Монография центр уйгуровед 13112019. indd
жүктеу/скачать 2,74 Mb. Pdf көрінісі
|
2019 УЙГУРОВЕДЕНИЕ В КАЗАХСТАНЕ И ЦЕНТРАЛЬНОЙ АЗИИ, АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ, СОВРЕМЕННЫЕ ДОСТИЖЕНИЯ - материалы конференции(отв.ред. А.Б. Дербисали, Р.У. Каримова)
| 257
Руслан Арзиев, /Алмута ш., Қазақстан Республикиси/ ҚЕДИМИЙ УЙҒУР ЯЗМА МӘДӘНИЙИТИ Йезиқ инсанийəт яратқан əң бүйүк кəшпиятларниң бири. Тарих - тин мəлумки, уйғурлар өз өтмүшидə көплигəн йезиқларни қолланған. Қурбан Вəлиниң һесави бойичə қедимий дəвирлəрдə уйғурлар ишлəт - кəн йезиқларниң умумий сани- 26 1 . Буларниң ичидə əң кəң ишлитил - гəнлири қедимий түрк вə уйғур йезиқлиридур. Қедимий түрк йезиғи (түрк руна йезиғи, Орхон-Енисей йезиғи, көктүрк йезиғи дəпму атилиду) бизниң эрамиздин илгəрки 5-əсирдə пəйда болуп 2 , та бизниң эрамизниң 11-əсирлиригичə ишлитилгəн. Бу йезиқтики ядикарлиқлар 18-əсирниң башлиридин башлап Европа ил - миға мəлум болушқа башлиди. Амма қедимий түрк йезиғини һеч бир алим оқалмиди. Көплигəн Европа алимлири мəзкүр ядикарлиқларни оқуш үчүн хелə күч чиқарған болсиму, нəтиҗə болмиди. 20-əсирниң ахирлирида даниялик алим В. Томсен билəн россиялик алим В.В. Радлов қедимий түрк йезиғини оқуш үчүн жиддий киришиду.Узун жиллиқ җапалиқ əмгəк нəтиҗисидə икки йүз жилға йеқин вақит да - вамида ачқучи тепилмиған бу йезиқни дəслəпки болуп оқуш бəхти - гə В.Томсен муйəссəр болиду. У өзиниң улуқ йеңилиғини 1893-жили 15-декабрьда Дания Пəнлəр академиясидə оқуған докладида баян қи - лиду. Дунияниң илим əһли буниң əһмийитини Шампольонниң қеди - мий египет йезиғини оқуғанлиғи билəн селиштуриду. Қедимий түрк йезиғини оқушқа йеқинлишип қалған В.В. Радлов болса, В. Томсен - ниң йеңилиғини пайдилинип, 1894-жили 19-январьда Көл Тегин мəң - гү тешиниң мəтинини толуқ оқуп, тəрҗимə қилиду. 1896-жили В. Томсен қедимий түрк йезиғиниң һəриплириниң йе - зилиш вə оқулуш алаһидиликлирини, келип чиқишини һəм Орхон ядикарлиқлириниң транслитерациясини, русчə тəрҗимисини өз ичи - гə алған əмгигини нəшир қилиду. Бу əмгигидə алим қедимий түрк 1 Қурбан Вəли. Бизниң тарихий йезиқлиримиз.- Үрүмчи, 1986. 2 Аманжолов А. История и теория древнетюркского письма.-Алматы, 2003. 258 йезиғиниң кимлəр тəрипидин иҗат қилинғанлиғи тоғрисидики мəси - лигиму тохтилип, мундақ язиду: «Иккинчи тəрəптин тəбиий рəвиштə шуму һəм мүмкиндурки, йезиқ (қедимий түрк йезиғи - Р.А.) дəслəп шу дəвирлəрдики түрклəрдə (туқюларда) əмəс,- хитай мəнбəлириму буни растлайду,- башқа бир түркий хəлиқтə, бүйүк бир еһтимал билəн уйғурларда мəйданға келип, кейин түрклəргə өткəн болуши мүмкин» 1 . Бу йезиқта Уйғур – Орхон дөлитигə аит Баянчор, Терх, Тес, Қара - балғасун, Сəврəй мəңгү ташлири, «Ирқ битиг», елипбə, диний мəз - мундики мəтинлəр, азирақ миқдарда салам хəтлəр, əдлийə һөжжəт - лири, мақал-тəмсиллəр, минерал ташларниң тилсим хусусийəтлири охшаш ядикарлиқлар йезилған. Дунияға «уйғур йезиғи» нами билəн мəшһур болған йезиқ болса, бизниң эрамизниң дəслəпки əсирлиридə пəйда болған. У узақ жиллар давамида қедимий түрк йезиғи билəн параллель ишлитилгəн. Мəзкүр йезиқта йезилған əң дəслəпки ядикарлиқлар бизниң эрамизниң 5-əси - ригə аит 2 . Моңғул дəвригичə бу йезиқ уйғурлар вə башқа түркий тил - лиқ хəлиқлəр тəрипидин ишлитилгəн. Шуңлашқа уйғур йезиғи М. Қəшқəрий китавида «түркий йезиқ» дəп аталған. Алимниң йезишичə: «Қəдимдин бери Қəшқəрдин йуқури Чинғичə болған һəммə түрк юрт - лирида барчə хақанлар билəн султанларниң ярлиқ вə хəт-алақилири əнə шу йезиқта йезилип кəлгəн» 3 . Һазир Германия ( Бу йəрдə 8 миң парчə уйғур йезиғидики ядикарлиқлар сақланмақта), Россия (4228 парчə), Япония (978 парчə), Англия, Франция, Хитай ( бу үч дөлəт - тики ядикарлиқларниң сани техи ениқ əмəс) охшаш дөлəтлəрдə сақ - линиватқан қедимий уйғур тилида һəм уйғур йезиғида йезилған яди - карлиқлар асасəн Уйғур - Идиқут (850- 1335 жж.) вə Уйғур - Кəңсу (870-1035 жж.) дөлəтлиридə мəйданға кəлгəн. Мəзкүр ядикарлиқлар сан җəһəттин көп болуши билəн биллə мəзмун җəһəттинму һəр хил. Һазирғичə үгинилип, нəшир қилинған ядикарлиқларни мəзмуниға бағлиқ төвəндикичə бөлүшкə болиду: жүктеу/скачать 2,74 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|