Н. С. Ахтаева А. И. Абдигапбарова
жүктеу/скачать 1,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Басқару психологиясы
| еліту
, тыйым салу , жұмыс қабілеттілігін қолдау , бақылау , сыртқы бөгеттерге қарсыласу формасын қабылдай алады. Әлдеқайда мәнді еріктік процестер – дербестік, мақсатқа ұм- тылу, шешімділік, тұрақтылық, сабырлылық, өзін-өзі игеру. Олардың туынды қасиеттері – тәртіптілік, батылдық, қажыр- лылық. Эмоциялық және еріктік процестердің тығыз өзара бай- ланысы, олардың нақты мінез-құлықта бөлінбейтіндігіне және адамның психикалық күй формасында басынан өткізуіне алып келеді. Бұл – бүкіл психика, оның мазмұны, бірақ белгілі бір аралықта оның қызмет етуі. Психикалық күйді психологияның арнайы саласы – функционалдық күйлер психологиясы қарас- тырады. Күйдің негізгі типтерінің барлығы олардың заңдылықта- рымен бірге жетекшінің іс-әрекетінде сақталады, бірақ әлде- қайда айқын формада жиі байқалады. Олар қарқындылық дәре- жесі бойынша жіктеледі: мазмұны бойынша ( торығу , шаттану , фрустрация , қобалжу , т . б .); іс-әрекет түрлері бойынша ( ойын , оқу , еңбек ); тон бойынша ( оң , теріс , амбивалентті ); іс-әрекетке әсер ету сипаты бойынша ( позитивті және негативті ). 180 Кез келген күйдің құрылымы екі: мазмұндық және серпінді компоненттерден тұрады. Іс-әрекеттің орындалу тиімділігіне күйдің мазмұны да, оның қарқындылығы да үлкен ықпал етеді. Іс-әрекеттің орындалуын қоштайтын энергетикалық фонды бел- сенділену деңгейі ұғымымен белгілейді. Ол кең ауқымда өзге- реді, оны белгілеу үшін психологияда «активация континуумы» немесе сергектену деңгейлерінің шкаласы ұғымы қолданылады. Келесі күйлер мынадай деңгейлер ретінде қарастырылады: ес- түссіздік (кома), терең ұйқы, жеңіл ұйқы, жай сергектік, бел- сенді сергектік, қауырт сергектік, стресс. Жетекші іс-әрекетінің тиімділігі белсенділену деңгейіне бай- ланысты болады: ол тым жоғары және тым төмен деңгейлерде төмендейді. Бұл тәуелділікті алғаш рет американдық ғалымдар Р. Йеркс пен Д. Додсон байқады. Ол «Йеркс-Додсон заңы» не- месе «оптимума активации» заңы деп аталады. Сондай-ақ пси- хикалық күйлердің деструктивтік (негативтік) ықпал дәрежесі мен олар осы ықпал ететін процестердің күрделілігі арасында да байланыс бар. Мысалы, торығу немесе күйзеліс әсерімен интел- лектуалдық функциялар, ал сонан кейін едәуір аз шамада әл- деқайда қарапайым моторлық, атқарушылық функциялар төмен- дейді. Басқару іс-әрекетінде эмоциогендік факторлардың қуатты тобы тұлғааралық қатынастармен байланысқан. Бұл іс-әрекеттің күрделілігі, оны жүзеге асырудың қиын шарттары оның нәти- желеріне деген жауапкершілікпен сабақтаса келе, басқару іс- әрекетінің сипаттамаларының тұрақты симптомдық кешенін тү- зеді. Міне, дәл осындай іс-әрекет еріктік процестердің үнемі қосылуын талап етеді. Басқару іс-әрекеті психологиясында оны ұйымдастыру үшін әлдеқайда мәнді эмоционалдық-еріктік рет- телудің әлдеқайда типтік аспектілер шеңберін атап көрсете- ді. Бұл – стресс, фрустрация проблемасы, «шұғыл іс-әрекетке дайындық» құбылысы, жетекшінің эмоционалдық резистенция- сы ұғымы, дисфункционалдық күйдің когнитивтік реттелу ерек- шеліктері, басқару іс-әрекетіндегі экспрессивтік процестердің заңдылықтары. |