«музыкалық білім» кафедрасы

Жеке сабақ № 10.

Ария, романс жанрларымен таныстыру, орындау шеберлігіне жету, жұмыс істеу. Дауыс диапазонымен жұмыс.

Жоспары:

1. Вокалдық – техникалық жаттығулар арқылы әрбір студенттің дауыс көлемін кеңейту.

2.Күнделікті жұмыс диапазонын белгілеу.

Тәжірибелі ұстаз баланың дауыс ерекшеліктерін білу керек, олардың дауыстарына абай болуын, оларды ән айтуға қызықтыра біледі. Сондықтан баланың дауыс аппаратына, дауысына шамадан тыс ауыртпалық түспейді.

Мұғалім әрбір студентке тікелей жақын қараудың, олардың даму деңгейін, жасын, ерекшеліктерін ескеру керек. Сонымен қатар олардың психологиясын да біліп, оларға басшылық жасау кажет.

Ырғақ - деп дыбыстардың әр түрлі ұзақтық ара қатынасын айтамыз. Ырғақтың музыкада атқаратын ролі ерекше. Күнделікті естіп жүрген әндеріміздің дыбыстарын бір қалыпты ұзақтықпен айтатын болсақ, ол ән емес, ешбір әуенге ұқсамайтын жай дыбыстар жиынтығы болып шығар еді. Осыған орай әрбір әуен құрайтын дыбыстар ырғақ жағынан түрлі ұзақтықтарда болып келуі – заңдылық.

Айтылып жүрген немесе ойналып жатқан музыкалық шығармаларды зер сала тыңдап отырсаңыз, онда қатты және жай шығып тұрған дыбыстар такт деп аталатын бір бөлшектің ішінде болып келеді. Ырғақта күшті және әлсіз бөліктер болады.

Екпін, темп (жылдамдық, шапшаңдық) – деп музыкалық шығарманың ойналу жылдамдығын желісіз айтамыз. Композитор қандай музыка жазбасын, әр уақытта оның айналу немесе айтылу жылдамдығын шығарманың барысында көрсетеді.

Темптің үш түрі бар: біріншісі өте жай, салмақпен орындалатын шығармалар, екіншісі орта екпінде орындалатын, үшіншісі шапшаң немесе тез жылдамдықта орындалатын шығармалар. Жоғарыда айтылған үш түрлі жылдамдықтардың өзі бірнеше бөлімге бөлінеді. Музыкалық шығарманы композитор көрсеткен жылдамдықпен көрсеткен жылдамдығында (екпінде) орындаған жөн. Ал, автордың көрсеткен жылдамдығында екпінен тыс кету ойналатын шығарманың мазмұнын, көркемдік қасиеті мен идеясын төмендетіп жібереді.

Екпін түрлері: Presto - быстро, тез

Allegro – скоро , подвижно, жылдам.

Moderno - умеренно, орташа, асықпай

Andante – не спеша, спокойно, асықпай,

байсалды.

Gento – медленно, жай

Yardo – широкий, өте жай, кең, шалқыта.

Агогика – (грек тілінде – қозғалыс, қимыл). Әндегі агогика суреттеу құралдарына жатады. Ол ерекше заңдылығымен тұрақты. Агогика әннің ырғағы екпіні аздау өзгеріспен орындалады. Ән ішіндегі қозғалыс шарықтау шегіне талпынуы. Ол музыкалық шығарманың сипатына лайық әсерлеу, көркемдеу әрекеті болып табылады.

Acce Merando – ускоряя, шығарманың шапшаңдығын жылдамдату;

Pitenuto – замедляя, шығарманың шапшаңдығын жайлату;

Allarando – расширяя, замедляя, шығарманың шапшаңдығын кеңейту, жайлату;

Puu – Mosso – более подвижно, жылдамдата;

Mene – Mosso – менее подвижно, жайлата;

Вокалдық техникалық элементтері, дикция, артикуляция, дыбысты таза (интонация) орындау дағдыларын меңгерту.

Дикция – (латынша) – айтылу, айту деген мағынаны береді. Ол негізінде екіге бөлінеді:

1. 
   Күнделікті тұрмыста адамдардың бір – бірімен ұғынысуында қолданылатын тіл дикциясы. Бұған актерлердің сахнада сөйлеу дикциясы және адамдардың бір – бірімен тіл қатынасы жатады.
   
2. 
   Әншілердің жеке- жеке дикциясы. Дикция кең мағыналы ұғым. Ол тіліміздегі әрбір дауысты және дауыссыз дыбыстардың, сөздер мен сөйлемдердің бұрмаланбай таза айтылуы ғана емес, сонымен бірге жеке сөздер қурылысы жағынан әрі сауатты , әрі ұғымды тартымды болып келуінде. Әнмен айтылатын сөздерді құрап тұрған барлық дауысты және дауыссыз дыбыстардың ашық айқын естілуі қажет.
   

Дикция әннің сөздерін дұрыс, анық және дауысты дауыссыз дыбыстардың орындалу қағидасын білу техникасы тұрмыс – салт өлең әндерді өз ырғағымен, өз сазымен ауыздан – ауызға тарап, халық ортасында бағасын ала білді. Дауысты дыбыстар: а, о, у, и, ы, е, дыбыстары ерекше көңілге болуы кажет етеді, Көмкеріп, ашық дыбыстарды жинақы, ауыз қуысының көмегімен толтырып әдемі шығуына дағдылану қажет. Әндегі дауссыз дыбыстардың ішінде әсіресе айтуға қиың: қ, п, т, ф, х, және с, ш, ц, щ, и, сияқты әріптердің міндетті түрде берік айтып, қысқа айту қажет, ал а, ш, ц, г, щ, дыбыстарын қысқа, үстіртін айтқан жөн.

Жеке сабақ № 11

Әнді ансамблмен айтуға дағдыландыру (дуэт, трио). Әрбір студенттің дауыс мүмкіндігін анықтау.

Жоспары:

1. Жаттығу арқылы дауыс мүмкіндігін анықтау.

1. 
   Тыныс алу мүмкіндігін кеңейту.
   
2. 
   Ырғақты дәл сезіну дағдысын қалыптастыру жаттығулары.
   

Екі дауысты ән айтуға көшкенде бірінші және екінші дауыстарға бөлу шартты түрде жүреді: оқытушы дауыс аппараттарының өте нық, не болмаса жеңіл дыбысталуына басты назар аударып, оларды дауыстарға бөледі. Кейбір балаларда кеуде арқылы дыбысталу ерте дамиды. әсіресе, ер балаларда, бірак, нағыз альттер туралы сөз к,озғау әлі ертерек.

Егер баланың дауысы табиғи дыбысталып, ән ыңғайлы тесситурада жазылса, онда мұндай әнді айту өте ыңғайлы және жеңіл болады Вокалды - балалардың дауыстарын сақтау мақсаты үнемі тұру керек. Әншілік; дауысты дамытудың келесі сатысы - му­тация. Бұл кезеңде жасөспірімдер дауыс гигиенасына аса назар, аударулары керек. Ер балалармен мута­ция кезеңідегі сабақ барысында аяушылық ету аса тиімді.

Мутацияның соңғы кезеңінде қыз балаларда дауыс диапазондары кеңейіп, анық дыбысталу пайда болады. Сонда да болса дауыспен жұмысты ақырындап жүргізу керек, өйткені, әлі де дауыс ерекшеліктері үлкендерше толық қалыптаса қоймайды (13-17 жас).

Музыкалық шығарманың репертуарлық және концерттік жүктемелері өте үлкен. Олардың дыбысталу сипаттамасы дискуссия құралы болып атќарылады. Жылдамдатып, тездетіп айту әншілік дыбыстың өте бағалы ерекшеліктерінің бірі болып есептелінетін, ерекше сипаттама беретін «вибратоға», яғни дауыстың дірілдеп шығуыға кері әсер береді. «Вибрато» - сыз дауыстар естуге тартымсыз, онша жақсы дыбысталмайтын сияқты. «Вибратоның» вокалдыќ музыкадан аспаптыќ музыкаға, музыкалыќ дыбыстың өте құнды және ќажетті қасиеттерінің бірі ретінде өтуі де кездейсоқ емес.

Сүйемелдеусіз айту интонациясының таза айтқызу жұмысы барысында үлкен маңызы бар. Студент өзінің айтып отырған әнін жақсы есту керек. Сондықтан біз оның музыкалық дамуын тексеру барысында есту қабілетін, дыбысты аспапсыз таза шығаруларына, мәнерлі айтуларына назар аударамыз.

Балалардың белгілі бір жасында өткінші жеке болып жатқан өзгерістер жайлы нақты білу үшін олардың музыкалық ѳсу деңгейін, ән айту қабілеттерін, әрбір жеке-жеке «көре біліу» қажет.

Адамнын қиын да күрделі ән айту функциялары көптен бері зерттеліп келеді. Адамның дауыс аппараты ең үлкен байлық, оны күтіп, қадағалап, саналы түрде қолдану керек. 10-сабақ-Кейбір жағдайларда дауыс аппаратынын ауруларын вокалды педагогика әдістері арқылы емдеуге болады деп дұрыс айтқан. Көптеген зерттеушілір дұрыс ән айту тәрбиесі дауысты қорғау болып та­былады деген тұжырымға келген.

Ән айтуға енді ғана қатысып жүрген жас әншілер музыкалық шығармадағы жалпы дыбысты естігеннен өзінің даусын баќылай алмай қалады. Жақсы музыкалық ecту қабілеті бар оқушылардың өзі ән айта бастағанда кейде таза интонациялыќ дыбыспен орындай қалады. Мұнда дауыстардың белгілі тембрлік сапалары үлкен роль атќарады.

Жеке сабақ № 12.

Дауыс диапазонымен жұмыс. Вокалдық техникалық жаттығуларды ары қарай жалғастыру.

Жоспары:

1. Шығармаларды техникалық таза орындау.

2.Көркем, мәнерлеп орындау.

Вокалдық педагогиканың талаптарына сай (демді дұрыс алу, ќоңыржай үнділікті саќтай айту, кантилена), сөздін ашыќ, айқын айтылуы (дикция), мәнерлеп орынадуға дағдылану) балаларды әншілік өнерге баулуда практикада қолданылатын арнайы ән жаттығуларының алатын орны ерекше. Сабактың мақсатына сай өз орнын тауып қолданылған жаттығулар, тек дауыс аппаратын ән айтуға дауындап ќана қоймай, белгілі бір орындаушылық шеберлікті дамытуға байланысты дағдыны қалыптастырады. Әдетте вокалдық жаттығулар әнді орындау алдында іске асырылады. Біздің пайымдауымызша, алғашќы орындалатын жаттығу жай екпінде, дыбыс легінің қоңыржай үнділігі сақталып, окушылардың сезіміне әсер ететін болуы тиіс.

Мұғалім осы берілген фрагменттерден басқа да методикалық кұндылығы мол, балалардың жас және дауыс ерекшеліктеріне байланысты жаттығуларды өздері таңдап алуына болады.

Жаттығуларды өз алдына оќшау емес, күрделі де ќиын, әншілік өнерге баулудың негізгі құралы деп қараған жөн. Ќандай жаттығу болмасын, вокалдыќ - техникалық талаптарды жүзеге асырып ќана ќоймай, сезміталдыққа қанағаттандыруына тиіс. Бұл жөнінде заманымыздың көрнекті ғалым - ұстазы О.Апраксина былай дейді: «Әрбір жаттығу, егер ол бір ғана дыбыстың тұрса да, әуезді, мәнерлі орындалуы тиіс. Бұл жағдайда, оқытушысының әр жаттығуды өз дәрежесінде, қойылған талапқа сай мән бере, дауыстың тембрін балалардың үніне жаќындатьш орындай білуінің маңызы зор. Балалардың еліктеушілік қасиетін және дауыс ерекшеліктерін ескере отырып (әні ашыќ, сыңғырлаған, жеңіл, таза) бас, баритон, меццо -сопрано дауыстыларға жататын мұғалімдер дыбысты жеңілдетіп айта білуі керек. Сол себепті меццо - сопрано дауыстылар І октавада сопрано баяуымен, алерлер фальцетпен немесе соған жақындатып айтуға тиіс»

Әншілік өнерге баулаға қойылатын талаптардың бәрі бір –бірімен тығыз байланысты. Демді дұрыс алуға, сөзді анық айтуға, ќоңыржай үнділікті саќтай білуге өз алдына жеке - жеке үйрету айтарлыќтай ќанағаттандырарлық нәтижеге жеткізбейді. Арнайы жаттығуларда біршама табыстарға жеткенмен, шығарманы орындағанда ол дағдылар пайдаланыла алмай қалатын жағдайлар болады. Сондыќтан ќандай жаттығу болмасын оны орындауда комплексті талап қойылуы ќажет деп білеміз.

Әннің сөзін дұрыс айта білуге баулу. Ән айтуға баулу жолында мынадай жағдайлар кейде ескеріле бермейді: сөзді дұрыс айтқанмен оның аныќ жетуіне назар аударылмайды, немесе сөз аның айтылғаныменен дұрыс қолданылмай жатады.
Жеке сабақ № 13.

Әлем халықтарының әндері.

Орфоэпия. Орфэпиялық дыбыстармен жұмыс.

Жоспары:

1. 
   Ұяң, қатаң дыбыстарды дұрыс айтуын қалыптастыру.
   
2. 
   Вокалдық – техникалық жаттығулар арқылы дыбыстарды таза айту.
   
3. 
   Әнді ансамбльмен айтуға дағдылану (дуэт, трио, т.б.)
   

Студенттерді ән айтуға оқыту вокалды - техникалық дағдылардың белгілі бір жинағын үйретумен байланысты. Ән айтуда резонаторларды айрықша ұйымдастыру талап етіледі. Әрине, жылжымалы резонаторлармен басқару да сабаќ барысында өзінің көмегін тигізеді. Оқытушының вокалдық есту ќабілеті өте жоғары болуы керек. Тәжірибелі оқьпушы дыбысталу сапасын баланың дауыс аппараты дұрыс немесе дұрыс емес жұмыс жасағанын анықтап, онда болып жатќан кішкентай да өзгешеліктерін бірден байқайды. Жаттығудың «қ» дыбысынан басталуы балалардың дауыс аппаратын активтендіріп, бірден айќын, таза дыбыс шығаруға жетелейді. Қатаң «к» дыбысынан кейінгі орналасқан «а» дауысты дыбысынын кұлаққа жағымды, майда болып шығуына, сөз тексінің мазмұнына лайықты сезімталдыќпен орындауды талап ету әсерін тигізеді. «Гүл» деген сөзді айтќанда «ү» дыбысының созыла айтылуын қадағалан жөн. Әдетте практикада созылу ұзақтығы мүмкін бола тұрса да, дауысты дыбыстың орнына дауыссыз дыбысты созып тұрып алатын жағдайларда кездесіп қалады («ү»-нің орнына «л»). Жаттығуды бір мезгілде бастап, бірдей аяқтауда, онын характерін жеткізе білуде мұғалімнің дирижерлік қол қимылын окушылардың дұрыс түсіне білуінін мәні зор. Әуен өз дәрежесінде орындалған соң, берілген тональдыќтан бастап жарты тоннан жоғарылатып айтќызуға болады. Алғашќы жаттығу балалардың орындауына (звук) дыбыстардан басталып, бірінші октаваның сиb ,-си ноталарынан аспауы қажет. Бірте-бірте сыныптың әнді орындау қабілетінің ќалыптасуына орай, орындау диапазоны кеңейтіле береді13-сабақ-Бұл жаттығуды орындағанда орфоэпия заңдылыќтарына сүйенуге тура келеді. Әдетте балалар әрбір сөзді жазылуы бойынша айтады, сондықтан дыбыс легі үзіліп - үзіліп естіледі. Мұғалім жаттығуєа қойылатьгн талапта мынадай құбылыстарға көңіл аударуы тиіс: «әлі-ақ ұйықтап қаласын» деген сөйлемдегі «әлі-ақ» деген сөзде «а» дыбысыныѕ ыкпалынан «і» дыбысы түсіп қалады, ал «қ» қатаң дыбысы келесі «ұйықтап» сөзінің бірінші дыбысы «ү» -нің әсерінен «ғ»-ға айналады. Сонда жазылуы «әлі-аќ» болғанмен, орындалғанда «әлағ» болып айтылады.

Ән сөзінің ашық, таза айтылуы да әншіліккке баулудың негізгі компоненті болып табылады. Орныдалатын шығарманың мазмұнының тыңдаушыға дұрыс жетуі үшін, баланың әрбір дыбысты айќын айта білуінің маңызы зор. Мұғалім дыбыс шығаруға қатысатын ауыз, ерін, тіл, көмекей, төмеңгі жақ сүйегінін жұмысын өзі өте жақсы меңгеріп, оны балаларға ұғымды тілде жеткізе білуі тиіс.

«Гәк», «гик», «гай» буындарында кездесетін «г», «к» дыбыстары таңдай дыбыстарына жатады. Сондықтан бұл дыбыстар бірден дауыстың жоғарғы позицияда құрылуына жағдай жасайды, ал «ку», «гу», рай», т.б. буындағы «у» дыбысы болса, ежелден дауысты көмекейден ќысын шығаратын адамдардың сол дауыс аппаратын босатуға ќолданылатыны белгілі.

«У» дыбысы ерін дыбыстары ќатарына жатќанмен, өзінің акустикалыќ формасы жағынан терең, көлемді естіледі.