Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
NEMIS TILIDAGI AKKUZATIV KELISHIGINING QORAQALPOQ TILIDA IFODALANISHI
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| NEMIS TILIDAGI AKKUZATIV KELISHIGINING QORAQALPOQ TILIDA IFODALANISHI
G.Abishova – o„qituvchi Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti Tayanch so„zlar: qiyosiy tipologiya, qardosh bo‗lmagan tillar, nemis tili, qoraqalpoq tili, akkuzativ va tushum (tabis) kelishiklari. Ключевые слова: сравнительная типология, неродственные языки, немецкий язык, каракалпакский язык, винительный и аккузативный падежи. Key words: comparative typology, unrelated languages, German, Karakalpak, accusative cases. So „ nggi vaqtlarda xorijiy tillarni o‗rganishga bo‗lgan qiziqish ortib bormoqda. Chet tilini o‗rganuvchi ona tiliga xos bo‗lmagan til hodisalariga duch keladi. Bu esa o‗rganilayotgan til xususiyatlarini o‗zlashtirishda qiyin- chiliklarni yuzaga keltirib chiqaradi. Ushbu qiyinchiliklar natijasida yo‗l qo‗yilish mumkin bo‗lgan holatlarni bartaraf qilish uchun xorijiy til bilan ona tilining o‗xshash yoki noo‗xshash tomonlari to‗la hisobga olinishi lozim. E‘tiborga loyiq tamoni shundaki, o‗zbek tili german va roman tillari bilan qiyosiy tipologik tadqiqot qilingan bo‗lsa, qoraqolpoq tili faqatgina german tillari – ingliz va nemis tillari bilan qiyosiy o‗rganildi va shunday bo‗lib qolmoqda. Buning sababini ham Qoraqalpog‗iston oliy o‗quv yurtlarida faqat german tillarining o‗qitilishida ko‗rish mumkin. Xorijda, shuningdek, mamlakatimizda chop etilgan ilmiy tadqiqot ishlarida qiyoslash hamda taqqoslash atama- larini bir-biridan ajratish, farqlash va boshqa-boshqa xo- disalar sifatida olib qarash hollari kuzatiladi. Qiyoslash va taqqoslash atamalarining bugungi kunda saqlanib kelayotgan chigalliklarining asosiy sabablari lingvistikada qiyosiy metodlarni qo‗llash metodik man- balarda qiyosiy metodlar sifatida ishlatila boshlanishi hamda G‗arbiy Yevropa tilshunosligida qo‗llanadigan “Comporative”, “Vergleichen”, va “Compare” atamalari “qiyoslash” va “taqqoslash” atamalarini qoplaydi, ammo tilshunoslikda bu istilohlar, asosan, qiyosiy-tarixiy til- shunoslik ma‘nosida qo‗llaniladi [4: 35-38]. Vaholanki, tilshunos olim Erbenning ta‘kidlashicha nemis tilidagi leksikaning 50-60 foizini ot turkumiga man- sub so‗zlar tashkil qilar ekan [1:35]. Bunda u ot bo‗lmagan boshqa so‗zlarning atalishini ham nazardan chetda qoldirmagan. Olmoshlar jo‗nalish (barıs) kelishigida asosan affiksli ishlatiladi. 1. Kishilik olmoshlari: Al, men sizdi úyińizge deyin shıǵarıp salaman. Ol meni, men onı kórdim . (О.Ayjanov «Aral qushaǵında») 2. O‗zlik (ózlik) olmoshi o‗z, kelishik affiksidan oldin egalik affiksi qo‗shiladi: Ózimdi mısalǵa alǵanda, pútin kolxoz tuwralı aytpaqshı edim . (О.Ayjanov «Aral qushaǵında») Totı qusqa ózin tákirarlatıp, pútkil álemdi háreketke keltirip qoyǵan ullı kúsh-adamnıń ózi . (T. Qayıpbergenov «Qaraqalpaqnama») 3. Gumon (belgisizlik) olmoshi: Sonlıqtan ótirik bolsa da bir nárseni sıltawlatıp sorap barıwı kerek . (О.Ayjanov «Aral qushaǵında») Bu olmosh ba‘zan belgisiz ham ishlati- ladi: Men bir nárse aytayın (О.Ayjanov «Aral qushaǵında») 4. Ko‗rsatish olmoshlari: Siz mınanı aytpaqshı shıǵarsız. Bunı esaplaǵan shotıńnan aynalayın, Narımbetjan, Sonı nege aytpaysań? (О.Ayjanov «Aral qushaǵında») 5. Bo‗lishsizlik (bolımsızlıq) olmoshlari: Ernazar bolsa esikten kirgen jerde ishtegi tastay túnek qarańǵıdan kózleri hesh nárseni kórmey qaldı (A. Bekimbetov) Olmoshning bu turi ham ayrim hollarda til uslubiga binoan belgisiz ishlati- ladi: Ol hesh nárse aytpay shıǵıp ketti . 6. Belgilash (belgilew) olmoshlari, ular ham ba‘zan bel- gisiz ishlatiladi. Qıyal alıp qashadı, hár nárselerdi oylatadı . (N.Dáwqaraev) Onnan hár nárseni kútiwge boladı. Hárkimdi tilinen uslaydı . 7. Sifatning avval substantiv forma yasovchi – lıq af- fiksini, egalik suffiksini, keyingina kelishik affiksini olib ishlatilishi ham uchraydigan holat: Ol usı danalıǵın kórse- tiw maqsetinde heshkimge sóz bermey bir ózi sóylep otırdı, degen menen qáteliklerińdi tákirarlaw aqıldan emes . (T.Qayıpbergenov «Qaraqalpaqnama»). Onıń mártligin hámme biledi. 8. Son to‗ldiruvchi, jumladan, vositasiz to‗ldiruvchi va- zifasida kelsa belgili ishlatiladi: Besten úshti alsaq qansha qaladı? Olardan ekewin alıp qalıw kerek . Jo‗nalish (barıs) kelishigi doim belgisiz ishlatiladigan konstruksiyalar turg‗un bog‗lanmalarga, frazeologik birliklarga to‗g‗ri keladi: at qoyıw, nan jew, sóz salıw, dálil keltiriw, qas qaǵıw, kóz jumıw, awız bastırıw, shay ishiw, duz tatıw, telefon qurdırıw, pal ashıw, leksiya oqıw, daw sheshiw, soraw beriw, zat soraw, namıs etiw, jol beriw, jol kórsetiw, wáde etiw, ant ishiw kabilar. Oyda joq jerden Ernazar túrgelip sóz soradı – da: Bekimbet oǵan sóz berdi . (О.Ayjanov «Aral qushaǵında»). Bul ushın olar áwele ózlerine «Bizler kimlermiz?» degen soraw qoyıwı kerek edi . (T. Qayıpbergenov «Qaraqal- paqnama»). Professor O.Moskalskaya akkuzativ obyektini ikki turga bo‗lib qaraydi [2: 97]. 1. Tashqi yoki ta‘sir etuvchi obyekt (lotincha afficere- birovga yoki biror narsaga ta‘sir ko‗rsatish) das Brot schneiden, einen Brief erhalten, einen Brief lesen kabilar. Ma‘no ottenkasi ifodolanishi uchun harakat shu predmetda, shu predmet bo‗ylab amalga oshadi, ammo predmet bu harakatga tobe bo‗lmagan, ya‘ni mustaqil holda mavjud bo‗ladi. 2. Ikki yoki hosil qiluvchi obyekt (lotincha «efficere» – hosil qiluvchi, paydo qiluvchi, ishlab chiqaruvchi kabi ma‘nolarni anglatadi): einen Brief schreiben, ein Hochhaus bauen kabilar. Predmet qilingan (aytilgan) harakatning na- tijasi (hosilasi) deb e‘tirof qiladi R. Yakobson, Y. Erben, V. Shmidt va boshqa tilshunoslar. Vositasiz obyektning xuddi shunday ikkiga bo‗linishini turkiy tillar bo‗yicha chop etilgan asarlarda ham uchratish mumkin. O‗zbek tili grammatikasi I mualliflari hosila obyekt va vosita obyekt deb nomlaganlar. O‗z-o‗zidan ko‗rinib turibdiki, birinchisi shu harakatning hosilasi, na- tijasi sifatida predmet paydo bo‗ladi (yozilgan xat, qurilgan uy), ikkinchisida esa ma‘no ottenkasi ifodalanishi uchun harakat shu predmet bo‗ylab amalga oshadi. (nonni kesish, yog‗ochni yo‗nish) [5: 81]. Bu degani vositasiz obyektning ma‘no ottenkalari, ularning ifodalanishida qiyoslanayotgan tillarda o‗xshashliklar mavjud. Absolyut akkuzativ strukturasi nemis tilida uning ozod, erkin ishlatilishi, deb qaraladi. Undagi ikki a‘zoli struktura gapning hech qanday a‘zosi tomonidan boshqarilmaydi. U gapda ozod va mustaqil ishlatiladi, mazmunan sifatdosh tarkibi yoki boshqa biror gap bo‗lagiga o‗xshash keladi. Bu strukturaning leksik cheklanganligi shundan iboratki, qo‗llaniladigan otlar inson tana a‘zolarini ( Arm, Hand, Bein, Fuβ, Kopf u.a.) yoki tana a‘zolari bilan bog‗liq tushunchalarni anglatadi. Er trat ein, den Hut in der Hand – Ol kirip keldi, shlyapası qolında. Er wandte sich um die Hand in der Tür- klinke – Ol oylanıp qaradı, qolı qapınıń tutqıshında . |