Научная библиотек

Бакылау эдютемесшщ кептеген артыкшылыгы бар. Онын болып жат- 
кан кубылысты накты байланыстармен аныктауга кдбшеп зор. Булай ба- 
кылаудьщ окига женшде пшр-пайымдау жасаудан гер1 бш м беру жагы 
басым болады. Бакылау журпзуип респонденттердщ (жауапшы) зерттеу 
сауалдарына жауап кайтаруга дайын екендшне немесе кабшепне багы- 
нышты болмайды. Сондай-ак бул эдютщ мейлшше карапайым екендтн, 
оны колдануга аса кеп мелшерде акша-каражаттын керек болмайтынын 
айта кеткен жен.
Жалпы бакылау эще| аркылы алынган акпараттын сеш мдш п мшдетп 
турде тексерютен етюзшедь Ол ушш бакыланган алгашкы объект дел 
сондай жагдайда екшип рет бакылаудан етедг. Ек1 бакылаудын нэтижеа 
б1рдей болса, онда акпараттын сеншд] болганы. Акпараттын сешмдшпн 
арттыруга кажетп бакылау журпзудщ калыптаскан непзп ережелер! бар, 
оларды М1ндетт1 турде бшу керек. Ол ережелер: 
1
) зерттеупп бакылау б1рл1- 
пн тандап алуы керек. Мысалы, ужымнын психологиялык ахуалын зерт­
теу керек болса, шиеленю сонын б1рл1п етшп альшады, енбек тэрпбшщ 
б
1
рл!пне жумыска кеилпп келу, басшылар нускауын орындамау, т.б. алуга 
болады; 2) факнш, окиганы, кубылысты, процесп багалаудан бурын оны 
содан ажырата бшу шарт. Айталык, мектептщ педагогикалык кенесш 
бакылаган зерттеупп онын 2 сагатка созьшганьша (бул факп болады) кешл 
аударса, кенестщ уакытты тш маз пайдалануы, онын солгын ету1 де (булар 
багага жатады) назардан тыс калмайды; 
3
) бакылаудын нетижесж колма- 
кол жазып отыру кажет. Ол кешн жазылган болса, кейб1р «майда-шуйдесЬ> 
умыт калады; 
4
) зерттеуьш ез
1
журпзген бакылауды взамен паралелль бакы­
лау журпзуип врштеешщ жумысымен салыстырганы дурыс; 
5
) бф объек- 
Т1Н1 б1рнеше жагдайда бакылаган жен. Мысалы, басшынын кундел1кт1 
эрекепне назар аударылады жэне тетенше жагдайда онын шепим кабыл- 
дауына ден койылады; 6) бакылаудан алынган мэл1мегп езге эдюпен 
алынган мэлхметпен (айталык, кужаттар) салыстырган орынды.
Акпараттын сеш м дш п мен аныктыгы субъективпк кедерп жойыл- 
майынша камтамасыз етшмейдь Дегенмен де, муны жузеге асыру онай 
нэрсе емес. Себеб1 бакылаушы эрдайым ез тэж1рибесш е, пайым- 
тусш ш не арка суйейд! жэне ез кенш куш не тэуелд1 болады. Бакылауга 
алынуга тш сп окигалар мэоди жэне м эназ окигалар репнде жэй гана 
топтастырылады. Бул карапайым топтасу бойынша мэнд! окига щндетп 
турде жазылып алынады, ал м эн аз окиганы жазбаса да болады. Сейтш, 
бакылаушы тэж1рибеашн денгейше сэйкес талдау жасайды. Мундайда 
бурмалаушылыкка жол бермеу ущш екшдп рет кайталап тексерк:-ба- 
кылау жасау керек немесе дерек жинаудын баска да эдютерщ колдану 
кажет.
372

Солай дегенмен де, бакылау эдютемесшщ колданылу аясынын мум- 
К1НД1П шектеул!. Оган мына жайларды дэлел ретшде келйре кетуге болады. 
Бакылауды сезген адамдар ездершш, табиги калыптаскан мшез-кулкын 
кебще-кеп б
1
рден взгертуге тырысады. Зерттеушшщ элеуметпк ортага 
(ужым, топ) шектен тыс бешмделу! де каушта, ондай жагдайда ол объек­
та внк бага беру кабшетшен айырылып калады. Бул кобшесе 1штен бакы­
лау кезшде орын алады, зерттеуин бакылауга алынган адамдарга толык 
сщ т , олардын устанымына кеш® кетедг Кептеген элеуметпк кубылыс­
тар мен процестерд! зерттеуде бакылау вдгсшщ кабшет-мумюншп езшщ 
дэрменаз екендтн керсетед!. Ол эсгресе элеуметпк курылымды, бука- 
ралык процесп, вткен окиганы, себептерщ, нормаларды зерттеуден бай- 
калады, бакылау буларды тек аз келемде гана тусйпп, белуге жакындата 
тусед».
Сауалнама эд>стемеа. Элеуметтанушыга бакылау журпзу аркылы 
алуга болмайтын немесе кужаттарда жазылмаган кубылыстар мен процес- 
тер (респондент пиар!, себептер!, т.б.) женшде акпараттар ете жи1 кажет 
болады. Мундай акпаратты сауалнама ашсш колдану аркылы алуга бола­
ды. Бул эд
1
с гылымда кещнен тараган жэне барынша жи1 колданылатын 
эд!стеме болып саналады. Онын мундай дэрежеге кетерыгу! ембебапты- 
гымен де тус
1
нд
1
р
1
лед
1
. Бакылау барысында зерттеуШ1 объектшщ тек кана 
накты мшез-кулкын белилейтш болса, сауалнаманын кемепмен ол адам­
дардын бупнп кылыктары туралы кен келемд! маглумат ала алады, соны­
мен катар олардын еткен уакыттагы тыныс-пршшпмен б1рге болашак 
жоспары, ниеттерг женшде де акпарат алады. Сауалнама, эаресе, инди­
видтердщ субъективп жай-куш женшде мэл1мет алу кажет болганда тап- 
тырмайтын ерекше кунды эд!с болып есептеледк Сурактардын жиынтыгы 
бул ЭД
1
СТ
1
Н туп непзш калайды. Сураулардын кемепмен акпарат алынып 
жиналады. Г ылымда сауалнаманы журизупп адамдар — анкетерлер (сауал- 
шылар) жэне сурактарга жауап кайтарушылар — респонденттер (жауап 
берупллер, жауапкерлер) деп аталады. Алынган акпараттын сипатына 
жэне оны алу тэсшне карап, сауалнама бгрнеше турге белшедь
Сауалнама эд1Сщщ е й тур! бар: олар — анкеталык жэне сухбат немесе 
сухбатнама (интервью). Сауалга жауап алу ужымдардын жэне жеке адам­
дардын кез-келген проблема бойынша пшрш бшуге мумюндж жасайды. 
Эаресе бул ЭД1С кужаттар аркылы зерттеу, бакылау, т.б. эдютерщ колда­
ну улкен киыншылыктар тугызганда пайдаланылады. Анкеталык сауал­
нама кеп жагдайда алдын ала дайындалган анкетамен журпзшед!, рес- 
понденттщ аты-жеш керсенлмей (анонимдО етюзшед!. Эдетте анкета уш 
бел1мнен куралады: ундеул1к, непзп, телкужаттык. Ундеулж бел1мде кыс- 
каша зерттеудщ максаты туралы айтылып, онын мэж мен маныздылыгы
373

атап етхлед! жэне зерттеу нэтижеа калайша колданылатыны жазылады, 
анкетаны толтыру ереж еа керселлед!, кайтарылган жауаптардын ку- 
пиялыгы сакталатынына кепшдж бершедь Анкетанын (сауалхат) непзп 
б0Л1М1нде кажетп акпарат алу га багытталган сурактар орналасады. Алгаш- 
кы сурактар барынша тусгёйкй, кызыкты болуы керек. Осылай жауап 
беруцплердщ кызыгушылыгын арттырып, ынтымактастыкка жетуге 
болады.
Булардан кешнп сурактар олардын идаред окигалар мен казхри жаг- 
дайга беретан багаларын биуге багытталуы эр1 курдел1 болуы шарт. Ал 
толкужаттык беЛшдё респонденттердщ (жауапкер) демофафиялык мэл1- 
меттер1 (жасы, жынысы, т.б.) женшдеп сурактар койылады. Анкетаны 
курастыруда сурактардын тужырымдылыгына баса назар аударылады. 
Анкетаны дайындау ушш зерттеуцш сауалнаманын максаты мен мшдет- 
терщ аныктап бшш алады, содан сон логикалык жуйеде сурактар кдрас- 
тырылып, онын жауаптарынын турлер1 керсетшедх.
Анкетанын сурактары уш непзп топка бешйедГ: 1) ашыктурдеп сурау- 
лар, мунын жауаптары анкетада жазылмайды, оны жауапкерлер ез кол- 
дарымен жазып кайта рады; 2) жабык сурактар, мунын жауаптары мен ва- 
рианттары анкетада жазылады. Жауап берупп жауаптын астын сызып не­
месе денгелекшеге алып кайтарады; 
3
) аралас сауалдар, бул б1р1нш1 жене 
екшии топтагы сурактардын элементтер1нен куралып, белпл1 мелшерде 
жауаптары да жазылады, булармен катар «Баскасы не екенщ керсе- 
тщ1з?>> — деген сурауларга жауап алу да белпленед1.
Анкеталы сурактардын турлер! тусхнхктх болуы уш
1
н мысалдар кели- 
реЙ1к: 1) Ашык сурак: « Кдзакстандык газеттердхн кайсысы халыкаралык 
жагдайлар туралы сауаттырак жазады?» Мунда алдын ала сурак жауабы- 
нын Т
131
М
1
бер1лмеген, сондыктан жауап берупй жауапты ез1 эз1рлеуге 
М1ндетт1 болады1; 
2
) Жабык сурак: «Слздщ болашак мамандыгынызды тан- 
дауга ыкпал жасаган вам?» — ата-анам, мектептеГ1 устаздарым, жолдаста- 
рым, болашак мамандыкты езхм тандадым; 
3
) Аралас сурак: «Слздщ щйр|- 
Н1зше нарыктык экономикага кешу жастарга не бёредд?» — материалдык 
жаглайлы жаксартады, материалдык жагдайды нашарлатады, жумыссыз- 
дыкты кебейтед1, жумыс орнын кенейтед1. «Слзд1 казхр кандай елеуметтж 
проблема катты толгандырады? Калган жауаптарды езЩ з жазыныз.
Анкета (сауалхат) курастыру мен дайындаудын ережесх мен ед1стемес1 
жасалып, калыптаскан. Оларда:
1
) 
Релятативт1к, ягни акпарат жинаудын осы формасынын каншалык- 
ты дурыс екенд!пн аныктаган жен;

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: