Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Қазақстанның табиғаты мен климатының ерекшеліктері, бағзы заманнан оның шаруашылығының дамуына айтарлықтай ықпалын тигізіп келеді. Энеолит дәуірінде, бұл Солтүстік Қазақстан территориясындағы археологиялық қазбалардан белгілі (Ботай мәдениеті). Ботайлықтар – Еуразия өңіріндегі алғашқы жылқы өсірушілер. Жайық-Ертіс арасындағы энеолиттік қоныстардан орасан көп жылқы сүйектері табылды. Қазақстан территориясында жылқыны қолға үйрету және топтап бағу жүзеге асқан Қола ғасырында егіншілік пен мал шаруашылығы комплексті түрде дами бастайды. Балығы көп өңірлерде /Арал өңірі, Балхаш көлі, Алакөл, Зайсан, Сыр бойы, Іле, Шу, Нұра, Орал, Ертіс және т.б./ шаруашылықтың негізгі түрі балықшылық болды. Осы кезден бастап далалы өңірлерде мал шаруашылығы маңызды орын ала бастайды, отырықшы мал шаруашылығынан жартылай көшпелі мал шаруашылығына, артынан б.з.б. І-ші мыңжылдықта көшпелі мал шарушылығы етек ала бастады. Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанда егіншілік мәдениетінің әсерімен егіншілік жылдам қарқынмен дами бастады. Соның нәтижесінде егіншілікпен айналысатын қалалар мен оазистер пайда болды. Бірақ далалы аймақтың ортасында жатқан бұл егістік аймақтарында қосарласа, көшпелілердің әсерімен мал шаруашылығы етек ала бастайды.

Б. з. б. І-мыңжылдықта Еуразиялық далада, шөл дала мен жартылай шөлді аймақтарда мал шаруашылығы алдыңғы орындағы шаруашылыққа айналады. Мал шаруашылығының егін шаруашылығынан бөлінуі бұл аймақтың экономикалық дамуын жақсартады. Егіншілер мен малшылардың тығыз сауда байланыстарының, малшылар мен қолөнершілер егін өнімдерінің, егіншілер сүт өнімдерінің қажеттілігінің нәтижесінде сауда қарқынмен дамиды.

Көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына өтумен байланысты малдың көшуге ыңғайлы түрлері: қой, жылқы және түйе көбейе бастайды. Малшылар табиғи және таңдау арқылы малдардың жолға шыдамды, төзімді, етті-сүтті түрлерін алып қалады.

Көшпелі мал шаруашылығына байланысты жерлердің табиғи ландшафтық және рельефтік ерекшеліктеріне байланысты мал тұрақтары қыстау, көктеу, жайлау, күзеу жерлері пайда болады. Көшудің негізгі түрлері: меридиональды, ендіктік, вертикальды және радиональды.

Б. з. д І-мыңжылдықта түрік тайпаларының Қазақстан жеріне үстемдік құруымен байланысты мал шаруашылығы одан да қарқынды дамып, негізгі шаруашылық түріне айналады. Бұл дәстүр ХІХ-ХХ ғасырларға дейін созылады. Әсіресе ХҮ-ХҮІІ ғасырларда Қазақ хандығының құрылуы тұсында мал шаруашылығы гүлдене бастады.