Органға арналған шығармалар

Инвенциялары.

Инвенцияның негізінде жазылған шығарма қысқа, өте сазды тақырып болып келеді.

Полифониялық мазмұнда жазылған, негізгі әүені, шығарманың басында бір дауыспен жүреді. Ары қарай жоғарғы дауыста келе жатқан әүені, октава төмен ойналып, оны екінші дауыс алып кетеді. Екінші дауыстың басталуымен, бірінші дауыс қозғалысын тоқтатпайды, ол тақырыпқа өң беріп, енді өзі басқа дауыс болып кетеді. Осындай бірінші дауыстың жалғасын табуын- ықпалдас деп атайды.

Егер инвенцияда музыкалық ой-негізгі тақырып, ешбір дауыста байқалмай өтсе, оны “интермедия” дейді. Ол негізгі темалардың аралығындағы қысқа тақырып (латын сөзі- ”аралық”,между”.) Екінші тақырыптың аралығын жалғастыратын қысқа тақырып.

ПОӘК 042-18.1.32/02-2014ж

Ред. № 1. 29.08.2014ж.

Бет 10__

Бахтың француздық және ағылшындық сюиталары .

Бах алты француздық, алты ағылшындық сюита жазған.

Сюитаның негізінде төрт билік музыка жүреді. Олар: аллеманда, куранта, сарабанда, жига. Ал сарабандамен жиганың аралығында қосымша билік пьесалар келтіріледі. Олар: менуэт, гавот, бурре сияқты.

1. 
   Аллеманда. 16-шы ғасырдан белгілі 4/4 өлшемдегі, ескіден келе жатқан неміс биі көп адаммен билейді. Аллеманда биін асықпай, жұмсақ жүріп билейді. Тональдығы до минор. Негізгі әүен жоғарғы дауыста өтеді. Би қысқа тактыдан басталады.
   
2. 
   Куранта. 3/4 өлшемдегі ширақ жүріп биленетін француз биі. Бұрынғы кезде екі адам бірігіп билеген. До минорда жүреді, қысқа тактыдан басталады.
   
3. 
   Сарабанда. 3/4 өлшемдегі ескі испан биі,өте ақырын, сап түзеп келе жатқан шеру қозғалысын білдіретін би. Бұл бидің музыкасын кей кездерде қайғылы кезендерде, үлкен атақты адамдарды жерлеу кезінде де ойнаған. Жоғарыда ескертілген до минор сюитасында, сарабанда мен жиганың аралығында ария мен менуэт ойналады. Басында ария ән деп аталса соңынан бұл оркестр мен дауысқа арналған өте күрделі композицияға жұмсақ, кең әнді пьесаға айналады.
   
4. 
   Менуэт. Ескі француз биі. Екі бишінің алда отырған көрермендерге, бас иіп, қол соғып жүргендей қозғалыспен биленеді. Асықпай, жәй сәнмен.
   
5. 
   Жига. Ескіден келе жатқан халық биі. 17-18-ші ғасырларда Англияда, Ирландияда, Шотландияда көп тараған би. Англиялық жига –матростар билейтін би. Өте тез қимылды, көңілді биленеді. Ритімінің топ триоль; өлшемі 3/8, 6/8, 9/8, 12/8. Ал до минордың жигасы шапшаң, пунктир ритм басынан аяғына дейін музыкаға қатаң характерді береді. Жига екі дауысты, өлшемі 3/8 осындай бөлек-бөлек билерден тұрса да, барлық билер өзінің негізін тональдығы до минорда жүреді. Бұл билердің контрастылығын, және байланыстылығын көрсетеді.
   

Бахтың музыкалық көркем шығармашылығының ішіндегі ең құндысы. 48 прелюдиядан тұратын және фугадан тұратын Х.Т.К-ның 1 және 11 том жинағы. Ол клавиштік аспапқа үлкен өзгеріс жасады. Себебі, ол кезде аспаптарда музыкалық дыбыстардың біркелкі теңдігі (строй) реттігі болмаған.Октавада, интервалдық тең құрам сақталмаған. Мысалы: до-ре-ми-фа; соль-ля-си-до. Сондықтан, көп кілт белгісі бар тональдық шығармалар, таза орындалмаған. Осындай кемшіліктер,композитор-

Ал, Бах әр “1 октава” өзара тең 12 жарты тоннан тұратынын, жарты тон қосылымдарынан 12 мажорлық, 12 минорлық тональдықтар құруға болатынын және осы 24 тональдықтың барлығы бірдей “тең” дыбыыс беретінін, шығармалар жазуға қиындығы жоқ, қолайлы екенін дәлелден беріп, атақты 48 прелюдия мен фугадан тұратын, Х.Т.К- ның 1-ші және 11-ші том жинағын жазған.Прелюдия мен фуга бірігіп, 2 бөлімді полифониялық мазмұн жасап, бір-бірімен іштей байланыста болып келеді, және тональдықтары да біреу. Мысалы: прелюдия және фуга до минорда (Х.Т.К-ның 1-ші томынан). Прелюдия өзінің біріңғай темп, қатал ритімімен музыкаға үлкен қозғалыс екпінін береді. Екінші жартысында біріңғай темп, арпеджиолық пассажға ауысады. Соңынан қозғалыс тоқтап, вокалдық шығармада, сөзбен айтылатынын еске салатындағы эпизодпен жалғасады.

Тындаушыға ой салып, бастағы әдістердің барлығы, музыканы өңдеп шаттықты көтеріңкі көңілмен автордың “ойлы” сөзін жеткізгендей жоғарғы кульминацияға жетеді. Соңынан, қорытындылау тақырыбына ауысады. Прелюдияның соңғы дыбысы, мажорлық терцияда өтіп, шығарманың біткенін бекітеді. Ары қарай, прелюдияға ұқсас фуга күйі жалғасады.

Фуга латын сөзі-“жүгіру”-бег. Бір дауыс, келесі дауысты қуып отырғандай немесе келесі дауысқа жауап бергендей. Фуганың негізінде бір-ақ тақырып болады. Ол бірнеше 2,3,4,5 дауыстарға бөлініп кетуі мүмкін.

Фуга до минор үш дауысты. Фуганың дауыстары хордағыдай сопрано, альт және бас болып бөлініп кетеді. Ортаңғы альттық дауыста негізгі тақырып до минор тональдісінен басталады. Негізгі тақырып экспозиция деп аталап, екінші ортаңғы бөлімімен бірнеше өңделіп (разработка) ми бемоль мажорға ауысады. Қайтадан бастапқы тональдікке фуганың үшінші бөлімі,реприза- қайталау деп аталады. Мұнда тақырып, до минорға толығымен көшіп, шығарма аяқталады.

Гендель ораторияларының сюжеттерін әр түрлі саладан құрастырады. Олар: тарихи, арғы көнеден /көбінесе көне грек, көне римнің қоғамдық құрылысы, мәдениеті, көркем өнерлері туралы/, киелі кітаптағы рухани кейіпкерлерден жиналды. Асқан атақты шығармалары киелі кітаптан алынған. Олар: “Саул”,”Израиль в Египте”, “Самсон”, “Мессия”. Өзінің ораторияларының жоғарғы деңгейін, шыңын көрсету мақсатында концерттерде, эстрадада орындап, жаңа ғұрыпқа көшті. Эстрадалық концерттерде киелі ораторияларды орындала бастады.

Сол –ақ екен, о, ғажап, оған бірден баяғы күші оралды. Ол өзін бұрынғы Самсондай сезінді. Ол жұлқына барып ғибадатхананың төбесін ұстап тұрған екі тіреуішті өзіне қарай сілкіп қалғанда, тіреуштер шорт сынып, ғибадатхананың төбесі Самсон мен филистимляндардың үстіне гүрс құлады. Самсон осылай қаза тапты, өзімен бірге жауларын да ала кетті. Оның ерлігі Израиль еліне бостандық әкелді. Бірінші бөлімнің алдында үш бөлімді увертюра.

Драманың шешілуі. Дагон Құдайға арналған мейрам. Ғибадатхананын қирауы және Самсонның қазасы.Салтанатты қортынды: “И свет явился вдруг”. Израильдіктердің хоры сабырлы да сазды, үйлесімді, ерлікке толы, айбынды ұлылықтан тұрады. Ария Самсон “Вечная ночь”. Хор “Дай слепому герою силу”. Харефа –комедиялық бейне. Марштық ритм. Далиданың музыкасы –көркем де әсем.

1. 
   Гайднның балалық және оқу жылдарын айтып шық.
   
2. 
   Гайднның жұмыс істеп, өмір сүрген қалаларын айтып шық.
   
3. 
   Эйзенштад қаласында қандай шығармаларын жазды.
   
4. 
   Қай қалаларға Гайдн өз концертымен баруға мүмкүншілігі тиді.
   
5. 
   Өмірінің соңғы кезеңдерінде композитордың жазған шығармаларын атап бер.
   
6. 
   Гайдн оркестірінің құрамы.
   
7. 
   Вариация дегеніміз не?
   
8. 
   Негізгі мен жалғас партия, өңдеу, реприза, финал дегеніміз не?
   

Венаның классикалық мектебі өкілдерінің бірі, аспаптық музыкадағы классикалық стильдың негізін салушы. Өзінің алғашқы квартеттерін 18-ғ-дың 50 жылдарында, алғашқы симфонияларын 50-60 жылдары жазса, 90 жылдары бұл жанрларды шыңына жеткізеді. Композитор өз творчествосында көп ұлтты Австрияның музыкалық фольклорын емін-еркін пайдаланды. “Жыл мезгілдері” ораториясында шаруа еңбегін мадақтап, табиғат көріністерін шебер суреттейді. Австрия Рорау ауылында тұған Гайдннің жанұясы өнерге өте жақын болатын. Бала кезінде ол шіркеу хорында Гайнбург қаласында, сосын киелі Стефан соборында-ғы кафедрада хоровой капеллаға қатысты.

1761 жыл бай венгер князі Эстергазі Йозіфті капеллаға жетекшілікке Эйзенштад қаласынна шақырыды, онда ол 30 жыл жетекшілік қызмет атқара отырып, оркестірді басқарды, және ол көптеген симфония, опера, квартеттер жазды (“Медведь”, “Детская”,” Школьный учитель”.)

1786 жылы оның аты бүкіл Англияға, Францияға, Россияға әйгелі болды, осы жылдары алты симфония жазды, бірақта княздің келсімінсіз он жарыққа шығаралмады. 1791 жылы Гайдн 60-қа толды, сол уақытта князь Эстергази қайтыс болды, Эстергазінің баласы, капелланы тарқатып жіберді.

Ақырында өзінің концертімен Англия баруға мүмкүншілік тиді. Бірінші рет ол теңізді көрді. Осы жылдары ол- 12 симфония жазды- “Лондондық симфониясы”, екі оратория-“Сотворение мира”, “Времена года” және ол Бетховенмен танысты. Өзінің соңғы жылдарын Венаның жанында өткізді.

1809 жылы Гайдн қайтыс болып, Вена қаласында жерленді.

Оркестірдің құрамына аспаптың төрт түрі кіреді.

1. 
   Ішекті аспаптар тобы. Негізгі әуенді ойнайды, олар: скрипка, альт, виолончель, контрабас.
   
2. 
   Ағаштан жасалған аспаптар тобы, олар: флейта, гобой, кларнет, фагот.
   
3. 
   Үрлеп ойнайтын жез аспаптар тобы: валторна, труба.
   
4. 
   Соғып ойнайтын тобы: литавра
   

Гайднның сонатасы симфония сияқты көп бөлімді шығармаға жатады. Жалпы Гайдн шығармаларының, ішінде сонатасы да классикалық ерекшелік толығымен бекітеледі. Сонатаның 1-ші бөлімі “симфониядағы” сияқты сонаталық түрінде. 2-ші бөлімі жәй ақырын, 3-ші бөлімі финал қайтадан тез, шапшаң қалыппен ойналады. Әр бір бөлімі бір-бірімен байланысты жүреді.1-3-ші бөлімдер ұқсас, жылдам темппен, бастапқы тональдықта қалады. Жалпы сонаталары 3-бөлімді болып келеді. Гайдынның ми минор сонатасы белгілі көркем музыкалық характердегі шығарма.1 бөлім. Престо (өте шапшаң). Сонаталық аллегро формасында жазылған. Екі тақырып бірі-бірімен байланысты тақырыбын кеңейтіп, мазмұнын көркемдейді. Экспозициядағы тақырыптар байланысы мынандай: негізгі партия мен жалғас партиясы- ми минор тональдықта жүреді. Екі тақырыптың арасында жалғастырушы партия параллель

1. 
   Австрия елінің композиторы Моцарт қандай шығармашылықтың авторы?
   
2. 
   Моцарттың балалық өмірі, бірінші концерттік саяхаты.
   
3. 
   Композитордың бастапқы жазған шығармалары қандай?
   
4. 
   Моцарттың Зальцбургтегі қызметтері қандай болды.
   
5. 
   Моцарттың Венадағы өмір жолдарымен еңбек жолдары, және ең соңғы шығармасының аты не?
   
6. 
   “Свадьба Фигаро” қай жылдары жазылды?
   
7. 
   Оның негізі, қай шығармадан (көркем әдебиет) алып жазылған?
   
8. 
   Операға арналған увертюралардың (кіріспе) құрылысын айтып шық.
   
9. 
   Увертюра дегеніміз не?
   
10. 
    Рондо дегеніміз не?
    

Моцарт-Австрия елінің композиторы. Барлығы 35 жыл өмір сүрді. Көптеген шығармалардың авторы: 50 симфония, 19 опера, сонаталары, квартет-квинтеттер. “Реквием”- ( көп бөлімді, қайғылы, уакиғаға байланысты жазылған, хорға арналған шіркеуде хормен орындалады). Ен соңғы күндеріндегі опералары: “Свадьба Фигаро”, “Дон Жуан”, “Волшебная флейта”. Моцарт 1756 жылы ескі қалашық Зальцбургте туған. Әкесі музыкаға жақын адам, баласының талантын ерте байқаған ол, бірден музыкаға баулый бастайды. Үш жасынан бастап клавесинде ойнайды, төрт жасынан аса, аспапқа концерт жазады. Алты жасында әкесімен екеуі ел аралап концертер береді- Мюнхен, Вена, Париж,

1766 ж. Моцарттың жан ұясы Зальцбургке қайтып оралады. Көптен күткен демалысы ұзаққа бармайды.

1769-71 ж. Италияда үш жыл әкелі балалы Моцарттар бүкіл Италия қалалары Рим, Милан, Неаполь, Венеция, Флоренцияда болады. Жарты жылда опера жазды. Өзінің күшті еске сақтау қасиетімен қатар, есту қаблеті Италияны таң қалдырады.

Моцарт қайтадан өз еліне келеді. Бірақ туған елі оны дұрыс қарсы алмайды. Моцарт жаңа шығармашылық жолға түседі, ол үшін 22 жасында Парижге келеді.Осы қалада өзінің 5-ші сонатасын жазады. Бұл кезде Мюнхенде Моцарттың операсының қойылымы өтіп жатқан. Енді Моцарт Венаға кетеді.

1781 ж. Моцарт Венаға келіп, өмірінің ақырына дейін осында тұрады. Бұл жылдарды “еңбек шыңы” деп айтуға болады.

1788 ж. Үш үлкен симфониясын жазады. Осы жылдарда Гайднмен танысады.

Ең соңғы шығармасы “Реквием”.

Моцарт 1791 жылда қайтыс болады, кедейлер зиратына жерленеді.