Нарық жағдайындағы сүт және сүт өнімдері өндірісі

Сүт өнеркәсібі – агроөнеркәсіп кешенінің ең негізгі бір бөлігі болып табылады. Сүт өнеркәсібінің тиімді қалыптасуы халықтың өмір сүру деңгейінің жоғарылауына және тұтынушылардың сүт өнімімен қамтамасыз етілуіне мүмкіндік береді.

Сүт өнімдері адам денсаулығына ең қажетті пайдалы заттармен қамтамасыз етілген тамақ өнімдерінің бірі. Сүт өнеркәсібі халық шаруашылығының маңызды саласы, сондықтан сүт және сүт өнімдерін өндіру тиімділігі халықтың өмір сүру деңгейіне әсер етеді.

Шикізатты қабылдау және бағалау жұмыстары мемлекеттік талаптарға сәйкес жүргізіледі, яғни тек дені сау малдан алынады, қосымша иісі жоқ қышқылдығы 20° Т төмен және стандарттық басқа талаптарына жауап беруі керек.

Қазақстандағы негізгі сүтті өндірушілер - 4 облыс, өндірістің жалпы көлемі 340 мың тонна. Өңделген сүт және кілегей өндірісінің 75% -ын Солтүстік Қазақстан, Алматы, Қостанай және Ақмола облыстары қамтамасыз етеді.

Соңғы жылдары республикамызда сүт өндірісі тұрақтанып, сүт және сүт өнімдері нарығының дамуы байқалуда. Сүт өндірісі жыл сайын өсіп отырғанымен, ол ішкі сұранысты толық қамтамасыз ете алмайды. Ішкі нарықтағы жетіспеушілік импорт есебінен қанағаттандырылып отыр. Елімізге әкелінетін сүт өнімдерінің импортының көп бөлігін сыр, қойылтылған сүт, құрғақ сүт, сары май алады. Сүт өнеркәсібіндегі экспорт көлемінің төмендеуіне әсер ететін негізгі себептер : құрғақ сүтті тұтыну көлемінің өсуі және отандық өнімдердің бағалық бәсекеге қабілетсіздігі болып табылады. Оның басты себептері, біріншіден сүт кәсіпорындарының өндірістік сүт қуаты төмен болуы болса, екіншіден, шетелден (әсіресе, Ресей, Беларусия, Қырғызстан сүт өнімдері) келетін, арзан бағалы қантты йогурттар мен басқа да сүт өнімдері жаппай сұранысқа ие. Алыс жақын шетелден арзан бағамен келетін сүт өнімдері (йогурт, қатты ірімшік, сүзбе және т.б.) ішкі нарықта жоғары сұранысқа ие.

Сүттің сапасы мен саны көп жағдайда сауын малдың өнімділігіне байланысты. Орта есеппен қазақстандық сиырдан жылына 2233 литр сүт, ал Ресейде 3,500, Белоруссияда 3000 литр, Германияда 6923, Канадада 7962, АҚШ-та 9219 литр сүт алынады.

Қазіргі уақытта Алматыда технологиялық, қор және шикізаттың әртүрлі деңгейлеріне ие, шамамен 15 сүт өңдеу кәсіпорны жұмыс істейді. Қаланың тұтыну нарығында «ФудМастер» АҚ, «Раимбек Агро» ЖШС, «АПК Адал» АҚ және «Смак» ЖШС кәсіпорындары жұмыс істейді. Сонымен қатар Талғар, Іле және Еңбекшіқазақ аудандарының шикі сүтінің ресурстық әлеуеті жылына 62-107 мың тоннаны құрайды. Сонымен қатар шикізат жеткізілімінің ең үлкен мүмкіндіктері «ФУДМАСТЕР» АҚ болып табылады, дайындау орталықтар желісі Алматы, Оңтүстік Қазақстан және Павлодар облыстарында 170-ден астам шаруа қожалықтары қамтылған. Өндіріс қуаттылығы жылына 45 мың тоннаға дейін сүт шығарады, компания шамамен 38 мың тонна шикізатты өңдейді. Өңірде екінші орынға өңделген сүт деңгейі жылына 17 мың тонна сүт өндіретін «РаимбекАгро» ЖШС компаниясы болып табылады. «Адал» үлесіне 5 мың тоннадан артық , ал қалған кәсіпорындар

Осы әлемдік деңгейде өнім шығарып отырған зауыттармен қатар біздің облысымыздағы «Рза-Сүт» зауытын айта кетуге болады. Қызылорда облысының Қазалы ауданында орналасқан «РЗА» сүт зауытының ерекшелігі табиғи шикізат сүтті сиырдан сауылысымен – ақ өңдейді. Басты ұстанымы қоспасыз табиғи өнімдер шығарып, тұтынушыға ұсыну. Сүт өнімдерінің технологиялық талаптарын қатаң бақылап, өндірістің жоғары мәдениетін сақтап, қолжетімді бағамен ұсыну.

Кешенде Венгрия елінен әкелінген сүт бағытындағы асылтұқымды ең жоғары өнімді мүйізді ірі қара бағылуда. Әкелінген малдың өнімділігі жылына 10-13 мың литрдің аралығында. Яғни, қажетті жемшөп қора, мал дәрігерлік талаптары, күнделікті күтімі жолға қойылған. Барлық талаптарды қамтамасыз ету үшін бір бас малға 540,88 мың теңге көлемінде шығын жұмсалуы қажет. Шығынның негізгі бөлігі мал азығына кетеді. Ауданда мал азығы дақылдарының өнімділігі төмен және тиісінше өзіндік құны да жоғары.

Индустрияландыру картасына сәйкес Қызылорда облысының Қазалы ауданында салынған тауарлы сүт фермасының қазіргі жұмысы қалыпты. Басында бұл жоба Индустрияландыру картасына еніп, оны іске асырудың бірінші сатысына 2 миллиард теңгеден астам қаржы жұмсалған болатын. Бұл соманың 85 пайызы «ҚазАгроҚаржы»компаниясының қоржынынан келіп түссе, қалғанын «РЗА» акционерлік қоғам бөлген.Фермаға сиырлар Венгриядан әкелінсе, қажет қондырғы мен құрал-жабдықтар голландиялық «Дер мастер» компаниясынан, 48 сиыр қатар сауылатын «паралель» қондырғысы Ирландиядан жеткізілген. Жалпы , өндірісте сүт кластері жақсы жолға қойылған. Келешекте сүт өңдеу зауытынан арнайы балалар тағамдарын шығару жоспарланып отыр. «Рза» акционерлік қоғамының бүгінгі таңда өндіретін сүт және сүт өнімдері бойынша Қызылорда облысында өнімдері тұтынылатын бәсекелестер ретінде төмендегі компанияларды айтуға болады: сүт өнімдері кең ассортиментті «Фудмастер» компаниясы; «Адал» компаниясы, «Маслодел» компаниясы. Бәсекелес кәсіпорындар өнімдерінің бағасы нарықта 51 пайызға артық. Германиялық сүт зауытында дайындалатын сүт өнімдеріне сұраныс өте жоғары.

Статистика агенттігінің мәліметтері бойынша, Қазақстан жылына 5 млн. 400 мың тонна сүт өндіреді. Осы өндірілген сүт көлемі Қазақстан халқының және басқа да ұлттық шаруашылық салаларының нақты тұтынуларын қамтамасыз етуі керек. Бірақ, қалай дегенде де, жыл сайын импорт өнімдері көбейе түсуде.

Қазақстан көптен бері сүт үшін импорттаушы ел болды, сондықтан импорттың қарқынды өсуі көп факторларға, атап айтқанда, Бірыңғай Кеден Одағына кіруге тәуелді болады .

Евразиялық экономикалық одақ сайтының сарапшыларының айтуынша, Қазақстан Республикасының сүт өнімдеріне Ресей Федерациясының аумағына сүт эквиваленті бойынша экспорт көлемі 20 мың тоннаны құрады, ал Ресейдің Қазақстанға экспортының көлемі шамамен 300 мың тонна сүт.

Жоғары сапалы шикізат алу үшін ең алдымен сүтті сауу және алғашқы өңдеу кезінде санитарлық-гигиеналық нормаларын сақтау қажет, бұл біздің фермаларда қатаң сақталмайды. Сондай-ақ, сүттің сапасын сақтаудың негізгі шарты да бұзылған- сауылған сүтті тез арада 10°С температураға дейін салқындату, бұл 12 сағат бойы сүт балғындығын сақтауға мүмкіндік береді. Фермалар көбінесе барлық сиырларды сауып болғанша сүтті салқындатпайды, бұл бірнеше сағат уақыт алуы мүмкін. Осы уақыт ішінде бактериялардың жылдам дамуы жүреді,өз кезегінде сүттің қышқылдық деңгейінің белгіленген нормадан көтерілуіне алып келеді. Сүтті дереу салқындату кез-келген импровизацияланған құралдармен (ағынды суға құйылған шұңқырларды, мұзбен бассейндер және тұрмыстық тоңазытқыштар және т.б.) қол жеткізуге болады.

Ірі сүт өңдеу кәсіпорындары табиғи сапалы сүттің жетіспеуінен құрғақ сүт алуға және одан сүт өнімдерін жасауға шикізат ретінде пайдалануға мәжбүр.

Өндіріс құрылымы мен сүт өңдеудің кемшіліктері:

• 
  жануарларды азықтандыру базасының әлсіздігі және жеткіліксіз азықтандыру;
  
• 
  кішігірім өндіріс (үй шаруашылығында сүттің 90% -дан астамы өндіріледі) орта және ірі өндіріспен айналысатын мамандандырылған шаруашылықтардың жеткіліксіз дамуы;    
  
• 
  Жеке қосалқы шаруашылықтарда сүт өндірудің ерекше ауырлығы себебінен мал шикізатының сапасы төмен;
  
• 
  сүт сатып алу үшін жергілікті ұйымдастырылған жүйенің жоқтығы;
  
• 
  өнімдерді өндіру және өңдеу моральдық жағынан тозған техникалар, механикаландырудың төмен деңгейі, сүтті қайта өңдеу құрал-жабдықтарының ескірген технологиясы;
  
• 
  стандарттау жүйесінің қолданыстағы стандарттарына сәйкес келмеуі, халықаралық стандарттарды сертификаттау және өнім сапасы мен қауіпсіздігін анықтау үшін зертханалардың материалдық-техникалық база деңгейінің төмендігі;
  
• 
  қолайсыз климат, отандық тауар өндірушілерді қорғау жөніндегі тиімді шаралар жеткіліксіздігі - бұл салық салумен байланысты, өйткені шет елдерден арзан сүттер тасымалданады, сондай-ақ отандық өндірушілерге баға бойынша жол беретін сүт өнімдерінің болуы;
  
• 
  өңдеу кәсіпорындарының көпшілігінің материалдық-техникалық базасының төмен деңгейі. Сүт шикізатын терең өңдеу үшін өндірістерде жасақталған құралдардың болмауы;
  
• 
  сүт өнеркәсібі үшін үлкен проблема болып табылатын жоғары және орта деңгейлі білікті мамандардың тапшылығы;
  
• 
  сүтті, яғни негізгі шикізатты өндірудің көзі сүтті бағыттағы сиырлардың санының күрт азаюы;
  
• 
  азықтық дақылды егістік жерлерінің күрт төмендеуі, бұл жемдік базаның жойылуына әкелді.
  

Сүт және сүт өнімдерін қайта өңдеу саласындағы проблеманы шешу үшін:

• 
  халықтың сұранысына жауап беретін өнімнің жаңа түрлерін өндіруге көшу;
  
• 
  техникалық қайта жарақтау;
  
• 
  дайын сүт өнімдерінің мәселесін шешу үшін халықаралық талаптарға сәйкес келетін сүт өнімдерінің жаңа түрлеріне техникалық регламенттер мен стандарттарды әзірлеу және енгізу қажет;
  
• 
  асыл тұқымды және өнімді сүтті малдың сапасын арттыру: жергілікті сиырларды жақсартылған тұқыммен - Голштейн-Фриздің қара-ақ, голштейн-фризиялық қызыл-сары және швиц тұқымдарымен жаппай ұрықтандыру арқылы сүт өнімділігі төмен сиырларын асылдандыру жұмысын ұйымдастыру. Жануарларды жасанды ұрықтандыруға арналған қосымша жұмыстарды жасау;
  
• 
  жоғары өнімді әлемдік тұқымды қолдану арқылы бәсекеге қабілетті сүт өнімдерін құру бойынша ғылыми-зерттеу жұмыстарын қаржыландыру;
  
• 
  жемшөп дайындауға арналған қызметтерді қалыптастыруға мамандандырылған азықтық дақылдардың егіс алқабын ұлғайту және сервистік орталықтар құру арқылы тұрақты жемшөп базасын құру және жануарларды толық және теңгерімді азықтандыруды қамтамасыз ету;
  

Бұдан әрі жалпы республикада сүт тұтынудың төмен деңгейі деп айту қажет. Мысалы, Финляндияда сүтті тұтыну деңгейі жылына жан басына шаққанда орташа алғанда 150-ден 170 литрге дейін құрайды. Қазақстанда бұл сан ресми деректерге сәйкес, барлығы 18 литрді құрайды. Бұл ретте тұтынылатын сүттің жартысынан астамы- сауда орындарынан тыс сатылатын сүт болып табылады, оның қауіптілік мәселесін ветеринарлар бірнеше рет көтерген.