«Наука и образование в современных реалиях»

311 
Жҥйелі сабақтар нәтижесінде дененің бҧлшықет кӛлемі 10%-ға дейін 
артып май кӛлемі азаяды.
Машықтану сабақтары тыныс алу жҥйесіне де жақсы әсер етеді: ӛкпе 
сиымдылығы,диафрагманың қозғалмалығы ҧлғайып, тыныс алу сирек әрі 
терең болады. Егер машықтандаған адамдарда тыныс алу жиілігі минутына 
16-20 рет болса, ал машықтанған спортшыларда минутына7-8 рет тыныс 
алады. Әрине бҧндай сирек тыныс алуда спортшының әрбір тынысты ішке 
тартуындағы тыныс алу тереңдігінің маңызы жоғары: ішке тартқан ауа 
кӛлемі 1л-ге жетеді немесе одан да кӛп болады. Тыныштықтағы тыныс алу 
қимылдарының жиырылу саны денсаулықты жақсартудың, жақсы дене 
жағдайының белгілерінің бірі болып табылады. 
Жҥйелі дене жаттығулары жҥрек қан жҥйесіне жақсы әсер етеді. 
Жаттығудың сипаты, оларды қайталау ҧзақтығы мен қарқыны, сол сияқты 
оны тежеу қалпы мен жазтығына қарай ағзадағы тҥгелдей қан айналымды 
және оның жеке бӛліктерін белсендіруге ықпал етеді, яғни ағзадағы қанды 
дҧрыс тасымалдауға жәрдемдеседі. Дене жаттығулары бҧлшықет пен тері 
капиллярларының кеңеюіне қоюлану қҧбылысты жоюына, қан қҧйылуын 
бӛгетсіздігін, айналымдағы қан кӛлемінің ҧлғаюына кӛмектеседі. Олар ішкі 
органдарға массаж тәрізді әсер етеді. Қан тамырлары кеңейеді, сол арқылы 
жҧмысшы мҥшелер қанмен қамтылады (бҧлшықет, жҥрек және басқа ішкі 
мҥшелер).
Кӛп жҧмысты орындап, жҥрек соған ҥйренеді, шығарылатын қан кӛлемі 
мен жиырылу кҥші ҧлғаяды. Дене тәрбиесі және спортпен айналысатын 
адамдардағы жҥрек кӛлемінің ҧлғаюы ең алдымен оның жҧмысшы 
гипертогиясына, яғни жҥрек қабырғасының қалыңдауынан болады. 
Барлық мамандықтағы машықталған спортшылар ҥшін баяу ырғақтық 
пульс-минутына 42-66 соққы болып табылады. Барынша баяу пульс 
тӛзімділікті талап ететін спорт тҥрлерінде машықтанатын спортшыларда 
жиі кездеседі. Жҥктемеге қарай пульстің жиілеуі дене жаттығуларымен 
шҧғылданбайтын спортшыларға қарағанда дене тәрбиесі және спортпен 
ҥнемі шҧғылданатын спортшыларда кҥрт болады. 
Қарқынды жаттығулардың соңында тіркелетін физиологиялық 
ӛзгерістермен бірге машықтанған адамдарда ол азаймайды, керісінше ӛседі. 
Мысалы, ескек есу, шаңғымен жҥру, орта қашықтыққа жҥгіруден тығыз 
сабақтар барысында машықтанбаған адамдардағы жҥрек жиырылуының 
жиілігі минутына 150-170 соққы, ал жаттыққандарда минутына 180-200 
соққы береді. Сонымен, машықтану сабақтары ағза мҥмкіндіктерін 
арттырып, ҧзақ және қарқынды жҧмыс кезінде туындайтын талаптарға 
бейімделе білуді дамытады. 
Дене жаттығулары қан қҧрамын, тҥрінің сипаты мен санына қарай, сол 
сияқты химиялық қҧрамына қарай ӛзгертеді. Қандағы гемоглобин қҧрамы 
мен эритроциттер саны артады. Бҧл ҧлпаларға кӛп мӛлшерде оттегі келуіне, 
адамның қуатын арттыратын қышқылдану процесін жақсартуына 
кӛмектеседі. 

312 
Дене жаттығулары ас қорыту және бӛліп шығару жҥйесіне, сол сияқты 
бірнеше ішкі бездердің жҧмыстарына жақсы әсер етіп, сол арқылы ағзаның 
тҥрлі мҥшелері мен жҥйелерінің жҧмыстарын кҥрделі қайта қҧрып, олардың 
қызметін ҥйлестіре реттейді. Жҥйелі жаттығудың адамға тҥгелдей ықпал ету 
сипаты оның дене дамуы мен дене дайындығынан кӛрінеді.
Дене дамуы (адамның белгілі бір жағдайы) ағзаның вегетативтік 
қызметінің, қимыл сапасы мен дене пішінінің даму деңгейімен сипатталады. 
Дене дайындығы ағзаның вегетативтік қызметі жағдайымен, қимыл 
сапасының және дене пішінінің даму деңгейімен, сол сияқты адамның 
меңгерген қимыл дағдыларының кӛптҥрлілігімен сипатталады. 
Келтірілген анықтамалардан кӛргеніміздей «дене дамуы» мен «дене 
дайындығы» ӛзара туыс, сонда да ӛзгешелеу ҧғымдар. «Дене дайындығы» 
ҧғымы кең қолданылады. Дене дамуын сипаттайтынан басқа оның 
кӛрсеткіштері адам меңгерген қимыл дағдыларының кӛптҥрлілігімен 
сипатталады. 
Дене дайындығын жақсартуға бағытталған жҧмыс дене даярлығы деп 
аталып. Дене даярлығы денсаулықты нығайтуға, қимыл сапасы мен дене 
пішінін дамытуға, сол сияқты адамның қимыл ҧғымын кеңейтуге 
бағытталған. 
Дене даярлығын жалпы (ЖДД) және арнайы (АДД) деп екіге бӛледі. 
Жалпы дене дайындығы тҥрлі жҧмысты табысты орындаудың алғы-
шарты болып табылатын ағзаның қимыл сапасы мен вегетативтік қызметін, 
тҧлға пішінін дамытуға, қимыл дағдыларын меңгеруге бағытталған. 
Арнайы дене дайындығы нақты жҧмысты табысты орындауды алғы 
шарты болып табылатын қимыл дағдыларын меңгеру мен ағзаның 
вегетативтік қызметін, дене пішіні мен қимыл сапасын дамытуға 
бағытталған. 
«Жалпы» және «арнайы» дене даярлығы ҧғымдары спортшының 
жекелеген спорт тҥрлерінен дене жағдайын сипаттауға да пайдаланылады. 
Мысалы, жҥзгіштің, желаяқтың ЖДД мен АДД бӛліп қарастыру. 
Спортшының жалпы және арнайы дене дайындығы ӛзара байланыста 
болады. Жекелеген спорт тҥрлері бойынша арнайы және жалпы спот 
тҥрлеріндегі ЖДД мен АДД-ң бірлігі қандай да бір спорт тҥрлерінен жақсы 
нәтижеге жету ҥшін машықтану сабақтарына оның басқа тҥрлерін де 
ендіруді білдіреді. 
Жалпы дене дайындығының маңызды шарты жақсы денсаулық болып 
саналады. Кішігірім сырқат, жарақат, тыныс алу жолдарының 
қанағаттандырмайтын жағдайы, ауыз қуысының ауруы және т.б. қимыл 
мҥмкіндіктері мен адамның дене жағдайына тҥгелдей әсер етеді. Негізінен 
денсаулығы мықты адамдардың денсаулығын сақтау мен нығайтуға 
бағытталған шамалар ӛмір салтының тиімділігін табиғаттың табиғи 
кҥштерін пайдалану және дене жаттығуыларымен жҥйелі айналысу болып 
табылады. 
Дене тәрбиесі мен спорттың барлық қимыл қҧралдарының (адамның 
денсаулығына әсеріне қарай) тӛмен қарқынмен және жаттығу қарқынын 

313 
бірте-бірте ҧлғайтып орындалатын айналымдық спорт жаттығуларына тән 
болуы тиіс. Кӛп машықтанатын спортшылардың денсаулығын нығайту ҥшін 
сабақ мазмҧнына спорт мамандығы пәнінің қҧрылымы, талабы (ағзаға 
қойылатын) бойынша сай келмейтін ойындарды кезекпен ендіру қажет. 
Адамның дене дайындығын қамтамасыз етудің негізгі жолы-бҧл оның 
қимыл сапаларын дамыту болып табылады. 
Ӛз дамуы мен пайда болу барысында қимыл сапалары бір-біріне жақсы 
ықпал етеді. Бҧл қҧбылыс қимыл сапасын ауыстыру ретінде анықталады. 
Оның негізгі екі тҥрі бар. Оның бірі қандайда бір дене жаттығуымен бірге 
дамыған жаттығуда кӛрінетін қимыл сапасы басқа да дене жаттығуларын, 
еңбек және тҧрмыс әрекеттерін орындауға ауысады. Мысалы, ауыр 
атлетикамен шҧғылдану нәтижесінде дамыған кҥш балға лақтыруда жоғары 
нәтижеге жетуге кӛмектеседі, онда ол ӛте қажет; алысқа жҥгіруде дамыған 
тӛзімділік шаңғымен сырғанауда жоғарғы нәтижеге жетуге кӛмектеседі. 
Қимыл сапасын ауыстырудың екінші туындауы екі немесе одан да кӛп 
қимыл сапасын бір-біріне оң немесе кері әсер етуінен қҧралады. Мысалы, 
шапшаңдықты дамытуда кҥш ҧлғаюы мҥмкін немесе керісінше кҥшті 
дамыту тӛзімділікке кҥш әсер етуі мҥмкін (кері ауыстыру). 
Қимыл сапасы қимыл дағдылары тәрізді қиылысу ауыспалы да бола 
алады, яғни кҥш және басқа қимыл әрекетінен туындайтын қимыл сапалары 
жаттығуды дамыту жолымен дененің бір бӛлігінен екіншісіне ауысады. 
Қимыл сапасының ауысуы дене тәрбиесі мен спорт сабақтарының 
барлық кезеңдерінде біркелкі бола бермейді. Жаңадан бастағандарда 
тӛзімділікті дамыту ҥшін ағзаны жалпы нығайтуға және оның кҥш 
мҥмкіндіктерін кӛтеруге кӛмектеседі. Алайда, бҧдан кейін бҧл жаттығулар 
кҥшті дамыту ықпалдарына кері әсерін тигізуді мҥмкін. Зерттеушілер 
(В.В.Кузнецов, Ю.В.Верхошанский т.б.). жаңадан бастаған спортшыларда 
қимыл сапасын дамыту (нақты спорт тҥрінің талаптарына қатысты емес) 
белгілі бір спорт нәтижесіне жетудің жолы болып табылады. Спорттың бір 
тҥрінен жақсы нәтижеге жеткен спортшылардың басқа да спорт тҥрлерінен 
жақсы нәтиже кӛрсетуі арнайы машықтану кезінде жеткен дене дайындығы 
кең ауқымда болғанын кӛрсетеді. Ол еңбек барысында, тҧрмыста кездесетін 
қимыл міндеттерін шешуде жақсы нәтижелерге жетуге мҥмкіндік береді. 
Бҧған қоса жақсы маманданған спортшылардағы жалпы дене дайындығы 
мен қол жеткен спорт нәтижелер арасындағы байланыс та шынайы. 
«Қимыл сапасының ауыспалылығы» ҧғымы кӛп жағдайда олардың 
басқарушылық және мамандану тҥсініктерімен ҥйлеседі. Басқарушылық 
қандай да бір дене жаттығуымен айналысу нәтижесінде дамыған қайсыбір 
қимыл сапасы басқа да дене жаттығулары сабақтарында немесе еңбек пен 
тҧрмыс әрекеттерін орындауда жақсы нәтижеге жетуде кӛрінеді. 
Қимыл сапасының мамандылығы бір дене жаттығуымен шҧғылдануда 
дамыған қимыл сапасы негізінен сол қимылдың ӛзінде кӛрінетінімен 
сипатталады. Мысалы, баскетбол сабағында дамыған ептілік пен 
шапшаңдық тек баскетболдың ғана қимыл міндеттерін шешуге мҥмкіндік 
береді. 

314 
Жекелеген қимыл сапалары мен оларды дамыту әдістемесінің 
сипаттамасын қарастырамыз. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: