық-көркемдік  құбылыстарды 
гуманизмнің  жетілуінен,  көркем  шығармадағы  әлеуметтік  ортаның  кеңеюінен 
(ежелгі дәуір, ортағасыр әдебиеттерінде қолбасылар, хандар, дін басылары т.б. 
орталық  тұлға  ретінде  бейнеленсе,  әдебиеттің  кейінгі  сатыларындағы  негізгі 
әрекет  етушілер  түрлі  кәсіп  иелері  ретінде  алына  бастауы),  шығарманы  
оқырман  қабылдауының  күрделенуінен,  тұрмыстық  тілден    әдеби  тілдің 
дербестене  дамуынан  да  іздейді.  Өнер  мен  мәдениет  дамуының 
мыңжылдықтарға  созылған  тарихи  дамуы  барысындағы  рухани  белестер  мен 
жетістіктер мұнымен шектелмейтіні тағы да анық.  
«Бізге белгілі   әдебиеттер тарихында  барлығына  бірдей тән сипаттар бар, 
олардың 
тарихи 
қозғалыстарында 
белгілі 
бір 
заңдылықтар                                                                                                                                                                                                                 
түзетін  бірдей  процестер  байқалады.  Алайда,  даму  үстіндегі  кейбір 
құбылыстардың  ортақ  заңдылықтары,  бұл  құбылыстардың  әу  бастан  
табиғатының бір екенін  айғақтайды», – деп жазды Н.И. Конрад [10,427]. Оның  
батыл  бастамаларын    қолдаған  бұл    саланың  үлкен  мамандары  Д.С.  Лихачев 
пен А.Ф. Лосев  болатын.  
Конрадтың  ғылыми  мектебі  ұсынған  пайымдаулар  мен  байламдар  
қаншалықты  қолдау  тапса,  соншалықты  қарсылыққа  да  ұшырады.  Әдебиет 
теориясының    ең  маңызды  мәселелеріне    қалам  сілтеген  В.Е.  Хализев  былай 
деп  жазды:  «Қазіргі  жалпы  тарихи  мәселеде  Конрадтық  мектеп  иек  артқан 
ұстаным  оларды  ыңғайсыз  жағдайда  қалдырады.  Ұлттық,  аумақтық  және 
аймақтық мәдениеттердің даму сатылары адамзат өмірінің барлық кезеңдеріне 
тарихи мәні тұрғысынан сәйкес келсе, онда осындай мәдениеттер арасындағы 
айырмашылық  пен  бейімделмеушілік  уақытша  қалыптасып,  кейінгі 
«жеделдеулер»  арқылы  жойылып  кетпек  пе?  Сонда  әлем  әдебиеті  дамуының 
көп  түрлілігі  тарихи  үдеріске  қатысы  жоқ,  тек  имманентті  қасиетке  ғана  ие 
ме?» [20,94-95]. Бірқатар ғалымдардың пікір қайшылықтары әсіресе Конрадтың  
«әлемдік  Қайта  өрлеу»  идеясы  төңірегінде  өрбіді.  С.С.  Аверинцев,                        
В.И. Рутенбург, Л.М. Баткин т.б бұл идеяны әдеби үрдісті тым схемаландыру, 
басқа  әдебиеттердің  өзіндік  бастауларын  жоққа  шығару  деп  білді.  Грузин 
зерттеушісі  Г.  Коранашвили    «Қате  қалыптау.  Н.И.  Конрадтың  «Батыс  және 
Шығыс» кітабына қатысты кейбір ескертпелер» деген мақаласында «Автордың  
Батыс  пен  мәдениеттегі  дәстүршілдікті  өте  берік  ұстанған  азиялық  Шығыс  
арасындағы  айырмашылықтарға    қажетті  түрде  көңіл    бөлмейтінін»  [21,90] 
айтады.  Дәл  осы  кезеңде  «әдебиеттегі  қайталанушылық»,  «әдебиеттегі 
қайталанбайтын  процестер»,  «әдебиеттің  жеделдеп  дамуы»  сияқты  ұғымдар 
дүниеге келді.  
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
17 
 Әдеби  үдерісті  маркстік-лениндік  әдіснама  тұрғысынан  қарастырған 
зерттеушілер  әдебиеттегі  ортақ  заңдылықтар  мәселесін  нақты  қоғамдық 
заңдылықтар  аясынан  іздейді.  Олардың  айтуы  бойынша  барокко,классицизм, 
романтизм сияқты бағыттар типологиялық маңызға емес, тарихи мағынаға ие. 
Әдебиеттің  күрделі  бағыттарын  қарастыруда  халықтар  арасындағы  әдеби 
байланыстарды  жоққа  шығармағанымен,  көркемдік  ойлау  типін  қоғамдық 
құрылым ерекшеліктеріне тәуелдендіреді. 
«Біз 
әдебиет 
дамуының 
заңдылықтары  туралы  айтқанда  сананы  айқындаушы  болмыс  заңдылықтарын, 
дәлірек  айтқанда,  болмыстың  санада  көріну  заңдылықтарын  есте  ұстауымыз 
қажет»,  –  дейді  Б.Г.  Реизов  [22,33].  Әрине,  бұл  жерде  ғалым  айтып  отырған 
қоғамдық-әлеуметтік  фактордың  маңызды  ролін  әсте  жоққа  шығаруға 
болмайды. Бүкіләлемдік әдеби үдерісті қоғамдық-тарихи үдерістің бір бөлшегі, 
әрі  оған  тәуелді  екенін  кезінде  Дж.Вико,  И.Г.  Гердер,  одан  кейін  романтизм 
өкілдері – Ф. Шеллинг, ағайынды Шлегельдер және Гегель (өнердің сатылары 
туралы еңбектері), әлеуметтік шындықтың әдебиетке тигізер зор ықпалын алға 
қоятын орыс демократтары да айтқан болатын. 
Көркем  әдебиеттің  басты  заңдылықтары  турасында  сөз  қозғаған 
еңбектердегі  пікір  ала-құлалығы  да  бұл  мәселені  шешу  жолындағы  біріңғай 
әдістеменің болмауынан деп түюге болады. Дегенмен де бірнеше әдебиеттердің 
басын  біріктіре,  олардағы  «қайталанатын»,  «қайталанбайтын»  құбылыстарды 
негізге  ала  отырып,  бүкіләлемдік  көркемдік  тенденцияларды,  барша 
әдебиеттерге тән ортақ заңдылықтар сырын ашу жолындағы ғылыми ізденістер 
бір  сәтке  де  толастаған  емес.  Кеңес  ғылымы  заңдылықтар  табиғатына 
әдебиеттанудың  ең көкейкесті мәселелерінің  бірі ретінде қарай алды.  Өйткені 
тұтас  әдеби  үдеріс  тұрсын,  әрбір  жеке  шығарма  өзінің  ерекше 
заңдылықтарымен  бүтін  бір  ағза,  бірнеше  заңдылықтарды бойына жинақтаған 
тұтас  құрылым.  Бұл  құрылымдағы  жеке  детальдардың  (диалог,  монолог, 
пейзаж,  сюжет,  портрет,  стиль,  көркем  тіл  т.б.)  нақты  мағынасын  ұғыну 
тұтастықты реттеп тұрған заңдылықтар жүйесі негізінде ғана мүмкін болмақ. 
Әрине,  қандай  да 
бір 
ортақ 
заңдылықтарды 
айтқанда 
жеке 
шығармашылықтың,  көркем  дүние  тудырушы  жеке  суреткердің  ролін  үнемі 
есте  ұстаймыз.  Зерттеуші  Д.Д.  Благой  жеке  талант  иесінің,  ірі  суреткердің 
рухани  дамудағы  орны  шындықты  игерудегі  кең  құлашынан,  оған  тереңдеп 
дендеуінен,  қоршаған  айналаны  қабылдаудағы  дүниетанушылық  қабілеті  мен 
оны  басқаға  жеткізудегі  өзіндік  қолтаңбасы,  жеке  шығармашылық  даму 
деңгейінде  екенін  назарда  ұстай  отырып,  «алайда  жазушының  өзіндік 
ерекшелігі  әдебиеттің  жалпы  даму  заңдылықтарынан  тыс  көріне  алмайды, 
қайта  сол  заңдылықтарға  сәйкестіктің  арқасында  ғана  танылады...  Әдебиеттің 
сол кезеңіндегі даму заңдылықтарымен жазушының қарым-қатынасы неғұрлым 
азайған  сайын,  соғұрлым  оның  шығармаларының  тарихи-әдеби  мағынасы 
солғын,  әрі  елеусіз»,  –  деп  табады  [23,10].  Демек,  жеке  жазушының  әдебиет 
тарихындағы  орны  ұлғайған  сайын,  ол  өзінің  жаңашылдығымен  өз  кезеңінің 
қоғамдық-тарихи және  әдеби  қажеттіліктерін  өтеу арқылы  әдебиет  дамуының 
негізгі заңдылықтарын жүзеге асырады. 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
18 
Оның  жарқын  мысалын  қазақ  әдебиетінен  де  көреміз.  Әлем  әдебиетінен 
келген  әдеби  бағыттар  мен  ағымдардың  элементтері  ұлтымыздың  бай 
фольклоры  және  поэзиялық  құндылықтарымен  бірге  өрілуінің  нәтижесінде  
кәсіби  ұлттық  прозамыздың  дүниеге  келуіне  септігін  тигізді.  Тіпті  батыстық 
(орыстық)  озық  көркемдік-эстетикалық  тәжірибелерді  шығармашылық 
тұрғыдан игерген Ы. Алтынсариннің аударма деп танылып жүрген әңгімелерін, 
Шәкәрімнің  «Дубровский  әңгімесін»  тек  бір  тілден  екінші  тілге  аударылған 
туындылар  деп  қана  қарауға  болмайтын  сыңайлы.  Бұл  жерде  олар 
«синтездеуші»,  я  болмаса  әдеби  «жалғастырушылар».  ХХ  ғасыр  басындағы 
қазақ әдебиетінің көркемдік формаларында бірден көзге шалынатын өзгерістер 
пайда  болды.  Ұлттық  әдебиетімізде  өлеңдік-поэзиялық  жанрлардың  орны 
төмендеп, проза жанрының күрделі формалары енді-енді қалыптаса бастауына 
қарамастан  бірден  жетекшілікке  ұмтылды.  Бұл  алғашқы  қазақ  романдарының 
дүниеге  келуінен  айқын  аңғарылады.  Әсіресе  1920  жылдардағы  М.  Әуезов 
әңгімелері,  Ж.  Аймауытовтың  эпикалық  тынысты  шығармалары  шешуші 
тарихи  роль  атқарды.  Тіпті  ірі  ақын  ретінде  танылып  үлгерген  М.  Жұмабаев 
«Шолпанның күнасы» әңгімесін жазу арқылы бірте-бірте үстемдік ала бастаған 
прозалық бағытқа үн қосты.  
Қазақ әдебиетінің прозалық дәуірінің алғышарттары ХIХ ғасырдың екінші 
жартысында 
жасалған 
болатын. 
Бұл 
орайда 
Ы. 
Алтынсариннің 
шығармашылығы  үлкен  маңызға  ие.  Өзінің  ағартушылық  идеясын  жүзеге 
асыру  мақсатында  қазақ  балаларына  арнап  жазған  хрестоматиясына  енген 
дидактикалық  жырлары,  табиғат  лирикасынан  басқа  төл  әңгімелеріне  үңіле 
отырып  біраз  жайды  аңғара  аламыз.  Хрестоматияға  материалдар  іріктеу 
барысында  Ы.  Алтынсарин  проза  жанрының  қажеттілігін  қатты  сезінген. 
Адамзаттың  технократтық  дәуірге  қадым  жасауымен  бірге  келген  алуан 
тақырыптарды  игеруде  жанрлардың  да  алуан  түрлілігі  қажет-тін.  Демек, 
әлемдік  ауқымда  болып  жатқан  қоғамдық-тарихи  процестер  мен  ұлттық 
мәдениет арасындағы сәйкессіздіктер анық байқалды. «Өлең жағын мен мүмкін 
болғанынша қазақ өлеңдерінің арасынан іріктеп аламын. Екінші кітабымда мен 
балаларға қызықты етіп, табиғат құбылыстары, табиғат күштері туралы, тарих 
және географиялық-ғылыми әңгімелер келтірмекпін», – деп жазды ол [24,288]. 
Ағартушы 
біраз 
әңгімелерінде 
ауыз 
әдебиетінің 
жанрлары 
– 
жұмбақтардағы, айтыстардағы, шешендік сөздердегі көркемдік амал-тәсілдерді 
прозаға  қолдана  отырып,  жаңа  эксперименттер  жасады.  Мәселен,  «Шеше  мен 
бала»,  «Жан-жануарлардың  таласқаны»,  «Баланың  айласы»,  «Надандық» 
әңгімелерінің біріңғай диалог түрінде келетіні фольклорлық формалардың жаңа 
сападағы  көрінісі  деп  бағалануға  лайық.  Әйтсе  де,  Ы.  Алтынсарин 
прозасындағы  күрделенген  құрамды  эпитеттер,  антитезалық  баяндау  тәсілі, 
метафорамен  ұсынылған  ой,  ежелгі  риториктердің  қайталау  әдісін  түрлендіре 
қолдануы  сияқты  жаңашылдықтары  да  жарқырай  көрініс  тапты.  Және  де  бұл 
жаңалықтар  әдебиет  дамуының  жалпы  заңдылықтары  аясында  жасалды  деуге 
негіз бар. Өйткені Алтынсарин сол кездегі орыс әдебиетімен, сол арқылы Батыс 
Еуропа  әдебиетімен  біршама  таныс  болатын.  Ш.  Сәтбаеваның  мына  пікіріне 
ден қоялық: «Алтынсариннің дидактикалық сарында жазған шығармаларының 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
19 
ішінде  «Дүние  қалай  етсең  табылады»,  «Зиректік»,  «Білгеннің  пайдасы», 
«Тәкәппәршілік»  әңгімелері  мазмұны  жағынан  Батыс  Еуропа  елдерінің 
жекелеген  көріністерін  суреттеуге  арналған.  Бұл  әңгімелерде  суреттелген 
кейіпкерлердің  іс-әрекеттері  де  дала  тұрғындары  үшін  көбіне-көп  тың  болып 
көрінеді» [25,280]. 
«Дүние  қалай  етсең  табылады»  атты  әңгімесінде  жазушы  қазақ 
оқырмандарына тосын түрде француз елі туралы, Версаль, Брюссель қалалары, 
франк  ақшасы  жайында  айтуы  тек  басқа  елдің  тұрмыс-танымымен  ғана 
таныстыру  емес,  бұл  жалпы  ұлттық  әдебиетіміздің  шығыстықпен  бірге 
батыстық  өрісінің  кеңейе  бастауының  көрінісі.  Осы  арқылы  әлемдік  ортақ 
мәдени кеңістікке қарай жасалған маңызды қадам. «Сөйтіп, қазақ ағартушысы 
дүние жүзі халықтарының көбі әңгіме еткен, аңызға айналған тарихи адамдар 
туралы  өлеңдер,  әңгімелер  жазып,  онда  өз  көзқарасы  мен  қатынасын  анық 
білдіреді.  Мұның  өзі  Ы.  Алтынсарин  мұрасының  шеңбері  айтарлықтай  кең, 
өрісі биік қазына екендігінің тағы бір айғағы, тағы бір маңызды қыры» [25,282-
283].  
Бір  ғана  жазушының  шығармашылығы  арқылы  бүтін  бір  жанрдың 
эволюциясын  айқындау  мүмкін  болмаса  да,  одан  әдеби  дамудың  ішкі 
заңдылықтарының  қайсыбір  тенденцияларын  тани  аламыз.  Түп  тамыры  ауыз 
әдебиетінің  қара  сөзбен  айтылатын  нұсқаларында  жатқан  ұлттық  кәсіби 
прозаны қалыптастырудағы Ы. Алтынсариннің соны қадамынан қазақ әдебиеті 
нысанының  ұлғайғандығын,  тақырып  ауқымының  кеңейгендігін,  әдеби 
қаһармандар  шеңберінің  өскендігін  тани  аламыз.  Ең  бастысы,  қоғамдық 
санамен  бірге  көркемдік  ойлау  дәрежесі  биіктеуі  нәтижесінде  ұлттық 
әдебиеттің жанрлық репертуарының күрделенуі сипатын байқаймыз. 
Әдебиет  тарихында  жеке  жазушының  өзіндік  қыры  мен  жеке 
шығармашылығының орны ұлғайған сайын жаңашылдық сипатын күшейтуімен 
қатар,  сол  жаңашылдығы  тұрғысынан  қоғамдық-тарихи  және  әдеби 
сұраныстарды  өтейді.  Осы  арқылы  әдеби  дамудың  негізгі  заңдылықтарын 
барынша жүзеге асырады.  
М.  Дулатовтың  «Бақытсыз  Жамал»  (1910),  Т.  Жомартбаевтың  «Қыз 
көрелік»  (1912),  С.  Көбеевтің  «Қалың  мал»  (1913),  М.  Кәшімовтың  «Мұңлы 
Мариям»  (1914),  С.  Торайғыровтың  «Қамар  сұлу»  (1914),  «Кім  жазықты» 
(1915),  Б.  Майлиннің  «Шұғаның  белгісі»  (1915),  С.  Сейфуллиннің  «Айша» 
(1922),  Шәкәрімнің  «Әділ  мен  Мәрия»  (1925)  т.б.  роман,  повестері 
шығармашылық дамудың органикалық нәтижесі.    
Қоғамдық,  тарихи  заңдылықтар  мен  әдебиет  заңдылықтарын  бір-біріне 
тәуелді  деп  қарайтын  көзқарастар  бар.  Сонымен  бірге  әдебиет  дамуының 
имманентті  құбылыстарын  растайтын  зерттеушілер  қатары  да  біршама. 
Әдебиет  үдерісіндегі  имманентті-генетикалық  күштердің,  яғни  әдебиеттің 
қоғамдық  өмірден,  қоғамдық  заңдылықтардан  тыс,  тәуелсіз  заңдылықтарын 
ғылыми  талқыға салған  позитивистерге  ХХ  ғасыр басында  формалистер және 
маркстік  іліммен  қаруланған  ғалымдар  қарсы  шықты.  Позитивистердің  айтуы 
бойынша  ұлттық  әдебиет  тарихындағы  ұқсас  құбылыстардың,  жалпы  әлемдік 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
20 
әдеби даму сатыларымен болатын сәйкестіктері әдебиеттің генетикалық өзегіне 
салынған, өзіндік ішкі күштердің әсерінен болатын имманентті құбылыс.  
Тұтас  ұлттық  әдебиет  өзінің  жаңа  сатысына  басқа  ұлттардан  көп  уақыт 
кейін  шығып  жатуының  имманентті  түрде  (әдебиеттің  ішкі,  дербес 
заңдылықтары  арқылы)  іске  асуы,  әр  ұлт  өнері  өзінің  ішкі  заңдылықтары 
арқылы  дамитыны  хақындағы  байламдар  қазірге  дейін  күн  тәртібінен  түскен 
емес. Ол қандай заңдылықтар және оның энергетикалық көзі, қозғаушы қуаты 
қайда  жатыр?  деген  сауалдарға  да  түрлі  бағыттарда  зерттеулер  жүргізілді. 
«Әдебиет дамуындағы каузалдық пен имманенттіліктің қарым-қатынасы» атты 
еңбегінде  В.И.  Тюпа  бұл  ұғымдардың  теориялық  айырым-белгілерін  ашып 
көрсетуге  тырысқан.  «Әдеби  үрдістегі  каузалдық  пен  имманенттілікті 
теориялық  тұрғыдан  бөлшектеу  –  ондағы  типологиялық  пен  нақты-
тарихилықты,  тарихи  қайталанатын  мен  әлеуметтік-тарихи  қайталанбайтын 
құбылыстардың  ара-жігін  ашу  деген  сөз.  Өнердің  бір  түрі  ретіндегі  әдебиетті 
каузалдық  тұрғыдан  зерттеу,  оны  идеологияның  айрықша  саласы  ретінде 
қарастыру  болып  табылады.  Мұнда  әдебиет  дамуы  ұлттық  өмірдің  нақты 
қоғамдық-саяси  жағдайларына  детерменделген  (бейімделген,  Ж.Ж.)  және 
жазушылардың  осы  жағдайларға  идеялық  тұрғыдан  араласуы  ретінде 
танылады.  Ал,  әдебиетті  имманентті  аспектіде  қарастыру  өзіндік 
шығармашылық  спицификасы  бар  рухани  дамудың  айрықша  саласы  ретінде 
тануды білдіреді», – дейді [26,72-73]. Бұл зерттеуші де аталған ұғымдарды тек 
теориялық 
тұрғыдан 
бөлшектеуге 
болатынын, 
жеке 
жазушының 
шығармашылығындағы 
нақты-тарихилық 
пен 
типологиялық 
ішінара 
байланысып  жататындықтан  бөліп  алып  қарауға  келмейтінін  ескертеді.  «Өнер 
туындысының  идеологияға  және  рухани  мәдениеттің  өзіндік  ерекшелігіне 
қатысты  «тепе-теңдігінің»  бұзылуы  оның  идеялық-көркемдік  құндылығының 
бірден құлдырауына әкеліп соқтырады» деп тұжырымдайды [26,73]. 
Бұл  ұғымдарды  маркстік-лениндік  эстетикалық  ұстанымдар  тұрғысынан 
қарастырған  зерттеушілер  мүлдем  жоққа  шығара  алған  жоқ.  Олар  көбінесе 
әдебиет  дамуының  дербес  заңдылықтарына  салыстырмалы  түрде  қарады.           
Е.В.  Волкова:  «Өнер  дамуының    салыстырмалы  түрдегі  дербестігі  мазмұннан 
гөрі  көркем  тілде,  формада  мейлінше  көп  кездеседі»,  –  десе  [27,176],                 
М.С.  Каган:  «...мазмұн  және  форма  деңгейіндегі  әлеуметтік  шарттылық  пен 
автономдықтың ара-қатынасы әр түрлі, тіпті қарама-қайшы», – дейді [28,675]. 
Сонымен  қатар  ұлттық  прозаның  қалыптасуы  мен  жалпыға  тән  көркемдік 
құбылыстарды  игеруге  келгенде  қоғамдық-әлеуметтік  қажеттіліктерден 
туындайтын  нақты  тарихи  себептердің  орнын  төмендетуге  болмайды.  Біз                     
Ы.  Алтынсарин  мысалында  көрсетуге  тырысқан  қазақ  прозасының  қалыптасу 
жолында қоғамдық-тарихи себептер айрықша. Біріншіден, ғылыми-техникалық 
даму  жөнінен  біршама  алға  ұзап  кеткен  Еуропа  елдерінің  көшіне  қосылу 
идеясының  барынша  өткір  қойылуы,  оны  көркем  шығармалармен  насихаттау 
Алтынсаринге  жаңа  жанрлық  ізденістерге  баруына  түрткі  болды.  Екіншіден, 
уақыт  алға  жылжыған  сайын  қоғамдық  өмір  де  күрделеніп,  көрші  елдермен 
байланыс күшейді. Нәтижесінде әдеби қатынастарға да өзгерістер еніп, ұлттық 
сөз  өнерінің  шығыстық  байланысымен  бірге,  батыстық  бұтағы  да  дамуға 
Ре
по
зи
то
ри
й
 
Ка
рГ
У

 
21 
мүмкіндік алды. «Қазақ әдебиетінде терең із қалдырған, ұзақ уақыт бойы оның 
поэтикалық  ерекшелігін  белгілеген  ортағасырлық  араб,  парсы,  түркі  тілді 
поэзия  классиктері  сияқты  Шығыстың  әдеби  мұралары  ХІХ  ғасырда  халық 
өмірін  өзгеріске  түсірген  жаңа  дәуір  сұраныстарына  жауап  бере  алмайтынын 
байқатты», – деп жазды Мұрат Әуезов [19,65]. 
Түйіндей айтсақ, дәстүрлі дидактикадан, өлең құрылысының фольклорлық 
қалыпты  формаларынан,  ортағасырлық  шығыс  классикалық  поэзиясының 
әсерінен бірте-бірте батысеуропалық әдебиетке, әлемдік классикаға жақындасу 
арқылы  драма,  прозаның  эпикалық  формалары  сияқты  жанрлардың  дүниеге 
келуін  имманенттілік  тұрғысынан  да  байыптауға  болады.  Қазақ  прозасының 
тұрақты  даму  арнасына  түсе  бастауы  әлемдік  көркем  ой  дамуының 
сатыларында  қалыптасқан  үлкен  бағыттар  мен  ағымдар  эстетикасының 
белгілері игеріле бастауымен де байланысты.  
Әрбір жанр өзінің эволюциялық даму жолында түрлі қоғамдық-әлеуметтік, 
тарихи-мәдени  әсерлердің  негізінде  жетіліп  отыратыны  шындық.  Бұл 
көркемдік  даму  тарихын  каузалды  тұрғыда,  яғни  нақты-себептік  тұрғыда 
қарастырғанда  айғақталып  жатады.  Ондағы  қайсыбір  жаңашыл  нышандарды 
тарихилық  принципімен  зерделегенде  ғана  танып-білуге  болады.  ХХ  ғасыр 
басында қазақ әдебиетінің «прозалануы» да ұлттық көркем сөз өнерінің жалпы 
заңдылықтар  аясында  келесі  бір  сатыға  аяқ  басуы  деп  санаған  жөн.  Абайдың 
қара  сөздерінен,  Ы.  Алтынсариннің  әңгімелерінен  айрықша  қарқын  алған  бұл 
үдеріс  ХХ  ғасыр  басында  жалпылық  сипат  алып,  ұлттық  әдебиетіміздің  жаңа 
кезеңі басталды. 
 
  

жүктеу/скачать 2,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: