Научно-методический журнал Серия: Естественно-технические науки. Социальные и экономические науки. Филологические науки
жүктеу/скачать 4,81 Mb. Pdf көрінісі
|
2-сан 2023 (1-серия)
| Ilim h
á m jámiyet. №2.2023 67 Teńew hám epitetler obrazlılıq penen sóz mánisiniń ózgeriwine xızmet etiwi arqalı adamzattıń hár qıylı sın- sımbatın, háreketin, basqa zatlarǵa teńep, jámiyetlik turmıstı, obektiv shınlıqtı obrazlı tanıwǵa járdem etedi. Teńew hám epitetlerdi úyreniw arqalı olardın semantikalık ózgeshelikleri, stillik qollanılıwı, gáptegi qollanılıw ózgesheliklerine baha berilip, til faktleri arqalı kóbinese adamzat hám onıń sezimleri, haywanatlar atamaları, tábiyat qubılıslarınıń, hár qıylı háreketlerdi teńew arqalı sıpatlanıp beriledi. Teńew hám epitetler sóz mánisiniń ózgesheliklerine baylanıslı ilimpazlardıń dıqqatın ózine tartıp, úyreniw obiektine aylanǵanlıǵın kóriwge boladı. V.G.Belinskiy kór- kem obraz dóretiwshi teńewlerdi cúwretli sóz dep ataǵan. N.Bualo óziniń «Poetikaliq óner» atlı miynetinde Shınlıqtan asıp ketetuǵın gózzalıq joq, troplar, sonıń ishinde teńewler arqalı berilgen haqıyqatlıqtıń ózi gózzallıq, - dep pikir bildirgen. Til iliminde A.Reformatskiy, V.Vinogradov, A.Kvyatkovskiy, R. ikolson, A.Efimov, kórkem ádebiyat iliminde G. Lessing, I.Gerder, F.Gegel, L.Tolstoy h.t.b. lar kórkemlik tuwralı bahalı pikirlerdi bildirgen. Túrkiy tilles xalıqlar ilimpazlarınan R.Rejebov, A. Ǵ arrıev, L.Abdullaeva, A.Mamajanov, İ.Shukurov, E.Berdimuratov, K.Mámbetov, Q.Kamalov, A.Bekbergenov, B.Genjemuratov, E. Allanazarovlardıń miynetlerinde sóz mánisiniń teńewler hám epitetler arqalı awısıwına bahalı pikirlerin bildirgen. Teńew hám epitetlerdi uqsaslıq tiykarında dóregen mániler sıpatında tán aladı. Qollanılıw ja ǵ dayına, dúzilisine baylanıslı jay, qospalı hám keńeytilgen teńew hám epitetler dep toparlar ǵ a bóledi. Ózbek tilin izertlewshiQlichev: ―Teńewler sóylewshiniń sózi arqalı tip, janlı, jansız zatlardı salıstırıw arqalı olardı ekinshi zatlar ǵ a teńeydi hám kúshli stilistikalıq obrazlılıqtı payda etedi.Teńewler kúshli ekspessivlik xarakterde stillik maqsetlerde qollanılıp, ózgeshe ózine tán qásiyetlerine iye bolıp keledi‖,-dep pikir aytqan [5:188]. Teńew hám epitetlerdıń stillik maqsetlerde qollanılıwı, áhmiyeti jóninde ózbek ilimpazı Qlichevtıń aytqan pikiri de áhmiyetli [4]. Sebebi ilimpaz sintaksislik stilistikanıń, sonıń ishinde teńew hám epitetlerdiń de ámeliy qollanılıwı boyınsha biraz pikirler aytqan, mısallar menen dáliyllegen. Qaraqalpaq til iliminde stilistika tarawında, troplardıń stillik xızmetleri tuwralı ele sheshilmey atır ǵ an máseleler kóp. elewli miynetlerden, ol da bolsa, qaraqalpaq tilindegi funkcionallıq stiller jóninde izertlew alıp bar ǵ an ilimpaz E.Berdimuratovtıń monografiyalıq miyneti [3], hám qaraqalpaq tiliniń stilistikası tuwralı qısqasha sóz etiwshi A.Bekbergenovtıń miyneti [2] bolıp tabıladı. İlimpaz A.Bekbergenov: ―Troplar, solardıń ishinde teńew hám epitetler salıstırıw xızmetin atqarıp, ishki hám sırtqı obrazlılıqtı ashıp beredi ‖,-degen pikir bildiredi [2:73]. İlimpaz A.A.Potebnya: ―Kelbetliklerdiń tábiyatınıń atlıqlar ǵ a jaqın bolıwı, substantivlesken kelbetliklerdiń tábiyatında ǵ ı usaslıq, olardıń (atlık, kelbetliklerdiń) tariyxıy hám mánilik jaqtan bir-birine jaqınlı ǵ ınan‖, - dep kórsetedi [1:73]. Til iliminde teńew hám epitetler sóz mánileriniń ámeliy jaqtan qollanıwda ǵ ı ózgeshe bir tur retinde, semantialıq máni birligi sıpatında bahalanadı. Teńew hám epitetler kórkem sóz ustasınıń sheberligine baylanıslı qáliplesedi, dóretpeniń tásirsheńliginde onıń sapasınıń unamlı dárejede artıwına tásir etedi. Obrazlılıq tásirli sóz, kúshli sezim, orınlı tawıp aytılǵan pikirler, onı kúsheytiwshi teńewler tiykarında qurıladı. Teńew hám epitetler insan hám onıń sezimlerin, haywanatlar dúnyasın, tábiyat qubılısların óz ara salıstırıw arqalı qayta atawdan payda bolǵan kórkem obrazdı sóz mánileri sıpatında stillik jaqtan qáliplestiredi. Basqa tiller sıyaqlı qaraqalpaq tilinde teńew hám epitet- lerdiń obrazlılıq penen sóz mánisiniń ózgeriwine xızmet etiwi insan, haywanatlar, quslar, adamzat dúnyası, tábiyat qubılısları atları bazasında ushırasadı hám jámiyetlik turmıstı, obektiv shınlıqtı obrazlı tanıwǵa baǵdarlaydı. Kórkem shı ǵ armada oqıwshı ǵ a birden tásir etetu ǵ ın, seziletu ǵ ın original janalıq, shı ǵ armanıń bahalılı ǵ ın anıqlawshı belgilerdiń dál kórinisleri arqalı ǵ ana payda bolıp otıradı. Troplardıń ishinde teńewler semantikalıq ekspressiyanı beriwde onı estetikalıq talaplar tiykarında iske asırıwda kontekste ayqın kórinedi. Jaqsılıq jadırar kúnniń júzindey, Shadlıqlar sap tartar izi úzilmey,... (T.M.) Bul qosıq qatarlarında teńew hám epitetlerdi sheber paydalan ǵ an kórkem sáz sheberleri súwretlew obrazlılı ǵ ı, pikir tásirliligin boldırıw ushın onda ulıwmalılıq tilge tán barlıq semantikalıq-stillik baylıqlardı puxta paydalanıw faktleri anıq kózge taslanadı. Onda ǵ ı obrazlılıq – ekspressiya sáykes til quralların óz ornında kórkem súwretlewdiń estetikalıq talaplarına, olardıń logikalıq-stillik baylanısına hám birigiwshiligine qaray tásirsheńlikti payda etip kelgen. Kúshli máni ózgesheligine bay troplar arqalı ayrıqsha ekspressivlik emociya menen tuwıl ǵ an jerdıń qádir- qımbatın, hár qıylı hádiyselerdiń sáwleleniwin kóz aldına keltiredi. Tuwıl ǵ an jer temasında ǵ ı túsinikleri lirik qaharmannıń haq kewilli tili menen berilip, Watandı- tuwıl ǵ an jerdi jánnetke, bawır basıp ósken qus uyasına teńep, ana topıraqta analıq mehirdiń, analıq iyistiń ańqıp tur ǵ anlı ǵ ın jırlap, ana jer iyisinen lázzetlenip atır ǵ anlı ǵ ın, o ǵ an toymay atır ǵ anlı ǵ ın, jırlaydı. Watandı, el-jurttı basqa hesh bir mákan menen almastırıp bolmaytu ǵ ınlı ǵ ın ayta otırıp, lirikalıq qaharman tilinen tuwıl ǵ an jerge degen sheksiz muhabbat sezimlerin bildiredi. Onıń sezimtallıqtı oyatatu ǵ ın lirikalarında qaraqalpaq awıllarınıń milliy peyzajlıq boyawları ap-anıq suwrettey kórinip tur. Suw aqsa sa ǵ adan sarqırap, Qıyalım qosılıp aqqanday, Kún shıqsa kúlimlep jarqırap, Awıldıń kelbeti pah, qanday! Tábiyattıń usınday tábiyiy kórinislerin burmalamastan súwretlewlerinde keltirilgen qatarlar bılayınsha qara ǵ anda ápiwayı uyqastay bolıp kóringeni menen sózlerdiń jeke mánilerinen bir tutas pútinlikke iye estetikalıq-emocional tásirsheńlikti payda ete al ǵ an h‘ám shı ǵ armanıń bahalılı ǵ ı arta túsken. Tábiyattıń original milliy boyawları jırlan ǵ an hám ájayıp kórkem emociyonal ekspressivlikke erisken. Tap jańa juldızdan túsip kelgendey, Ay taman ǵ a ózi ushıp kelgendey, Bul kára ǵ a jańa kóship kelgendey, Ǵ awqıldasar keshte qaraqalpaqlar. (T. M.) Mısallar alın ǵ an « Ǵ awqıldasar qaraqalpaqlar» qosı ǵ ınıń kompozitsiyalıq qurılısı oǵada qızıq bolıp, teńew hám epitetler arqalı tiliniń ótkirligi, tásirsheńligi, ideyalıq jaqtan kórkemligi menen ayrıqsha tásirli shıqqan. Eli – xalqı ushın jaqsı niyetler menen «qalıs gáp» aytıp, keleshek h‘aqqındaǵı arzıw-ármanların жүктеу/скачать 4,81 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|