178
3.8 Басқару іс-әрекетіндегі көңіл-күйдің
эмоциялық-еріктік реттелуі
Басқару іс-әрекетінің психикалық ұйымдастырылуы тек ког-
нитивтік, реттеулік және коммуникативтік процестермен ғана
шектелмейді, өзіне эмоциялық, еріктік және мотивациялық про-
цестерді де қоса алады.
Эмоциялық және еріктік процестердің өзара байланысы, олар-
дың іс-әрекет барысында адамның өз күйіне бақылау жасауына ық-
палы күйдің эмоциялық-еріктік реттелуі ұғымында көрініс тапқан.
Эмоциялар (
лат
.
emovere – қоздыру, толғану) – құбылыстар
мен жағдайларды тікелей бастан кешуден, олардың объективтік
қасиеттерінің және субъектінің қажеттіліктерінің
қатынасымен
үйлесімде туындайтын психикалық бейнелеу формасы. Сезім-
дермен салыстырғанда,
эмоциялар болмысқа бағалаулық, субъек-
тивтілік қатынастың әлдеқайда қарапайым формасы болып та-
былады. Олар саналы және санадан тыс формаларда қанат жая-
ды. Сезімдер жоғары тұрақтылықпен, күрделілігімен ерекшеле-
неді. Эмоциялар мен сезімдер
арасындағы ұқсастық олардың
адамның өзіне және қоршаған болмысқа тұлғалық қатынасының
екі формасы ретінде болуында.
Сезімдер мен эмоциялар екі негізгі:
белгі
беру
және
реттеу
-
лік
функцияларын атқарады, негізгі оң және сол топтарын атап
көрсетеді.
Біріншілерін –
стеникалық
(адамның психикалық мүмкіндік-
терін күшейтетін), ал екіншілерін –
астеникалық
(күй мен іс-
әрекетке кері ықпал ететін) ретінде белгілейді.
Сондай-ақ дәл
осы бір затқа оң және теріс қатынастардың сабақтастығымен си-
патталатын
амбиваленттік
(қосарланған) сезімдер мен эмоция-
лардың ауқымды саласы бар.
Эмоциялық процестер белгілі бір кезеңдерден тұрады, олар-
дың біріншілері – эмоциялық кернеудің артуы, сонан соң ше-
шілуі, кернеудің түсу кезеңі келеді. Сезімдер үшін кезеңдік па-
раметр
тән емес, өйткені олар қатынастардың тұрақты форма-
лары болып табылады. Интеллектуалдық, моральдық, эстетика-
лық және праксикалық (гр. – іс, сабақ) сезімдер атап көрсеті-
леді.
179
Эмоциялар олардың интенсивтену
дәрежесі бойынша жік-
теледі. Ең аз байқалғанда олар қандай да бір психикалық про-
цестің боямасы ретінде
эмоциялық
фон
формасында болады.
Дербес
процеске бөліне отырып, олар эмоциялық күйзелу фор-
масын, ал шекті айқындалған кезде –
аффект
формасын алады.
Күйзелістіккүй
мен
көңілді
күй
де эмоциялық қатынастардың
негізгі формалары болып есептеледі.
Ерік психикалық процесс ретінде адамның өз мінез-құлқы мен
іс-әрекетін саналы реттеу сапасы ретінде анықталады. Ол мақсатқа
жету кезіндегі қиындықтарды жеңуді қамтамасыз етеді. Оны
сипаттау кезінде
еріктік
акт
,
еріктік
күш
және
тұлғаның
еріктік
қасиеттері
сияқты ұғымдар басты мәнге ие болады.
Еріктік акт құрылымы негізгі үш кезеңнен тұрады: 1) адам-
ның мақсатқа жету талабы; 2) мақсатты
таңдауға байланысты
«мотивтер күресі»; 3) қабылданған шешімді жүзеге асыру және
осындай туындаған қиындықтарды жеңу.
Бұл актінің барлық кезеңдері импульсивтік талаптар мен қа-
жеттіліктерді жеңуге байланысты еріктік күшті талап етеді. Еріктік
күш
Достарыңызбен бөлісу: