рге, эаресе когамдагы болып жаткан жэне  90

дврежеде кукыкты. Вебердщ шкфшше, когам дестурлк жене модерн ист! к 
болып ек1ге болгнедЬ Ол когамдагы адамнын журю-турысын дестурл! 
турдеп реттеушшк: «ойланбастан, езще дети калай ютесе, сен де солай 
|сте» деген принциппен аныкталады лесе, модерниспк когамда адамдар­
дын элеуметпк журю-турысын реттеушшк — пайдалылыкпен, экономи- 
калык жендшкпен, пнмдшкпен аныкталады делшедк Ал Гидденс болса 
мундай квзкарастан бфшама ш ер! жылжыды. Онын ойынша, калрп 61 з- 
дщ заманымыздагы постмодерниспк типтеп когамда барлык елеуметпк 
процестерд! элеуметпк кауымдастыктардьщ мэдени белсендшпмен бай- 
ланыстырган субъективтеншру идеясы басты рел аткаратын болады деп 
есептейд^у
Элеуметтанымдык теориялардын 1шшде 
80
-жылдарда калыптаскан 
кезкарас — когамнын принципп, мулде баска титнщ пайда болуын атап 
керсетед1. Бул арада сез болып отырганы — жана елеуметпк нактылыкка, 
акпараттык непзге суйенепн, «акпараттык когам* деп аталатын когам. 
Мунда когамдык кубылысты аныктайтын фактор репнде заттар мен тауар- 
ларды енд1ру жуйеа емес, керюшше, акпаратгарды ендфу жуйеа карас- 
тырылады. Мундай постмодерниспк когамда «экономикалык* адамдар­
дын орнына баска типтеп тулгалар келедк Ал, бул тулгалардын устанган 
ем1р салтында материалдык тутыну муктаждыктарынын шенберщен тыс 
баска да себептер мен казыналар басым жатады.
Кдзгрп кезендеп елеуметтанудын тагы бгр тужырымдамасы ол — елеу­
метпк айырбастау теориясы. Бул теорияны негурлым тез дамытушылар — 
американ елеуметтанушылары Дж. Хомане, П. Блау, Р. Эмерсон болды. 
Бул теориянын тужырымы бойынша, адам мен когамнын езара ерекет 
етуи ер турл1 елеуметпк игшктер мен 1С-ерекеттер турлершщ алмасуы 
аркасында еммет, кукыктык жагдай, терпп, т.б. ем«р суред» деп туандф ь 
лед1. Адамнын айырбастауга деген умтылысы (психологиялык денгейде) 
онын кызмеп мен терпбтндеп непзп бастаманын кез1 репнде каралады. 
Айырбастау аркасында когамда жанадан ер турл1 курылымдар пайда бо­
лып кана коймайды, сонымен б|рге, атап айтканда, тану, сыйлау, макул- 
дау, жепепк, достык, т.б. сиякты кептеген катынастардын механизмдер1 
де ерекет етед!. Айырбастау акп а карапайым елеуметпк ерекеттер репнде 
жузеге асады.
121

АЛТЫ НШ Ы ТАКЫРЫП
КОГАМ - Ж УЙЕ РЕП Н Д Е
Бул такырыпта адамзат когамынын неден туратынын толыгырак ка- 
растыруга кешем
1
з. Сондыктан 61 зге мумюшппнше жана угымдардын 
ман-мазмунын жете тусшуге жэне оларды есте сактауга тура келед). Бул 
угымдар элеуметтанудын бастапкы ктртштерт тспётп.
Бул тарауда елеуметпк-философиялык шмдермен тыгыз байланыс­
кан, элеуметтанудын жалпы теориялары тургысынан когам ез1НД1К жэне 
бтртутас элеуметпк организм ретшде, тутас элеуметпк жуйе ретпнде эдей! 
толыгырак карастырылады.
Адамзат когамы удайы езгерш турады. Тарихтан белгш алгаш аншы- 
лар мен тер!МШ1лердщ когамы пайда болды. Кейш оны кул иеленушшк, 
феодалдык, капиталиспк когамдар алмастырды. Адамзат когамы осылай- 
ша карапайымнан курделтге карай дамьщы. Бф елдщ шенбер
1
нде эртурл) 
кезенде когамнын эртурл! типтер! ещ р сурген. Бул меселелердщ бэр1 осы 
тараудын мазмуны мен курылысынан керштс тауып отыр.
1. Когамнын жуйелш к угымдары мен принциптерь 
Когамды жуйе рётщце карастыру тужырымдамалары
Когам ежелп дуниеде мемлекеттен бурын пайда болды. Сырт козге 
ол адамдардын жиынтыгын, бтрлесппн елестетед
1
. Бул деген 1м!з когамнын 
адам сиякты жануарлар дуниесшен езш щ саналылыгымен жэне мшез- 
кулкымен тубегейл! ерекшелГктшгш керсетед!. Когам — адамзаттын 
кауымдастыгы, оны адамдар курайды жене сонын курамында ездер) ем!р 
суред]. Жануарлардын биологиялык катынастары, туптеп келгенде, олар­
дын табигатка катынасы болып табылады, ал адамзат когамынын ерек- 
ш е л тн адамдардын б1р-б1р1мен карым-катынастары калыптастырады. 
Когам адамдардын кез келген механикалык жиынтыгы емес, кергсшше, 
ол адамдардын туракты, орныкты жене мейлшше тыгыз езара ыкпалы 
мен езара эрекеттершщ непз1нде курылатын б!рлест1к. КундеяосН емтрде 
когам угымы жш айтылып, ер турл! магь)нада колданылады — адамдар­
дын шагын тобынан бастап бук1л адамзатка дейш жене итап еуюшшер 
когамынан бастап Казакстан когамына дейш колданылады. Алайда, елеу­
меттану гылымында котам реттнде адамдардын ортак мекен-жайы, езш- 
ез! толыктыру, езш-ез1 камтамасыз ету сияктылармен сипатталатын 
адамдардын б1рлестт тусшдгршед!.
Гылымда когам тусш тн е бершген ортак аныктама жок. Когам угымы- 
на ортак аныктама берудщ курделш п бтрнеше жагдайга байланысты, атап
122

айтканда, келем! жагынан кен жэне сипаты жагынан тым абстрактш бо- 
луымен, когам эр турл! багытта карастырылатын аса курдел), кеп кабат- 
ты, кеп жакты кубылыстыгымен, когам тарихи угым болгандыктан ортак 
аныктама онын дамуынын барлык кезендерш камту мумкшдйпмен, когам 
ер турл1 гылымдардын колданатын категориясы болгандыктан, олардын 
еркайсысы ез пеш мен зерттеу эшстерше сэйкес когамды аныктауымен, 
ем1рде кокам угымын кен жене тар магынада колданган сайын оган 
туашктеме беру кажетппмен байланысты.
Жалпы елеуметтану тургысынан когамга аныктама беретш болсак, 
онда когам дегешм1з адамдардын жиынтыгы, ездершщ кажеттшктерш 
канагаттандыру максатында олардын езара байланысы мен езара ерекетшщ 
калыптаскан формаларыньщ тарихи б|рлеспп жене турактылыгы мен 
тутастыгы, ез!н-ез1 ецщрумен, езш-ез1 толыктырумен, езш-ез! реттеумен 
жене езш-ез! дамытумен сипатталатын, адамдардын езара байланысы мен 
езара ерекетшщ непз! болатын ерекше елеуметпк нормалар мен кунды­
лыктар пайда болып, медениет денгей! жогары болатын бгрлеспк. Ал тар 
магынада француз, жапон, т.б. когам магынасында айтылады. Бул жерде 
когам деп тарихи, социомедени жене баска да ерекшел!ктер
1
мен кершетш 
накты когам тур| туаншршедг
Когам адамдардын езара ерекетшщ жемю екенш еткен жене бугшп 
елеуметтанушылар толыгымен мойындаганымен адамдардын когамга 
б
1
р!гушщ басты непз! не деген сауалга турл1ше жауап беред|. Мысалы, 
француз галымы Э. Дюргкейм рухани акикат, немхс галымы М. Вебер 
адамдардын езара ерекет!, К. Маркс адамдар катынастарынын жиынтыгы, 
америка елеуметтанушысы Т. Парсонс адамдар арасындагы катынастар 
жуйеа, Н. Смельзер географиялык шекара, ортак зан шыгару жуйеа, 
улттык шыгу тепнщ бгр болуы деген1.
Демек, когам угымынын мазмунын ашатын аныктамалардын бершде 
когамнын турактылыгын курайтын жуйе элементтер1 карастырылып, 
когамнын бер! б1р тектес емес екендгпн, кеп жакты жене ер турл! сипат- 
тагы елеуметак кубылыстар мен процестерд! косканда олардын 
ез!НД1к 
1ШК1 курылымы жене курамы бар екешн керсетед!. Когамнын курамдас 
элементтер1не адамдар, елеуметпк байланыстар мен ерекеттер, елеуметак 
езара кимыл-ерекеттер жене катынастар, елеуметак институттар мен 
уйымдар, елеуметак топтар, кауымдастыктар, елеуметак нормалар мен 
кундылыктар жене т.б. жататынын айтуга болады. Булардын еркайсысы 
б1р-б|р1мен езара тыгыз байланыста болып, когамда ерекше орын алып, 
рел аткарады. Сондыктан елеуметтанудын мщдет! — когам курылымын

жүктеу/скачать 14,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: