Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Tarlı saz ásbaplar toparı. Qobız.
Qaraqalpaq xalqı arasında kelip shıǵıwı jaǵınan eń eski, xalqımızdıń qanshadan qansha tariyxıy waqıyalarınıń gúwası, muzıka mádeniyatımızdıń altın ǵaziynesi bolıp qádirlenetuǵın milliy saz ásbaplardıń biri – qobız. Dereklerge qaraǵanda qobız ásbabı VI ásirlerde payda bolǵan. Qobız ásbabı tek qaraqalpaqlarǵa ǵana tán bolıp qalmastan, basqa da kóple- gen shıǵıs xalıqlarında solar qatarında: qazaq, qırǵız, ózbek, uyǵır, ulıwma túrk tilles xalıqlarınıń kópshiliginde, sonday- aq, povoljiya, kavkaz átirapında xalıqlar, Sibir, Orta Aziya, ukraina qobızları (bandura) h.t.b. xalıqlarda da ushırasadı. Qobız bul xalıqlar arasında ózine tán qásiyetke iye bolǵan hám hár qıylı atlar menen atalǵan. Yaǵnıy qazaq xalqında bul ásbap qol qobız dep ataǵan, shamanlarda bul ásbaptıń bas bólimi hár qıylı pópek, pár sıyaqlı bezekler taǵılıp qoyılatuǵın bolǵan hám ásbaptıń tostaǵanı ishinde kishkene aynashası bolǵan. Bul xalıq arasında qobız ásbabı «qaraqobız» hám «narqobız» dep te atalǵan. Bunday dep atalıwı da ózine tán mánis mazmunǵa iye bolǵan. Yaǵnıy qara reń qanday da bir ullılıqtı, nar sózi bolsa úlken degen maǵananı ańlatqan. Qazaq xalqında qobız shamanlardıń eń jaqın járdemshi ásbabı bolǵan. Olardıń kúndelikli turmıs tárizinde bul ásbap úlken áhmiyetke iye bolǵan [5:90]. Qobız ásbabın esitkenimizde onıń dawısı erksiz erte tariyxtı kóz aldımızǵa keltiredi. Bul ásbaptıń tembiri basqa áspablarda ushıraspaytuǵın tábiyiy ses kólemine iye. Erte dáwirlerde qobız ásbabı júdá joqarı dárejede ulıǵlanǵan. Hátteki ápiwayı qarapayım xalıq qobızǵa qol tiygiziwge de qorıqqan. Sebebi, bul saz ásbabın sonday iláhiy dep bilgen. Al, onı atqarıwshılardı bolsa qúdiretli insanlar dep túsingen. Eski ańızlarǵa qaraǵanda qobız sesti, onıń namaları hár qıylı awırıwlardı, jin-jıpırlardı, hátteki ólimdi de qashırıw kúshine iye bolǵan delingen. Qobız ásbabı óziniń quramı, dúzilisi, jırawlardıń atqarıw sheberligi, bunnan tısqarı basqada tariyxıy dereklerge názer awdaratuǵın bolsaq, ol júdá áyyemnen kiyatırǵan eski ásbap bolǵanlıǵınan derek beredi. Sebebi, bul ásbap haqqında kóp ǵana ilimpazlarımızdıń miynetlerinde keltirip ótilgenlerin kóriwimiz múmkin. Máselen, «XI ásirdiń ullı ilimpazı Maxmud Qashqariy óziniń «Devonu luǵatit-turk» atlı miynetinde muzıkalıq ásbaplardan qobız (I tom 450 bet. Tashkent, 1960), sıbızǵı (I tom 390 bet. Tashkent, 1960), karnay (III tom 259 bet. Tashkent, 1963) ásbaplarınıń at- ların jiyi tilge aladı. Jáne de muzıka tiykarın joqarı dárejede bilgen XVI ásirdiń belgili muzıkantı Sultan Uvayis bolsa óz dóretiwshiligi dawamında rubabtıń grifin ózgertip, birqansha uzaytıw jolı menen qobız ásbabın oylap tabıwǵa erisken. Bunnan basqa da pikirlerge qaraǵanda hár bir ásbaptıń kelip shıǵıw tariyxı bolǵanınday qobız ásbabı haqqında da júdá qızıq hám birqansha ańızlardı atap ótsek boladı» [6:216-218]. Qobız eń áyyemgi túrk ásbabı bolıp xalqımızdıń ázelden kiyatırǵan jaǵımlı sazı ekenligi tuwralı shıǵıs xalıqlarınıń ruwxiyatında máńgi saqlanıp qalǵan Qorqıt ata tuwralı ańızlarında da kóplep kórsetiledi. Bunday ápsanalardıń bi- rin Q.Ayımbetov belgili jırawlar Esemurat penen Qıyastan jazıp aladı. «Qobızdıń piri IX-X ásirlerde jasaǵan Qorqıt ata hám Diywanayı burıq dep esitemiz. Bizlerden burınǵı ótken jırawlar bılay dep ápsana qılatuǵın edi: Qorqıt ata aǵashtan qobız islep saz shertiwdi árman etipti. Júdá kóplegen aǵash- lardan paydalanıp urınsa da, islegen qobızınan hesh kútilgen nátiyje shıǵara almaptı. Qorqıt atanıń qobız jonıp otırǵanın shaytanlar kórip, onnan qobızın kórsetiwin so- raǵanda, Qorqıt ata shaytanlardan qobızdı jasırıptı. Sonnan soń Qorqıt ata ózin toǵaydan shıǵıp ketip baratırǵan kisige uqsatıp, jasırın túrde basqa joldan panalap barıp, shaytan- lardıń óz-ara sáwbetlerin tıńlaptı. Shaytanlar bolsa Qorqıt ata haqqında bılay desip otır eken: «… Qorqıt ata júdá ájayıp is baslap atır eken, biraq aqırına shekem jetkere almaptı. Eger de Qorqıt ata qobızın toǵaydaǵı dońız sú- ykelip quwraǵan jigildik jiydeniń aǵashınan jonsa, onnan tostaǵan shıǵarsa, onıń tostaǵanın baqırawıq túyeniń bas terisi menen qaplasa, oǵan kisnewik attıń quyrıǵınan alıp qıl taqsa, qumlıqta, tawda ósetuǵın sasıq quraydıń shiresinen (shayırınan) jaqsa, qıldıń astınan kóterip tura- tuǵın góne qabıqtan jonıp tiyek salsa, júdá shıqqısh ásbap bolǵan bolar edi. Qorqıt ata shaytanlardıń bul sózin esitip izine ǵırra qaytıp, shaytanlardıń aytqanınday qılıp qobızın islegen eken túrli namaǵa shertiletuǵın saz ásbabı, júdá jaqsı qobız bolıptı» [7:178-179]. Usınday ańızlardıń jáne birinde Qorqıt atanı Sırdáryanıń aǵısı boylap Karmanchadan tómenirek tawdıń etegine onı jerleydi. Onıń mazarınıń ústine Qorqıt atanıń qobızı da |