O„SIMLIK GULCHANGLARINING SUTKALIK VA MAVSUMIY TARQALISH QONUNIYATLARI SAMARQAND SHAHRI MISOLIDA Z.O‟.Djumayeva – doktorant X.Q.Haydarov –
biologiya fanlari doktori, professor Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti X.E.Tursunboev –
biologiya fanlari nomzodi, dotsent Berdaq nomidagi Qoraqalpoq davlat universiteti A.B.Nozimova – doktorant Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti Tayanch so„zlar: o‗simlik, aeropalinologiya, ekologiya, gulchang, daraxt, biologiya, changlanish, allergiya.
Ключевые слова: растение, аэропалинология, экология, пыльца, дерево, биология, опыление, аллергия.
Key words: plant, aeropalinology, ecology, pollen, tree, biology, pollination, allergy.
Kirish. Palinologiya - gulchanglar va sporalar haqidagi
fan bo‘lib, 17-asr oxirida paydo bo'lgan. Mikroskopning
ixtiro qilinishi bilan botaniklar o'simlikning ko'zga ko'rin-
mas juda kichik a‘zosi - gulchanglari va sporalari orqali
o‘simlik turlarini aniqlash imkoniyatiga ega bo'ldilar.
Aniqlanishicha, ularning qobig'i barqaror modda - spo-
ropollenindan iborat bo'lib, u millionlab yillar davomida
saqlanishi mumkin. O‘simlik gul changlari tibbiyotda ham
muhim ahamiyat kasb etadi. Ingliz palinologi X.Xayd
Yevropada pichan isitmasi (pollinoz) don ekinlari va ayrim
daraxtlarning gulchanglari, shuningdek, begona o‗tlarning
ayrim turlarining gulchanglaridan kelib chiqishini aniqladi
[
4
]. Allergen o'simliklardan keng tarqalgan turlar quyida
keltirib o‘tilgan. Ularga qayin, eman, terak, zarang, yapon
safora, lola daraxti va ignabarglilardan qaragʻay, archa kabi
daraxtlar mansub. Oʻt o‘simliklardan qichitqi oʻt, otquloq,
shuvoq, qamish shuningdek, bir qator madaniy ekinlar
makkajoʻxori, javdar, guruch, bug'doy, tariq kiradi. Sog'liq
uchun xavfli bo'lgan gulchanglar miqdorining keskin o'sishi
turli mintaqalarda turli vaqtlarda sodir bo'ladi va bu jarayon
gulchanglar tarqalishining xususiyatlariga bog'liq bo'lib,
ular o'z navbatida meteorologik sharoitlar bilan belgilanadi.
Aerobiologik namunalar standartlashtirilgan usulga mu-
vofiq amalga oshirildi. Tadqiqotlarimizda o‘simliklardagi
gul changlari soni 1m
3
havo uchun hisoblab chiqildi va
olingan chang donalari mikroskopiya usuli yordamida
o‘ranildi (
Mikromed MS-2-ZOOM
)
[2, 5]. Gul changi
donalarini aniqlashda asosan oila e‘tiborga olindi va
aniqlagich atlaslardan foydalanildi [1, 3, 5]. Bunda gul
changlarining hosil bo‘lish va tugash davri, maksimal
kunlik qiymatlari va umumiy miqdori aniqlandi.
2022 yildagi ma‘lumotlar shuni ko‘rsatadiki, may
oyining birinchi o‘n kunligida Samarqand havosi tarkibida
34 ta o‘simlik gul changlari aniqlandi. Ulardan terak (
Popu- lus ), qayin (
Betula ), qarag‘ay (
Pinus ), chinor (
Platanus ),
zarang (
Acer ) kabi o‘simliklar ustunlik qildi. Qolganlari
noaniq gul chang taksonlari edi. O‘simlik gulchangi
taksonlari mavjudligining ketma – ketligi, vaqti, maksimal
kunlik qiymatlarini va umumiy miqdorini hisobga olgan
holda tahlil qilindi. Bu tadqiqot natijalari 1-jadvalda taqdim
etilgan.
