айтканда, индивидуалдык, эрекет жэне элеуметпк эрекет (ужымдык,
топтык) немесе, баскаша айтканда, жеке адамдардын бакыланушы
кызмеп жэне элеумегпк институггардын бакылаушы кызметшш, косы-
латыны аныкталган.
Мемлекетпк бакылау элеумегпк бакылаудын дэл ез] болмаса да,
соган жакын. Элеуметтж бакылау жеке
адамдардын элеумегпк мшез-
кулкын, журю-турысын тек саяси тургыдан гана емес, сонымен катар
баска да элеуметпк институттар (бш м , мэдениет, мораль) тарапынан
реттеу болып табылады.
Элеумегпк бакылау тургысынан алганда
жеке адам мен когамнын
езара эрекеп олардын эзара эрекепнщ ипкх карама-кайшылыктарын
аныктайды. Б1р жагынан алып Караганда, адам когамнан тыс жерде езшщ
индивидуалдыгын, элеуметпк сапалары мен касиеттерш калыптастыра
алмайды. Егерде жеке адам элеуметпк жэне элеуметпк-мэдени ортанын
жемхсх болмаса, онда ол адам емес. Екшхш жагынан, адам мэдениепнщ
улгшерше автоматты
турде бешмделепн болса, онда ол индивидуалды
гын сактай да, дамыта да алмайды. Егер адам элеумегпк мэдени ортанын
тек кешхрме бейнесх болатын болса, онда ол тулга бола алмайды.
2
. Тулганын элеуметпк мэртебесх мен рел!
жэне ол туралы тужырымдамалар
Эрбхр тулга когамда белгш б!р орынды иемденедх жэне накты М
1
ндет-
тердх аткарады, ол унин соган сэйкес онын кукыктары мен мхндеттер!,
ягни белгш бхр элеумегпк мэртебеа болады. Жалпы мэртебенх элеуметпк
жэне жеке статус деп беледх. Элеумегпк мэртебе адамнын улкен элеу
метпк топтын екхлх ретхнде (мамандык, тап, улт, жыныс, жас мелшерх, дш)
когамдагы орны. Жеке мэртебе деп индивидтщ шагын топтагы орнын
айтады, бул индивидт» осы топ мушелершщ (таныстары, туыстары) бага-
лауы мен кабылдауына байланысты болады. Таныстары мен туыстары-
нын оны кабылдауы индивидтхн жеке сапаларына орай болады. Элеуметпк
мэртебе индивидтхн жагдайын жан-жакты сипаттайды: мамандыгын,
кэсхб1Н, б1Л1КТ1Лхпн, накты аткаратын жумысынын сипатын,
кызмет-лауа-
зымын, материалдык жай-куйхн, саяси ыкпалын, партия мен кэсхподакка
мушелхгхн, хскерлхк байланысын, ултын, дхнхн, жас мелшерж, отбасылык
жагдайын, туыстык байланыстарын жэне т.б. кдмтиды. Булардын бэрхн
Р. Мертон «мэртебел
1
к жиынтык» деп атаган. Элеуметтхк мэртебе ез ке-
зегхнде адамнын дуниеге келген сэтхнен белпленген, ягни субъектихен
тэуелсхз, туганнан сакталатын мэртебе: нэсхлх, жынысы, улты жэне кол
жеткен, ягни индивидтхн ез кухшмен жеткен мэртебес! болып белхнед!.
242