Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы
Күпі көрпе — ішіне түтілген түйе жүнін салып, шүберекпен қаптап, сыр-мақталған жылы жамылғы. Ыдыс-аяқ
жүктеу/скачать 1,96 Mb.
|
574 artikhbaev j.o. sabdanbekova a.a. elemesov a.kh. dauenov e.n. dasturli khazakh etnografiyasi
9 с 4саб, 574 artikhbaev j.o. sabdanbekova a.a. elemesov a.kh. dauenov e.n. dasturli khazakh etnografiyasi, ессе Айгерім, Сыйынар ем ана деген тәңірге
| Күпі көрпе — ішіне түтілген түйе жүнін салып, шүберекпен қаптап, сыр-мақталған жылы жамылғы.
Ыдыс-аяқ. «Шешесін көріп-қызын ал, ыдысын көріп асын іш», — деген қазақ мақалында пәлсапалық, әлеуметтік терең ой жатыр. Демек ұлт тұрмысында ас сақталатын ыдыс-аяқ мәселесіде шет қалмаған. Оған үлкен мән бергендігіне жоғарыда бір ауыз сөз куә.Ата-бабаларымыз ыдысты көбіне ағаштан, жылқы, ешкі терісінен, мыс, жез сияқты металл бұйымдарын жасаған. Ағаш ұсталары ыдыс-аяқ жасауға да айрықша ден қойған. Соның ішінде қымызға арналған түрлері назар аудартады. Негізінен, бұл ыдыстарды қайыңнан, табылып жатса, оның безінен жасауға тырысатын. Өйткені, қайың мықты келеді. Мұқият өңдеген қайың, әсіресе, оның безі қара шұбарланып, қосымша әшекейсіз-ақ әдемі болады. Шеберлердің айтуынша, әбден кепкен қайыңда бөтен иіс те, шайыр да болмайды, сондықтан оған құйылған қымыздың дәмі де бұзылмайды. Қымызға арналған ағаш ыдыстар: тегене, ожау, шара, сапты аяқ, тостаған, күбі, піспек. Ел ішінде бұл ыдыстардың түрлері күнделікті өмірде кеңінен пайдаланылса, оның сәнделіп жасалған ғажайып түрлері де аз болмаған. Ертедегі көшпелі қазақтар ас сақтайтын ыдыстардың біразын мал терісінен жасаған. Ондай ыдыстың ең үлкені — саба. Саба — молшылықтың, байлықтың белгісі. Жылқылы ірі байлар сабаның мөлшерін бәсекелесіп үлкен жасауға тырысқан. Мысалы Қызылорда Есеней деген атақты бай алты айғырдың терісінен саба тіктірген. Оны «тай жүзген» деп атаған. Мұндай сабаларға ас берерде немесе ұлы дүбір бір дуан елді шақырып той жасарда биенің сүтін сауып, жинап, құйып қымыз ашытқан. Тегене — үлкен дөңгелек, шұңғыл ыдыс. Сабадағы қымыз осы ыдысқа құйылады. Сыйымдылығы да мол, орта есеппен 10—15 литр еркін кетеді, әрі құйылған қымызды сапырып отыруға ыңғайлы. Әдетте, тегенелердің іші-сырты мұқият өңделіп, сыртына ою-өрнек ойылады. Сүйек не күмістелген темір әшекейлермен әр түрлі асыл тастармен безендіріледі. Кейбір тегенелердің қақпағы ағаштан жасалып, күміс әшекейлермен көркемделеді. Тегенеге құйылған қымызды сапырып, аяқ-аяққа құю үшін ағаш ожау қолданылады. Қазақ арасында қымыз сапыратын ожаудың екі түрі жасалды. Оның ішінде Қазақстан жеріне ең көп тараған түрі — ұзын сапты ағаш ожау. Мұндай ожаудың сабын сүйектеп, күмістеп, оюлап безендіретін болған. Қазақстанның солтүстік, солтүстік-шығыс аудандарында ожаудың қысқа сапты түрі де кездеседі. Ожаудың қай түрі болсын, мұқият өңделіп, сырт пішіні әркелкі жасалады. Қымыз ішуге арналатын үлкенді-кішілі шара, сапты аяқ, тостаған сияқты ыдыстарды да қайыңнан шауып, кейде сыртына ою ойып, күмістеп безендіреді. Баянауылдың атақты ұстасы Әбдікәрім Есалинов жасаған күмістелген тостағанның тамаша үлгісі қазір Қазақстанның Мемлекеттік орталық музейінде сақтаулы. Кепсер – етті, еттің нанын, қуырдақ, бауырсақты қазаннан сүзіп алуға араналған ұзын сапты тұрмыс, ас құралы. Темірден жасайды. Қалағы тесік болады. Сондықтан Орталық Қазақстан тұрғындары тесік қалақ деп атайды. Кесерді шеберлер тал, қайың шыбықтарынан тоқып та жасайды. Сабадан соңғы үлкен ыдыс — сүйретпе. Ол жұмырлау, әрі тіктеу келеді. Сүйретпені атан өгіздің терісінен жасайды. Оған қымыз, іркіт ашытатын болған. Ешкі терісінен бітеу сойып, пұшпақтарын шуда жіппен байлайтын көн ыдысты — мес дейді. Ал ешкі терісінен тігілген қымыз немесе айран құятын ыдыс торсық деп аталады. Торсықты жолаушылар, малшылар қанжығасына байлап алып жүретін болғандықтан жанторсық деп те айтады. Бие сүтін сауатын теріден жасаған ыдысты — көнек, ал құдықтан су тартатын шелекті — қауға дейді. Қазақстанның қай өңірінде болса да, ағаш шеберлерінің көптеп жасайтын ыдыстары ет тартатын жйпақ табақтар мен сопақталып шабылатын шұңғыл астаулар. Бұл ыдыстардың көлемі әр түрлі. Оларды әдемілеп көркемдеуге онша мән берілмейді. Жоғарыда сөз болған ыдыс-аяқ жасауға арналған қайың кесінділері мен бездерін нобайлап шауып, көлеңкеде кептіреді. Содан кейін тұзды суға қайнатып алып, тағы да көлеңкеде дегдітіп барып, асықпай шауып, ұңғып өңдеуге кіріседі. Шеберлердің айтуынша, тұзды суға қайнату арқылы пісіріліп жасалған ыдыстар ыстық-суыққа төзімді, жөпшендіге жарылмайды. жүктеу/скачать 1,96 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|