Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Қазақ қолөнерінің өсу жолы, өзіне тән даму тарихы бар. Ол тарих сонау көне замандардан басталады. Оған Қазақстан жерінде бұрын-соңды жүргізілген археологиялық зерттеулердің нәтижесінде анықталған ежелгі мәдениеттің үлгілері дәлел бола алады. Мұның өзі қазақ өнерінің республика жерінде мекендеген сақ, үйсін, қыпшақ, ғұн, қарлұқ және тағы басқа көне түркі тайпаларының мәдениетімен төркіндестігінің айғағы.

Қазақ халқы – кең-байтақ республика жеріндегі ертеден қалыптасқан көне мәдениеттің тікелей мұрагері және сол дәстүрді дамытушы, жаңғыртып байытушы. Бұл үрдіске әр кезеңде Қазақстан жеріне жан-жақтан келген көшпелі тайпалар мен халықтардың, сондай-ақ, Оңтүстік-Сібір, Орта Азия мен орыс халқының да мәдениеті әсер етті. Сайып келгенде, жергілікті көне мәдениет сырттан келген мәдениет элементтерінің сан толқынын бойына сіңіріп, үнемі жақсару, жаңғыру үстінде болды. Осындай толассыз дамудың нәтижесінде ХІХ ғасырдың басында қазақ халқының дәстүрлі қолөнері өз дамуында айтарлықтай жоғары деңгейге көтеріледі.

Революцияға дейіңгі қолөнердің дамуына қазақ қауымының әлеуметтік-экономикалық жағдайы, көшпелі өмір, біртіндеп отырықшылыққа көшу процесі, бұрын үстем болып келген тұйық шарушылықтың ыдырай бастауы, көрші елдермен, әсіресе Ресеймен, сауда қатынасының шаруашылық және мәдени байланыстың арта түсуі, тағы да басқа көптеген ішкі-сыртқы факторлардың айтарлықтай ықпал жасады. Ол кездегі қазақ ауылдарының көпшілігінің қаламен байланысы болмады. Сондықтан, олардың өзіне қажетті үй бұйымдарының басым көпшілігін қалалардан сатып аларлықтай мүмкіндігі болмағандықтан, негізінен, халық шеберлерінің қолына қарады. Қазақ қолөнер шеберлері, көбінесе, кедейлер әулетінен шықты. Олардың белгілі бір қолөнер түріне мамандана кәсіп етуі шеберлердің негізгі күн-көріс көзіне айналатын. Соның өзінде қолөнер шеберлерінің өнерлі қолөнер шеберлерінің өнерлі еңбегі, тіпті ғажап туындыларының өзі де жете бағаланбады. Сондықтан, қолөнерді кәсіп етуші шебер жандардың өзі жоқшылық зардабынан қол үзе алмады.

Қазақ қолөнер шеберлерінің күнделікті еңбегінің тым ауырлығының бір себебі – олардың басым көпшілігінде жабдықталған арнайы шеберханалардың болмауы. Әсіресе, ершілер, зергерлер, етікшілер, тағы да басқа ұсақ-түйек бұйымдар жасайтын шеберлер, көбінесе, қысы-жазы өзінің тұрғын үйінде немесе жасатушының мекен-жайында жатып істеді. Мұндай шеберлердің бұйым жасайтын шикізаты да, құрал-саймандары да көш-қонға қолайлы шағын, сыйымды болды. Сондықтан, олар жаздыгүні елмен бірге жайлауға көшіп, өзінің шағын киіз үйінде істей берді. Ал енді, киіз үй сүйегін жасайтын үйшілер мен арба-шана, жерағаш сияқты көлемді құралдар мен бұйымдар істейтін шеберлер, темір ұсталары, тас өндеушілер, көбінесе, қысқы мекенінен кете алмай жатақта қалады. Сондықтан, бұлардың кейбіреулерінде, әсіресе ұсталарда, арнайы қарапайым дүкендер болды. Ал, тастан там салып, құлпытас және басқа бұйымдар қашайтын шеберлер мен үйшілердің, арбашылардың жұмыс орны қыстаудағы қора бұрышында, шошалада немесе арнайы жасалатын лапас астында орналасты. Мұндай шеберлердің жазда жайлауға көшуіне, бір жағынан, көліксіздік, кедейлік мүмкіндік бермесе, екіншіден, олардың негізгі кәсібінің өзі көш-қонға тым қолайсыздық туғызады. Айталық, ауыр тастарды былай қойғанда, киіз үй сүйегі мен арба-шана, тағы да басқа шаруашылық саймандарын жасайтын шикізаттарды, оларды өңдейтін құрал-саймндарды көш-қонның кезінде өзімен бірге ала жүруге мүмкіндік болмады.

Революцияға дейінгі жарық көрген көптеген этнографиялық жазба мұра ішінде тікелей қазақтың қолөнеріне, әсіресе, тек қана ер адамдар айналысатын шеберлік болмысына арналған жұмыстар мүлдем болған жоқ. Әр уақытта, әр түрлі жағдайларға байланысты Қазақстанда болып, жалпы қазақ халықының тұрмысы мен мәдениеті туралы жазған авторлар өз еңбектерінде жергілікті шеберлер жасаған бұйымдар туралы жалпылама мағлұматтар берумен ғана шектеледі. Бұл жазбаларда, әсіресе, ел арасында өте жиі кездесетін киіз басу, тоқымашылық, сырмақ сыру, ою-өрнек сияқты әйелдер өнеріне байланысты жайларды баяндауға көп көңіл бөлінді.

ХІХ ғасырдың екінші жартысында Шоқан Уәлиханов, Мұса Шорманов, Мұхамет-Салық Бабажанов, Құдабай Қостанаев сияқты қазақ авторлары халық өмірін этнографиялық тұрғыда қарастырып, бірқыдыру еңбектер жазды. Оларда қазақ қолөнеріне байланысты біраз деректер берілді.

ХІХ ғасырдың соңында Қазақстан мен Орта Азия елдеріндегі қолөнер кәсіптерінің жалпы капиталистік қатынастардың дамуына қажетсіз түрлерін мүлдем жою керектігін уағыздаушылар да /С.А.Давыдова/ болды. Мұндай рекацияшыл пікірді атақты орыс ғалымы К.М.Обручев кезінде орынды сынға алды. Ол жергілікті қолөнер кәсібінің маңызын Ресей капитализмінің пайдасына қарай емес, оның өнімнің, ең алдымен, жергілікті халықтың өз қажетіне сайлығымен байланысты қарастырудың керектігін дәлелдеді.

СССР Ғылым академиясының жиырмасыншы жылдарының соңында Қазақстан жеріне ұйымдастырған экспедицияларының этнографиялық деректер жинаудағы ролі айтарлықтай болды. Бұл ретте біздің зерттеп отырған мәселеге қатысы бар жұмыстар қатарына ең алдымен С.И.Руденконың Ойыл, Сағыз өзендерінің бойын және Қазақстанның солтүстік-батыс өңірін мекендейтін қазақтар тұрмысы және С.М.Дудин мен Е.Шнейдердің қазақ ою-өрнектері туралы жазған еңбектері жатады. Бұл еңбектерде, негізінен, киізден жасалатын үй бұйымдары мен кілем, алаша тоқуда қолданылатын оюлар болмысы сөз болады.

Қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысын, өткені мен бүгінгісін жүйелі түрде этнографиялық тұрғыда зерттеу Ұлы Отан соғысынан кейін Қазақ ССР Ғылым академиясының құрамында этнографиялық бөлімнің қалыптасуына байланысты жүргізілді. Қазақстанның әр өңірінде мекендейтін қазақ жұртшылығының материалдық мәдениетін, шаруашылық мәселелерін, жалпы мәдениеті мен тұрмысын зерттеу негізіде И.В.Захаров, В.В.Востров, Р.Д.Ходжиева сияқты этнографтардың бірнеше ғылыми еңбектері жарық көрді. Бұл жұмыстар қазақ қолөнеріне толық арналмағанымен, олардың әрқайсысынан қолөнерге байланысты нақтылы деректер табуға болады. 1950 жылдардың соңында Қазақстанның солтүстік облыстарында мекендейтін қазақ жұртшылығының революцияға дейінгі кәсібін этнографиялық тұрғыда зерттеуге Э.А.Масановтың кандидаттық диссертациясы арналған еді. Бірақ, бұл қолжазба жеке кітап болып шыққан жоқ, тек оның кейбір бөлімдері бойынша бірнеше жеке мақалалар жарық көрді.

Қазақ халқының киіз үйі туралы академик Ә.Х.Марғұланның көлемі шағын еңбегі мен М.С.Мұқановтың альбом-кітабы, сондай-ақ, қазақ өнері мен қолөнері туралы Н.Нұрмұхамедовтың еңбектері жарық көрді. Бұл еңбектердің жарық қай-қайсысын болмасын кезінде оқушы қауым жақсы қабылдады, олардың әр-қайсысы өнер тарихын зертеуге айтарлықтай үлес қосты.

Қазақ этнографиясындағы зерттелмеген мәселе – қолөнердің аймақтық өзгешеліктері, яғни Қазақстанның әр аймақтарындағы қолөнердің өзіне тән ерекшеліктері. Қазіргі этнографияда қолөнердің элементтерін бүкіл Қазақстанға ортақтандыру етек алған.