Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 59 Abıl-Qabıl enesiniń qarnında, Olar hám dúnyaǵa kelgende bardı. - dep usı qosıqtı sazǵa qosıp aytıp, xannan bul húkimdi tárk etiwin ótinipti. Sonda kóp waqıtlardan berli saz esitpey, qulaǵı pitip júrgen xan shayırdıń dawısına balqıp ketip, oǵan taǵıda atqarıwǵa buyrıq beripti [2:127]. «…Arab basıp alıwshılıǵı arfa ásbabı ushın da kútá qáwipli boldı, biz XV-XVII ásirlerde bunnan bóten arfanıń basqa birde kórinisin taba almaymız, onnan keyin ol Orta Aziyalı miniatyuralarda azǵana waqıt taǵı kórinedi de sońınan pútkilley joq bolıp ketedi» [3:76]. Arfa ásbabı shama menen XVIII ásirge shekem Xorezm xalıqları arasında ómir súrip, bunnan keyingi dáwirde bul saz ásbabı xalıq arasında paydalanıwda pútkilley shetletilip, bul ásbaptıń ornına túrli kórinistegi qolaylıqlarǵa iye bolǵan ásbaplar payda bolıwı múmkin degen boljawlarǵa kelemiz. Máselen kóp jıllar dawamında qaraqalpaq hayal qızları tárepinen atqarılıp búgingi kúnge shekem jetip kelgen shıńqobız ásbabı da usı arfa ásbabınıń negizinde júzege kelip, sonnan dóregen degen boljawlar payda boladı. Ázelde muzıkalıq ásbaplar haqqında, olardıń payda bolıwı, dúzilisi, dawıs tembiri haqqında watanımızdıń kóp ǵana ilimpazları ózleriniń bahalı pikirlerin bildirgen. Bular qatarında medicina hám basqa ilimlerde de óziniń neshe mıń jıllıq miynetleri menen óshpes iz qaldırǵan ullı ilimpaz Abu Ali ibn Sino óziniń «Shıpa kitabı», «Bilim kitabı», «Muzıka ilimi haqqında risola» h.t.b. miynetlerinde kóplegen ilimiy pikirlerin atap ótken. İlimpazdıń atap ótiwinshe: «Tarı qanshelli uzın bolsa, dawıs sonshelli pás shıǵadı. Kerisinshe tarı qanshelli qısqa bolsa, dawıs sonshelli bálent shıǵadı. Dawıslardıń bálent yamasa pás bolıwı úplep shertiletuǵın ásbaplar kanalınıń diametrine de baylanıslı boladı» dep kórsetedi [3:97]. Ullı danıshpan hám ilimpaz Abu Ali ibn Sinonıń joqarıda aytıp ótilgen muzıka tarawındaǵı bul bahalı pikiri pútkil Orta Aziya hám shıǵıs xalıqları muzıka mádeniyatınıń erte dáwirlerden beri muzıka ilim sıpatında júzege kelip, qáliplesip kiyatırǵanlıǵın tastıyıqlaytuǵının kóremiz. Bul pikirler búgingi kúnge shekem neshe mıń jıllar dawamında muzıka teoriyasında óziniń salmaqlı orının iyelep kelgen. Qaraqalpaq xalqınıń arasında ázelden saz hám qosıqlar keń en jayǵan bolıwına qaramastan tiykarǵı milliy saz ásbaplarımız kópshilikti quraǵan emes. Bular arasında tartqıshtıń járdemi menen shertiletuǵın tarlı ásbaplardan qobız hám girjek, barmaq penen shertiletuǵın ásbaplardan duwtar hám shıńqobız, úplew arqalı shertiletuǵın – balaman, sırnay, úshpelek hám urıp shertiletuǵın ásbaplardan dáp ásbapları bizge shekem jetip kelgen. Ásbaplar arasında bay tariyxqa iye qobız, duwtar, balaman, shıńqobızlar qaraqalpaq xalqınıń milliy saz ásbapları bolıp, bunnan basqaları bolsa basqa tuwısqan xalıqlar muzıka mádeniyatınıń tásiri astında bizge shekem jetip kelgen bolıwı itimal. Biraq, bul degeni bunnan aldın qaraqalpaq xalqı arasında basqa da ásbaplardıń túrleri bolmaǵan yamasa qáliplespegen degen pikirlerdiń júzege keliwi múmkin emes. Sebebi, dáwirler jıljıwı dawamında neshe bir joqarıda keltirip ótken arfa sıyaqlı yamasa basqa da saz ásbaplardıń talay túrleri payda bolıp ketkenliklerine hesh qanday gúman keltirip shıǵarmaydı [4:216]. жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|