Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| түрк (di
, қəдимий тəлəппузи tiek ) дегəн нам билəн тилға елиниду 4 . Әйнə шу узақ өтмүшдə Мəркизий Асия (Түркистан) дин көчуп келип, түрк дəп аталғанларниң йəниму шəриқə берип яшиғанлириниң əвладини Маһмут Қашқəрий түркий хəлиқлəргə мəн - сүп болған табғачлар дəп тилға алған. Улар шəриққə көчүш җəрияни - да, Хитайниң шималидики моңғул ирқлиқ, Хэтав мəдəнийити адəм - лири билəн арилишип, уларниң моңғул ирқиға хас хусусийəтлəрни вə 1 Маһмут Қəшқəрийдə “Чин” дəп, ғəриптə Памир, Тəңритағлиридин башлинип, шəриқтə Хуаңхэ дəрия бойлап, та Японияғичə болған түркий хə - лиқлəр (хитай əдəбиятида дилəр) макан тутқан земин ейтилиду [Абдухолиқ Абдурасул ўғли. Чин ва Мочин. Тошкент, 2006]. 2 Оттура-Чин дəп Маһмут Қəшқəрийдə Юқури-Чин билəн Төвəн-Чинниң оттурисидики, Дуңхуаң шəһридин Пекин шəһригичə болған арилиқ ейтилиду [Чин ва Мочингə қараң]. 3 Маһмут Қəшқəрий. Түркий тиллар дивани, I жилд, Урумчи, 1981. – Б.592. 4 Аблат Ходҗаев. Из истории древних тюрков (сведения древнекитайских источников). Алматы, 2011. – С.25-39. 108 тилини өзлəштириду. Нəтиҗидə, уларниң тил нутуқлири ғəриптики қериндашлиридин мəлум дəриҗидə пəриқлинип қалиду. Хитай мəн - бəлиридə шəриққə көчкəн түрклəр шималда болғанлиғи үчүн «Ши- малий-түркләр» («Bei-di») дəп атилип, уларниң қедимда қəйəрдə яшиғанлиғи һəққидə ениқ мəлумат сақланған. «Тарихий хатирилəр»дə тəхминəн Неолит дəвриниң ахири (Ми - лад.авв. 3-2,5 миң. жиллири), Шүн 1 император Яодин 2 «Шималдики түркләр (bei-di) ға тəсир өткүзүш үчүн Гуң Гүңни Йоулиңға 3 сүргүн қилишни» 4 сориғанлиғи ейтилиду. Шималий-түркләр яшиған Йоу - лиң дегəн җай, һазирқи Хэбей өлкисиниң шимали, Пекин шəһириниң əтрапи вə униң шималий шəрқидики Ляониң өлкиси (һазирқи Манҗу - рийəниң җəнүбий) даирисини өз ичигə алиду. Улар, түрк-атлиқлири ( di-rong 狄戎 – қедимий тəлəппузи tiek-rivem ) қəвмиға мəнсүп болуп, тағлик-атлиқлар ( shan-rong 山戎 – қедимий тəлəппузи săn-rivem ) дəп намалған һунларниң əҗдатлири дəп көрситилиду 5 . Милад.авв. VII-V əсирлəрдə шималий-түркләрниң җəнубида яша - ватқан бир қисми шəриққə йөткүлүп, һазирқи ХХР (Хитай Хəлиқ ре - спубликиси)ниң шəрқий-шимали (Дуңбей)дики Лиаохэ дəриясиниң баш еқимиға келип җайлашқан 6 . Дуңбей кейинки дəвирлəрдə Манҗу - 1 Шүн (Shun – тəхминəн милад.əвв. 2255-2205 ж.) қедимқи ривайəтлəрди - ки бəш ақсақалниң (императорниң) бири һесаплиниду. У биринчи император Хуаңди (Huang di)дин 9 əвлат кейин һөкүмранлиқ қилғанлиғи ривайəт етили - ду. Шəрқтə яшиғанлиғи түпəйли болса керəк «шəрқий-йилардин» (шəриқди - ки бəдəвийлəрдин) дəп ейтилиду [Фан-Винлан. Җуңго умумий тарихи. Урум - чи. 1988, 1 китап. – Б.25]. 2 Яо (Yao – тахминəн милад.əвв. 4000-21№00 ж.) Хуангдидин 5 əвлат кейин һөкүмранлиқ қилған, төртинчи император [Ғəйрəт Усман. Уйғурлар шəриқтə вə ғариптə. Урумчи, 2002. – Б. 29-30]. 3 Йоулиң (You ling 幽陵 – йəнə бир намлиниши You zhou 幽州 ), һазирқи Хэбей өлкисиниң шималий, Ляониң өлкиси даирисидики қедимқи-түрклəр (дилəр) истиқамəт қилған 12 аймақниң бири болған [Сима Чйəн. Тарихий ха - тирилəр. Урумчи. – Б.26] 4 Сима Чйəн. Тарихий хатирилəр. Урумчи. – Б.19-20. 5 Тағлиқ-атлиқлар (shan-rong 山戎 – тағлиқ-ривемлар) этнонимдики шан ( 山 ) иеороглифи тағни билдүрсə, ривем (rong 戎 қедимқи оқулиши «rivem») иеороглифи, атлиқлар дегəн мəнада келиду. Мəзкүр этноним, ғəрбий-түрк ( 西 狄 )ларға ниспəтəн ишлитилған. Улар атлиқ чарвичи түрклəр болғанлиғидин «атлиқ түриклəр» дəп, тағлиқ җайларда яшиғанлиғи үчүн «тағлиқ-атлиқлар» дəп ейтилиду. Таң (Tang 唐 ), Таң Йао (Tang Yao 唐尧 - милад.əвв. 2357-2255) дəвридин кейин улар «Һун» дəп намланған. Милад.əвв. IV əсирдə «һун» итти - пақиниң тəркивигə сиңишип кəткəндин кейин тилға елинмайду [Сима Чйəн. Тарихий хатирилəр. Урумчи. – Б.30, 391]. 6 Бəн Гу, Хəннамə. Урумчи,1994. – Б.308. 109 рийə дəп аталған өлкə болуп, Маһмут Қəшқирий бу йəрни жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|