Муртазаева Б. А. ҚАзақстанда тұратын өзбек этносы және олардан алынған әлеуметтік-лингвистикалық сауалнаманың талдауы

2. Тілі және жазуы

Өзбек тілі - Хорезм өзбектерінің тілі, Ферғана жазығындағы өзбектердің тілі, Жызақ, Сұрхандария-Қашқадария өзбектерінің тілі болып бөлінеді. Тілші-ғалымдар өзбек тіліндегі өзгешеліктерді былайша жіктейді: «Өзбек тілі, негізінен, Қарлұқ, Оғыз, Қыпшақ диалектісі болып бөлінеді [16, 564]. Олардың ең үлкені оңтүстік-шығыс пен қала тұрғындарының тілдік ерекшелігін қамтитын қарлұқ диалектісі, ол қазіргі өзбек тіліне ұқсас келеді.

Қазіргі өзбек әдеби тілі қарлұқ диалектісі негізінде қалыптасқан. Фонетикалық ерекшелігі жағынан бұл аталған диалектілер, «о»-мен сөйлеушілер, «а»-мен сөйлеушілер деп екіге бөлінеді (охшом – ахшам). Өзбек тілі басқа туыстас түркі тілдерінен сөз басында «й» дыбысын (йол – жол, йіп – жіп), сөздің ортасы мен соңында «ғ», «г» дыбыстарын (тағ – тау, ағыз – ауыз) қолдану, сондай-ақ морфологиялық тұрғыдан көптік жалғауының тек «-лар» түрінде (сизлар, дафтарлар), ілік септігінің «-нинг», табыс септігінің «-ни», жатыс септігінің «-да», шығыс септігінің «-дан» үлгілері негізінде бір ғана фонетикалық нұсқада қолданылуымен ерекшеленеді. Өзбек тілінің жазуы ертеден қалыптасқан, ХІV– ХVІ ғасырлардағы көне жазба әдеби тілін ғылыми әдебиетте шағатай тілі деп атайды. Өзбек тіліне үндестік заңы (сингармонизм) тән емес, лексикалық жағынан араб, парсы тілдерінен ауысқан сөздер көп кездеседі, грамматикалық құрылымы тұрғысынан жалғамалы (агглютинативті) тілге жатады. 1927 жылға дейін араб, одан кейін латын (1927 – 38), 1939 жылдан кирилл (орыс) әліпбиін қолданса, 1994 жылдан бастап қазіргі жазуы қайтадан латын әліпбиіне көшті.

Иқандық Тухташ Мамаевтың «Иқон ва Иқонликлар» [17, 26-27] атты зерттеу жұмысында Түркістан ауданындағы Иқан, Иба ата, Шаға, Сайрам ауданындағы Ақсу, Манкент, Қарабұлақ, Қарамұрт селосындағы өзбектердің Самарқан, Хорезмнен көшіп келгендігін айтады. Ғалымның бұл дерегін тілші-ғалым А.Ходжиев те растайды. Оның көзқарасынша, өзбек тілі Оғыз, Қарлұқ, Қыпшақ диалектісіне бөлінеді. Оғыз диалектісінде Хорезм өзбектері сөйлейді. Ал, Иқан, Қарабұлақ, Қарамұрт өзбектерінің тілі өзбек тілінің оғыз диалектісіне жатады. Бұл, Иқан, Иба ата, Қарабұлақ, Қарамұрт өзбектерінің Самарқан, Хорезмнен көшіп келгендігіне нақты дәлел бола алады [4, 564].

3. 
   Қазақстандағы өзбектердің саны және тұрып жатқан жерлері
   

Жоғарыда айтып өткеніміздей, өзбек этносының өкілдері Оңтүстік Қазақстан облысының Түркістан, Сайрам, Сарыағаш, Төле би, Қазығұрт, Мерке аудандары мен Шымкент, Түркістан, Тараз, Кентау қалаларында шоғырланған. Еңбек миграциясының кең таралуымен бірге, өзбектер Қазақстанның – Астана және Алматы қалаларында, сондай-ақ Алматы, Қарағанды, Маңғыстау, Қызылорда облыстарында да кездеседі.

Сауалнама алынған 435 респондент Қазақстанның облыстары бойынша былай бөлінді:

97 адам (22,3%) – Оңтүстік Қазақстан облысы;

79 адам (18,2%) – Жамбыл облысы;

70 адам (16,1%) – Ақмола облысы;

35 адам (8%) – Шығыс Қазақстан облысы;

32 адам (7,4%) – Қарағанды облысы;

22 адам (5,1%) – Атырау облысы;

18 адам (4,8%) – Солтүстік Қазақстан облысы;

10 адам (2,3%) – Ақтөбе облысы;

6 адам (1,4%) – Алматы облысы;

2 адам (0,5%) – Қостанай облысы;

2 адам (0,5%) – Павлодар облысы;

1 адам (0,2%) – Маңғыстау облысы.

• 
  1999 ж.: 370 663 адам (халықтың 2,5 %)
  
• 
  2009 ж.: 457 200 адам (халықтың 2,8 %)
  
• 
  2012 ж.: 493 789 адам (халықтың 2,8 %)
  
• 
  2013 ж.: 511 000 адам (халықтың 3 %)
  
• 
  2015 ж.: 521 252 адам (халықтың 3,04 %)
  

4. 
   Қазақстанның барлық аймақтары бойынша сауалнама қорытындысы
   

Халықаралық жоба аясында алынған сауалнама көрсеткендей, өз жанұяларының Қазақстанда көшіп келу себебін барлығы біле бермейді, яғни оладың ата-бабалары Қазақстанға қай кезде көшіп келгенін нақты айта алмайды. Сондықтан олардың көпшілігі өздерін Қазақстанның байырғы тұрғындарымыз деп есептейді, сауалнама алынған 435 өзбек этносының өкілі «Сіздің жанұяңыз Қазақстанға жер аударылған ба?» деген сұраққа былайша жауап берді: 239 (54,9%) - жоқ, 4 -еуі (0,9%) – ия, 192-сі (44,1%) – жауап берген жоқ.

Қазақстанның тәуелсіздік алуы еліміздегі этнодемографиялық жағдайдың күрт өзгеруіне алып келді. Қазақстаннан Ресейге және Еуропа елдеріне көші-қон процесі ел халқының санын 9,1 % төмендетті. Тәуелсіздік жылдары Қазақстан халқының басым көпшілігінің саны күрт төмендеді. Тек қана өзбектер мен өзбеклар ғана өз халқының санын сақтап қалды.

Оның үстіне өзбектер мен ұйғырлар өз санын табиғи өсім арқылы ұлғайтты, ал қалған халықтар мигирация есебінен өз халқының санын көбейтті. Қазақстанның кең-байтақ жерінде халықтардың тарала өмір сүруі өзара жеке қатынастардың дамуын ынталандырды, ал басқа мәдениет пен конфессия аралық қатынастар жаңа мәдениетаралық және этникааралық қатынастар механизмін қалыптастырды. «Пост-кеңестік Қазақстандағы түркі халықтарының тілі мен мәдениетінің өзара ықпалы» халықаралық жобасының жүргізілу барысында өзбек этно-мәдени орталықтарының көмегімен өзбек халқы өкілдерімен кездесулер өткізіліп, сауалнама жүргізілді. Сауалнама алынған респонденттердің барлығы ұлттық танымның қажеттігін көрсетті, яғни халықтық салт-дәстүрлерді, дінді ұстану және ұлттық тағамдарды сақталуын. Барлығы этностың бір террриторияда тұруы міндетті емес деп көрсетті. Зерттеу сұхбат алу (интервью), сауалнама толтыру және сауалнаманы талдау әдісі бойынша жүргізілді.

Ал анасының ұлты тарапынан сауалнама алынғандар 6 ұлтқа таратылды: 376 адам (86,4%) – өзбек; 22 (5,1%) – қазақ; 14 (3,2%) – орыс; 9 (2,1%) – татар; 6 (1,4%) – ұйғыр және 3 адамнан (0,7%) – қырғыз және әзірбайжан.

Осылайша, өзбек халқындағы аралас некелі жанұяларда басты орынды әке алады, сондықтан барлық мәлімет әке тарапы бойынша беріледі. Этникалық танымда ұлтына қарамастан әке жағына (өзбек) басымдық беріліп, жанұядағы бала әкесінің ұлтымен жазылады. Осы мәліметтерге қарап қазіргі кезде өзбектердің санасының, мәдениетінің, тілінің қалыптасуында анасынан гөрі әкесінің ықпалы көп деген қорытынды жасауға болады.

Дегенмен, осыған қарамастан, аралас жанұяларда ұлты өзбек ер адамдар да, ұлты өзбек қыздар да басқа ұлт өкілдеріне үйленіп, тұрмысқа шыға алады. Бірақ көп жағдайларда өзбектер өзбек қыздарға үйленуді, ал қыздары өзбек жігіттерге тұрмысқа шығуды қалайды, осы арқылы олар этникалық мәдениеттерін, салт-дәстүрлерін, менталитетін сақтайды.

Екінші ұрпақ, яғни ерлі-зайыптылардың бірі өзбек емес жанұяларда мынандай жағдай байқалды: 63 (37,7%) бала өзбек деп жазылған;

қазақ деп жазылған балалар саны - 20 адам (12%),

орыс - 3 адам (1,8%),

қырғыз – 2 адам (1,8%),

татар мен өзбек 1 адамнан (0,6%) және 74-нің (46,1%) - мәліметі жоқ.

Сауалнама алынған барлық респонденттер ана тілін жақсы біледі және өзбек тілін шұбарламай жақсы меңгерген. Өзбектердің барлық буын өкілдері ана тілін өте жақсы біледі, сондай-ақ, орыс және өзбек, қазақ, орыс, өзбек, орыс және қазақ тілдерін бірдей қолданады. Сауалнама талдауы төмендегі мәліметтерді көрсетті:

Тілдік бөлімнің талдауы «тілдік факторда» өзбектер үшін өзге ұлт өкілдерімен сөйлесу тілі орыс және қазақ тілі болып табылатындығы анықталды. Өзбектер мемлекеттік тілді өте жақсы меңгерген немесе жақсы біледі (14,6%), болмаса қазақша сөйлей алады және жақсы түсінеді (42,4%).

Сауалнама алынған респонденттердің көпшілігі тілдік негіздер бойынша олардың құқықтарын бұзу фактілерін белгілеген жоқ. Елдегі тілдік ахуалдың дамуы барысында өзбек этникалық тобы өкілдерінің басым көпшілігі орыс тіліне нұқсан келтірместен қазақ тілін меңгеру қабілеттілігін арттырып келеді. Тіл саясатының неғұрлым қолайлы модельдері ретінде қазақстандық өзбектер мемлекеттік тіл – қазақ тілін және ресми тіл – орыс тілін қатар қолданатын «қостілді» болып келеді (63,3%), тілдік факторда екінші орынды үштілділік идеясы иемденді (28,6%).

Сонымен, талдау қорытындысы бойынша:

Ана тілін жете меңгерген барлық респонденттер өздерін өз ұлтының толық мүшесі деп санайды. Жеке таным бойынша өзбек этносының өкілдері өздерінің топтарын этникалық және діни топпен байланысты анықтайды (375 сауалнама алынған адам, ол 86,2% құрайды, ислам дінін ұстанады) және (30,6%) жалпыазаматтық танымды (Қазақстандық) ұстанады. Осы жерде Қазақстандағы ұлттық құрылым «этникалық» емес, азаматтық модель бойынша құрылуы керек деген көзқарасты 95% респондент қолдайтынын көрсетті.

5. 
   Өзбектердің ұлттық-мәдени бірлестіктері және олардың тілі мен мәдениетін қолдау
   

Оңтүстік Қазақстан қалалары мен аудандарында Өзбек этно-мәдени мәдени орталығының 11 филиалы жұмыс істейді. Облыстық өзбек мәдени орталығы аталған орталықтардың қызметін үйлестіреді, оларға әдістемелік және практикалық көмек көрсетеді. 1992 жылдан бері «Дустлик» өзбек Ассоциациясының ұйымдастыруымен жыл сайын «Тіл, дәстүр және мәдениет күндері» мерекесін, «Офарин», «Лапар» конкурстарын, «Аския» күлкі фестивалін өткізу дәстүрге айналған. Облыс тұрғындары «Үміт», «Нұр», «Парваз», «Гунча», «Сайрам», «Нулифар», «Кунгил», «Юлдузча», «Садаф» сынды ансамбльдерді жақсы біледі. Облыстық өзбек театры жұмыс істейді. Орталықтың жастар қанаты белсенді жұмыстарымен белгілі. Мәдени орталықтың негізгі міндеттерінің бірі дарынды жастарға қолдау көрсетіп, оларды мәдени іс-шара­ларға, ұлттық мерекелерге, халықтық өнерге тарту болып табылады.

2003 жылы Сайрам ауданынан өзбек облыстық драма театры ашылғанда Қазақстан Республикасының Президенті Н.А.Назарбаев арнайы келіп, тұсаукесер тойына қатысқан.

Өзбек мәдени орталығы төрағасының орынбасары Ишпулат Қырғызбаев білім саласын көтеруде үлкен жұмыстарға бас­тамашы болып жүр. Өзбекстан Республикасындағы жоғары оқу орындарынан Қазақстандағы өзбек түлектер үшін бірталай квота бөлгізді. Өзбекстандағы қазақ жастарының Қазақстанда білім алуына септесті. Ишпулаттың ісін Абдухамков Абдували мен Бегмат Тұрдықұлов жалғастырып келеді. Өзбек мәдени ұлттық орталығы мен облыс­тық білім басқармасының ұйытқы болуымен өзбек тілі мен әдебиетінен облыстық ау­қымда өткен олимпиада қазір республикалық мәртебе алған.

Орталық мемлекеттік тілді өзбек жаста­рының терең білуіне ұйытқы болып келеді. Мемлекеттік тілде ғылыми-практика­лық конференциялар мен конкурстар жиі өтеді. Бұған Парламент депутаттары Саты­балды Ибрагимов пен Розақұл Халмұрадов және облыс, аудан мәслихаттарының депу­таттары қатысып, өз үлестерін қосады.

Сайрам ауданындағы Ю.Сареми атындағы мектеп-гимназиясында мемлекеттік тілден бөлек, өзбек, орыс және шет тілдердің бірінен сабақ беріледі.

Халық үшін пайдалы іске Исмаилова Тұр­сыной, Қырғызбаев Гайрот, Нарова Гүл­нар, Махамаджанова Рахбара, Мұхиддинов Хайтмұрад, Атажанов Акмал, Тешебаева Ха­мида, Алимжанова Феруза секілді көпті көр­ген жандар араласып, белсенді жұмыс жасай­ды. Олар халық арасында өзбек хал­қының салт-дәстүрлері, тілі мен мәдениеті жайында пікір алысып, жұрттың рухани жа­ғы­нан мешеу болмауына септесіп келеді.

Халықтың тілі мен мәдениетінің дамуына үлес қосып келе жатқан жазушылар мен ақындардың үлкен бір шоғыры бар. Эрназар Розметов, Бахадир Сабитов, Хавазмат Кочка­ров, Закиржан Моминжанов, Абдрурахим Пратов, Ибрахим Хухкиев, Икрам Хашим­жанов, Мұраджан Абубакиров сияқты қалам­герлер Қазақстан Жазушылар және Журна­листер одағының мүшелері. Қаламымен ел арасын бөл­шек­теу үшін емес, іргесін бүтіндеуге, достықтың берік болуына қызмет етіп келе жатқан шы­ғармашылық иелері Өзбекстан Жазушылар және Журналистер одағымен тығыз-қарым қатынас жасап, ондағы ақын-жазушылардың Қазақстанда кездесулер ұйымдастыруына ұйытқы болып отырады. Мысалы, «өзбек халқының салт-дәстүрлері, тілінің күні» мейрамы Сайрам ауданында аталып өткенде Өзбекстаннан «Нуронийлар Жам­гармайс» республикалық қорының төрағасы Нумон Касимов бастаған ақындары мен жазушылар, Ташкент облысының спорт және мәдениет басқармасының бастығы Махмуджан Абдуназаров сияқты қадірлі қонақтар арнайы келіп, қатысқан.

Өзбек мәдени орталығы Өзбекстандағы қазақ мәдени орталығымен тығыз байланыс жасап тұрады. Жызақ облысындағы Гагарин қаласында қазақ драма театры және Сайрам драма театрлары бір-бірімен спектакльдер алмасып тұрады.

Осындай жағдайларға қарамастан, сонда да алынған әлеуметтік-лингвистикалық сауалнаманың нәтижесі бойынша респонденттердің 60%-нан астамы өз болашағы мен балаларының болашағына сенімсіздікпен қарайды. Сауалнамаға қатысушылардың 53,1% басшы орындарға тағайындауда және 18,4% жұмысқа қабылдауда этникалық фактор есепке алынады деп жауап берді.

Алынған сауалнаманың талдамасы өзбек халқы өкілдерінің басқа этностармен қақтығыстары жоқ екенін көрсетті. Барлық респонденттер Қазақстанды өз Отаны деп қабылдайды. Этникааралық қарым-қатынаста негізгі мәселе ретінде ұйғырлармен (1 – 0,9%), с қазақтармен – 3 (0,9%), с христиандармен және орыстармен - 1 (0,9%) қақтығыстардың болуын және іс жүргізудің қазақ тіліне ауыстырылуы бойынша (67,3%) деп көрсетті. Жалпы алғанда Қазақстанда тұратын өзбектердің өзін-өзі ұстауында айтарлықтай анық «өзбек моделін» байқатқан жоқ, дегенмен екі факторды атап көрсетуге болады, нөлдік конфликтілік потенциал және басқа ұлттармен қарым-қатынас жасаудағы ашықтық: 79,6% өзбек басқа ұлттармен некеге тұруға дайын екендерін көрсетті, дегенмен жоғарыда келтірілген талдама мүлде басқа картинаны берді (86,4% өзбектермен және бар-жоғы 13,6% басқа этностармен неке анықталды).

6. 
   Өзбек халқының кәсібі
   

Өзбек этносының басым көпшілігі баяғысынша ауыл шаруашылығы және мал шаруашылығымен айналысады. сауалнама алынған 39 адам (23,4%) осы кәсіптермен айналысса, қазіргі кезде басқа кәсіппен айналысатындар да кездеседі:

Өзбек халқында ежелден сақталған махалла – бір аймақта ағайын-туыстардың бір-бірімен жақын араласып, көршілес өмір сүретін жері.

Халық ауыз әдебиеті үлгілерінен респонденттердің 87,4% мақалдар мен мәтелдерді біледі және кейде пайдаланады. Үлкендеу жастағылардың (50-ден асқандар) есінде өздеріне әжелері айтып берген ертегілер мен мифтер сақталған («Алпамыш», «Тахир ва Зухра», «Фархад ва Ширин», «Гулямбай», «Қилыч ботир», «Қахроион ботир», «Шайбани-нома», Алишер Науаи поэмалары, Ақсақ Темір және Қожа Насреддинтуралы аңыздар және өлеңдер т.б.), ал 12,6% білмеймін деп жауап берді. Орта буын өкілдері, өздерінің жастық шақтары 70-90 жылдарға - Кеңес Одағына тұстас келгендер, қазақ әдебиетін жақсы білмейміз деп жауап берді, ал жас буын өкілдері қазақ әдебиетімен аздап болса да тыныс екендігін көрсетті. Қазіргі кезде жоғары білімі бар ұйғыр халқының респонденттері халық ауыз әдебиетін, сондай-ақ төл әдебиетті жаңа технологияның (Интернеттің мүмкіндігі) көмегімен, сонымен қатар ұлттық этно-мәдени орталықтардың түрлі іс-шараларына қатысу арқылы жаңғыртуды қолға алып отыр.

Қазақ, орыс және ағылшын тілдеріндегі оқулықтардың сапасын тек қана жоғары білімі бар респонденттер ғана бағалай алды. Негізінен, қазақ және орыс тілдеріндегі оқулықтарға «қанағаттанарлық», ал ағылшын тіліндегілер – «жақсы» деп бағаланды.

Сауалнама соңындағы «Сіз өз жауаптарыңызға тағы нені қосқыңыз келеді? Сіздің мектепте оқыту, мәдени-ағарту жұмыстары, ана тілінде кітап пен үнқағаз шығару туралы қосып-алатын ұсыныстарыңыз бар шығар» деген сұраққа кейбір респонденттер (60 адам) былай деп жауап берді:

- Ана тілінде газеттер мен журналдарь шығарылса – 7 адам (11,6%);

- Мектептерге өзбек тілін оқытуды енгізсе – 4 адам (6,6%);

- Ана тілінде ТВ хабарлар көрсетілсе – 3 адам (5,0%);

- Аудармалардың сапасына көңіл бөлінсе – 7 адам (11,6%);

- Еліміздің гүлденгенін қалаймын – 5 адам (7,8%);

- Қазақстармен достық қатынас сақталса – 2 (3,3%);

• 
  Қазақстанда өмір сүру ұнайды – 2 (3,3%);
  

- Қазақстанда жыл сайын «Өзбекстанның Қазақстандағы күндері» секілді мейрамдар өткізіліп тұрса. Өзбекстаннан әртістер жиі келіп тұрса, сондай концерттерге бару ұнайды - 1 адам (1,6%);

- Қазақ тілінің мәртебесі көтерілсе - 1 адам (1,6%);

- Өзбек тіліне қазақ ақын-жазушыларының шығармалары аударылса - 1 адам (1,6%);

• 
  Ешнәрсе жазбаған – 20 (66,6 %);
  
• 
  Осындай сауалнама жүргізілгеніне ризамын, осы жобаны сәтті аяқтауды және денсаулық пен бақыт тілеуші – 6 респондент (10%).
  

Зерттеу нәтижесі көрсетіп отырғандай, қазіргі кезеңде өзбек диаспорасы өмірлік тәжірибесін көбейте, оны жаңа әлеуметтік-тарихи жағдайға сәйкестендіре отырып, тұрақты дамып келеді. Қазақстандық өзбектердің көпшілігі Қазақстанды шын жүректен өз Отаны деп есептейді және оны тастап кетейін деп жатқан жоқ.

2 Гродеков Н.И. Киргизы и каракалпаки Сырдарьинской области. Т, І, Юридический быт, Ташкент, 1889.

3 Иванов П.П. Казахи и Кокандское ханства. Записки института востоковедения АН СССР, т. 7, 1939.

4 Диваев А. Предание о возникновении азиатского города Ташкента. Протоколы заседений . Туркестанского кружка любителей археологии. – Ташкент, 1900.

5 Бекмаханов Е. Казахстан в 20-40 годы ХІХ века. «Қазақ Университеті». – Алма-Ата, 1992.

6 Ерофеева И.В. Казахские ханы и ханские династии. Культура и История Центральной Азии и Казахстана. – Алматы, 1997.

7 Қазақ ССР тарихы. І том. Алматы, 1957.

8 Байпақов К., Нұржанов А. Ұлы жібек жолы және Орта ғасырлық Қазақстан. «Қазақстан». – Алматы, 1992.

9 Добромыслов А.И. Города Сырдарьинской области Казалинск, Перовск, Аулие-Ата и Чимкент. – Ташкент, 1912. 

10 Каллаур В.А. К истории г.Аулие-Ата. Протоколы за седаний и сообщений членов Туркестанского кружка любейтелей археологии, 1903.

11 Ходжиев А.П. Өзбек тілі. Түркі тілдері энциклопедиясы. – Астана, 2002.

12 Мәшһүр Жүсіп Көпеев. «Айқап». 1913.

13 Сұлтанов Т. Қазақ хандығының тарихы. Мектеп. – Алматы, 2002.

14 Аманжолов К., Рахметов Қ. Түркі халықтарының тарихы. – Алматы, 1997.

15 Тынышпаев М. История Казахского народа. 178 б. Алматы,1993.

17 Мухаммадризо уғли Тухташ Мамаев. Иқон ва Иқонликлар. – Тошкент, 2003.