Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Балық аулау кәсібімен Қазақстанда тек кедей отбасылар айналысты, өйткені қазақтар балықты тағамға қолданған жоқ. Орыс халқының көбеюімен және сауда қатынастарының дамуының нәтижесінде балыққа деген сұраныс өседі. Сондықтан балық аулау кәсібі мал шаруашылығымен, егіншілікпен қатар айналысатын шаруашылық түріне айнала бастады.

ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында Орал өзенінде, Каспий теңізінің жағалауында, Көкшетау уезіндегі Шалқар, Имантау, Шучье көлдерінде интенсивті балық аулау жүрді. Балық аулау кәсібі шығыс қазақстандықтардың негізгі шаруашылығына айналды /Зайсан көлі, Қара Ертіс/. Балхаш көлінде және оған құятын өзендерінде, Алакөл көлінде, Арал теңізінде, Сырдария мен Шу өзендерінің төменгі ағысында балық көп мөлшерде ауланды.

Дәстүрлі балық аулайтын құралдар қармақ, шаңышқы, сақ болды. Сақты Шығыс Қазақстанда шемішеу деп атайды, қыс уақытында ілмеге байланған ілгіштерді қолданды. Ең кең таралған сақ болды, оның жасалуына ескі аудың кішкене бөлігі қолданылды, ертеде оның орнына инелік арқылы тоқылатын аттың қылын, жіптен тоқылған аумен ауыстырған.

Сақты жасау үшін дөңгелек ағашқа ау тағып, ұзындығы 1,5-2 метр болатын таяққа байлаған. Әлеуметтанушылардың есебінше Қара Ертісте бір түнде 200 шортан ауланса, Сырдарияда одан көп балық ұсталған. Сондықтан болар Сырдарияны «даладағы ең балықты өзен»,- деп атайды.

Сақпен қыс кезіндеде балық аулауға болды. Ол үшін көлден /көп жағдайда/ арасы 7-8 метр болатын екі тесік жасайды. Олар астау арқылы байланысқан. Майлыққа сақты салып қойса, екінші тесіктен ұсталған балықты шығарған. Бұл тесіктерді жел соқпайтын ық жерлерге салған, немесе қамыс т.б. арқылы қоршап қойған. Балықшы от жағып жылынып, сақты мұз басудан сақтап отырған. Жалпы бұл құрылғы «құра» деп аталған және ол көлдің барлық жерінде болған. Бір құраның екінші құрадан арақашықтығы 10-15 сажендей болды.

Балық аулау құралдарының ішінде ерекшелетін құрал – қаза болды. Қаза жасалуында көп уақыт алды. Қаза «үйшік» деп аталатын негізгі бөліктен, және «ауыз» деп аталатын қосалқы бөліктен тұрды. Аузы арқылы кірген балық қайта шыға алмайды. Оны көбінесе балық көп жүзетін жерлерге қойып, бірер сағаттан кейін ұсталған балығын алып отырған. Қазіргі кезде қаза көп қолданылмайды, тек Орталық, Солтүстік Қазақстанның кей жерлерінде ғана пайдаланылуда.

Солтүстік және Шығыс Қазақстанда көбінесе бентір, ментір қолдынылды. Арал маңында оны «нерете», «қабандан» деп атады. Балықтың көп бөлігі жылыммен немесе аумен ауланды. Кей жерлерде орыс кәсіпкерлері қазақтарға ауды жалға бергені үшін ұсталған балықтың жартысын алып отырған.

Ауланған балықты қыстың күндері қатырып қойса, жаз айларында тұздаған. Артынан түйелер арқылы орыс ауылдары мен қалаларына апарып, бидайға, ұнға, картопқа айырбастаған.

ХІХ ғасырдың аяғында балық аулау кәсібі жедел қарқынмен дамиды. Әсіресе, Сырдария мен Арал маңында бұл іспен айналысатын 3 мың адамның саны 10 мыңға дейін жетеді. Сырдария уезінің статистикалық комитетінің басшысы былай жазған: «Балық қазақтардың басты күн-көріс көзіне айналды.

Балық аулау кәсібінің дамуы темір жолдардың салуына соққы берді. 1906 жылы Қамышты-Баш станциясынан 99 559 пұт балық әкетілсе, 1907 жылы оның салмағы 301 168 пұтқа жетті. 1905 жылы құрылған Арал қаласы - балық ұстау мен жөнелтудің негізгі орталығына айналды.