БАСКЕТБОЛ ОЙЫНЫНДАҒЫ ШАБУЫЛДА ЖӘНЕ

37 
Берiлген 
тарауда 
жасӛспiрiм 
баскетболшылардың 
дене 
дайындығының кӛрсеткiштерiн зерттеу нәтижелерi 17-20 жастағы 
баскетболшылардың берiлiмдерiн эргометрикалық ӛлшеу негiзiнде 
мазмҧндалады, сондай-ақ, осы жастағы топтардың ӛндiрiсiнiң қызметтiк 
дайындығы (аэробты және анаэробты деңгейi) мазмҧндалып берiледi. 
Салыстыру ҥшiн бiрiншi разрядты жоғары дәрежелi баскетболшылар мен 
спорт шеберлерiнiң максималды қызметтiк ӛндiргiштiгiнiң бiз ӛлшеген 
кӛрсеткiштерi келтiрiледi. 
Осы жерде баскетболшы студенттердiң дене дайындығы қабiлетiнiң 
деңгейiн кӛтеру ҥшiн қҧралдар мен әдiстердi жасау мен негiздеу мәлiметтерi 
де келтiрiледi. Баскетбол бойынша студенттiк қҧрама командаларға арнайы 
дайындық тестiлерiнiң нәтижелерi 1-кестеде келтiрiлген. 
1-кесте. Баскетбол ойыны бойынша студенттердiң қҧрама командадағы 
арнайы дайындық кӛрсеткiштерi 
Кӛрсеткiштер 
18 жасқа дейiнгi баскет-
болшыстуденттер 
22 жасқа дейiнгi бас-
кетболшыстуденттер 
мамыр 
2001 
Маусым 
2001 
қазан 
2001 
ақпан 
2001 
Ара қашықтықтан 
лақтыру нәтижелi- 
лiгi, % 
51,5+10,78 
(6,78) 
60,17+8,45 
(5,32) 
59,07+9,41 
(2,45) 
60,01+8,3
1 
(2,30) 
20 м/с аралыққа 
жҥгiрiп ӛту 
3,55+0,13 
(0,18) 
3,06+0,27 
(0,17) 
3,25+0,10 
(0,03) 
3,14+0,23 
(0,12) 
Тiк секiру биiктiгi, 
см 
48,8+6,75 
(4,25) 
49,0+7,05 
(4,44) 
65,25+7,35 
(2,80) 
66,30+6,3
1 
(3,58) 
Жылдамдық 
тӛзiмдiлiгi 2 х 40 с. 
және 30 х 40 с 
563+26,4 
(16,6) 
572+27,0 
(17,0) 
398,9+18 
(4,1) 
409,3+19 
(5,6) 
Айып добын лақ- 
тыру таралымы % 
67,08+13,32 
(8,4) 
78,67+9,24 
(3,42) 
80,35+7,67 
(3,35) 
65,68+8,3
0 
(4,37) 
18 жастағы ойыншыларды тестiлеу екi рет жҥргiзiлдiтехникалық-
тактикалық бағыттағы оқу-жаттығу жиынының басында және соңында, осы 
жерден кӛрсеткiштердегi бiршама айырмашылықтар байқалады. Сенiмдi 
болған айырмашылықтар 20 м аралыққа жҥгiрiп ӛту уақытында ғана. 
Секiрмелiк, жылдамдыққа тӛзiмдiлiк пен лақтыру нәтижелерiндегi 
кӛрсеткiштерде маңыздылық байқалған жоқ. Республикалық бiрiншiлiкте 

38 
шыққан командалар қорытындысын талдай отырып кӛрiнгенi, ӛткiзiлген 
ойындарда ара қашықтықтан (50) лақтырған доптың тҥскенiнiң пайыздық 
кӛрсеткiшi сияқты, айып добын лақтыруды (50%) тарату да маңызды тҥрде 
оқу-жаттығу жиынында белгiленгендерге жол бередi (60,17% сәйкес ара 
қашықтықтан және 80,3%-айып добы).
Ӛзiне назар аудартатыны 156 турнирдегi допты жоғалтудың маңызды 
жалпы саны (матчтағы Астана командасымен-37, Алматы командасымен-
38), сондай-ақ, қарсыластар қалқанынан шыққан доптар ҥшiн кҥресудегi 
белсендiлiктiң кемшiлiгi барлығы 77 iрiктеу, ал шешушi матчтарда 
Қарағанды және Ақтау командаларымен 4 және 9-ға сәйкес, бҧл 
қарсыластар қалқандағы допты iрiктеудiң жалпы санының 15% және 37%-н 
қҧрады.
Жаттығулық ойындарда мҧндай кӛрсеткiштер едәуiр жоғары. Бҧл 18 
жасар студенттердiң дене дайындығының деңгейi жеткiлiксiз жоғары 
дәреже де екендiгiн және жауапты турнирдiң шешушi матч барысында 
командалардың ойын нәтижелерiнде керi әсер беруi мҥмкiн екендiгiн 
бiлдiредi. Қызықты болып кӛрiнетiнi, 18 жасар ойыншыстуденттердi 
республикалық турнирге дайындау кезеңiндегi тестiлеу нәтижелерi, 
республикалық турнирге қатысу алдағы 2001 жылдың жазында ЖОО-ы 
арасында Республикалық бiрiншiлiк дайындық жоспарына ендi.
Алынған 
мәлiметтердiң 
куәландыратыны; 
20 
жастағы 
баскетболшылар 18 жастағылардан 20 м аралыққа жҥгiрiп ӛту уақыты мен 
тiк секiрудiң максималды биiктiгiне жылдамдық-кҥштiк дайындығы 
кӛрсеткiштерiмен басым тҥседi, бҧл орайда ойыннан лақтырған доптың тҥсу 
пайызының кӛлемi (44,24 және 49%) мен айып добын лақтыру таралымы 
(56% және 69%). Бҧл мәлiметтер 2002 жылғы ҚР студенттiк чемпионат 
ойындары мен бақылау ойындарының техникалық аттамасын талдау кезiнде 
алынды. 
Мынадай қызықты дерек ӛзiне назар аудартады: жаттығу сабағы 
барысында жҥргiзiлген жас баскетболшылардың ара қашықтықтан және 
айып добын лақтырғандағы дәл тҥсуiнiң пайыздық кӛлемiнiң кӛрсеткiштерi. 
Ол бақылау талаптарды тапсыруда тiркелген кӛрсеткiштерге едәуiр жол 
бередi. Бҧл жаттығу ҥрдiсi кезiнде спортшы ағзасы арнайы дайындықтың 
дамуының дәрежесiне жеткiлiксiз әсер ететiн салмақтарға берiлетiнiн тағы 
да бекiте тҥседi; оның бiр компонентi болып ойыннан лақтыру және айып 
добын лақтыруды тарату пайызы саналады. Мҧның салдары матч 
барысындағы жеткiлiксiз нәтижелiлiк болып табылады. 
Жоғарыда аталғандарды тӛмендегiлер бекiтедi. Жылдам бҧзып ӛтудi 
қолдану, республикалық турнирде Университеттiң студенттерi қҧрама 
командасының ойындарында қорғаныстың белсендi тҥрлерiн жҥйелi 
қолдану, қорғаныстағы шабуыл мен қарсы әрекеттердiң жалпы санының 
10%-н ғана қҧрайды. Кҥрес жҥргiзудiң берiлген тәсiлiнiң тиiмдiлiгiн барлық 
жарыстарда бiздiң ойыншылар ҧйымдастыруға қол жеткiзген 25 жылдам 
шабуылдың жартысынан кӛбi табысты аяқтағанын кӛрсетедi.

39 
Бой-салмақтық кӛрсеткiштерiнiң кӛлемi тҧрақты ҧлғаюға беталыс 
жасауды кӛрсетiп отыр. 18-19 жастағы баскетболшыстуденттердiң 
денелерiнiң салмағы мен бой ҧзындығы едәуiр аз мәнге не, ал бҧлар ересек 
жастағы ойыншыларда максималды болып келедi. Осы аталған екi 
кӛрсеткiштердiң де мәндi кӛлемдерi ӛзiне назар аудартады, ол баскетболмен 
айналысу ҥшiн iрiктеудiң ерекшелiгi болып табылады. Әртҥрлi жастағы 
баскетболшыстуденттердiң арнайы дене дайындығының ӛлшенген 
кӛрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы 2-кестеде ҧсынылған. 
 
2-кесте. Әртҥрлi жастағы баскетболшы студенттердiң арнайы дене 
дайындығының ӛлшенген кӛрсеткiштерiнiң орта топтық маңызы 
Жас шамалық топтар 
Баскетболшыстуденттер 
Кӛрсеткiштер 
18-19 жас 
20 жас 
21 жас 
Максималды алактат-тық 
қуаттылық (МАҚ), кгм/с. 
73,92+15,30 
(3,34) 
97,48+21,82 
(5,45) 
212,09+21 
20 м аралыққа жҥгiрiп ӛту 
уақыты, с. 
4,22+0,18(0,04) 
3,79+0,36 
(0,09) 
3,76+0,22 
Секiргiштiк, см 
38,38+6,68 
(1,46) 
55,56+10,45 
(2,61) 
58,47+6,55 
Жылдамдыққа 
шыдамдылық 
326,43+49,36 
(10,77) 
375,7+25,66 
(6,39) 
380,06+12 
Қорғаныс 
жылдам-
дығының орналасуы 
10,53+0,60 
(0,13) 
10,51+0,51 
(0,13) 
10,56+0,51 
Ара қашықтықтан лақтыру 
нәтижелiлiгi,% 
36,76+7,77 
(1,70) 
56,87+11,72 
(2,93) 
52,76+12,2 
Техникалық 
дайындық 
бойынша 
комплекстi 
нормативтi 
орындау 
уақыты, с 
34,01+1,71 
(0,37) 
40,50+2,44 
(0,61) 
40,57+2,95 
Кестеде келтiрiлген сандар мынаны бiлдiредi: орта

стандартты 
ауытқу (ортаның қатесi). 
а) Максималды алактаттық қуаттылықты ӛлшеу (МАҚ). 
МАҚ кӛрсеткiшiнiң кӛлемi спортшы жасының ӛсуiне қарай арта 
тҥседi. Барлық топтар арасында маңыздылықтың жоғары деңгейiндегi нақты 
айырмашылықтар анықталды, олар баскетболмен айналысу барысында 
осыған ҧқсас сипаттағы кҥш салудың пайда болу қабiлеттiң едәуiр 
кӛтерiлетiнiн мәлiмдедi. МАҚ кӛрсеткiштерi мен маңыздылығының ӛзгеруi 
бiркелкi ӛтедi, олардың арасындағы айырмашылық 18-19 және 20 жастағы 
ойыншыларда 25% қҧрайды, 20-21 жастағыларда ол 20% тең, және ересек 
жастағы топ баскетболшыларында берiлген кӛрсеткiштiң кӛлемдi ӛсуi 29%-
ға тең. 
б) Жылдамдықкҥштiң мҥмкiндiктерiн анықтау.

40 
20 метрге жҥгiрудегi зерттеу нәтижелерiн талдай отырып, мынадай 
қорытынды жасауға болады: тӛменгiден жоғарғы жастық топқа ӛтуде 
максималды жылдамдық 20 жастағы спортшылардың кӛлемiне (6,02 м/ак) 
қол жеткiзе отырып ҧлғаяды. Айырмашылықтар (18-20 жастағылар 
арасындағы айырмашылықты қоспағанда) барлық топтардың кӛрсеткiштерi 
арасында анық, оны бiршама жас айырмасы мен дайындық деңгейiне 
байланысты тҥсiндiруге болады (жiктеу кезiнде олар бiр жастағы топты 
қҧрайды). 
Берiлген параметрдiң тӛменгiден ортаңғы жасқа (18 жас) және 
жоғарғы топқа (20 жас) ӛтудегi ӛсу жылдамдығы 10% қҧрайды. Жоғарғы 
айтылғандардан кӛрiнетiнi, яғни, баскетболдағы жҥйелi дайындық әсерi 20 м 
қашықтыққа жҥгiрiп ӛту уақытының кӛрсеткiштерiнде жеткiлiктi тҥрде 
айтылады. 
в) Секiргiштiктiң ӛзгеруi тiк секiрудiң максималды биiктiк 
кӛрсеткiштерiнiң кӛлемi едәуiр жоғарғы жастағы топқа ӛтуде бiрте-бiрте 
артады. Барлық кӛрсеткiштер арасындағы айырмашылықтар, орта жас тобы 
iшiндегi айырмашылықты қоспағанда, маңыздылықтың жоғарғы деңгейiнде 
анық (аналогиялық картина 20 м. аралықтағы максималдық жылдамдық 
кӛрсеткiшiн салыстыру кезiнде байқалды). 
Секiргiштiктiң бiр топтан екiншiсiне ӛтудегi ӛсу кӛлемi қҧрайды: 35% 
(18 ден 19,20 жас), 5% (20-22 жастағы топ iшiнде) және 20% (18-ден 
жоғарғы жастағы топ спортшылары). 18-ден 20 жастағы кӛрсеткiштердiң 
жалпы ӛсуi 47% тең. 
Баскетболмен айналысу секiрмелiк кӛрсеткiшiне дҧрыс әсер етерi 
даусыз. Бҧл сапа-ойыншы дайындығының негiзгi жиынтығының бiрi. 
г) Жылдамдыққа тӛзiмдiлiктiң динамикалық деңгейi. 
Алынған мәлiметтер тӛмендегiдей қортындылар жасауға мҥмкiндiк 
бередi: баскетболмен айналысу студенттердiң дене қабiлетiнiң (жылдамдық, 
тӛзiмдiлiк, ептiлiк, кҥштiлiк т.б.) дамуына кҥмәнсiз, дҧрыс әсер етедi.
Нақты айырмашылықтар барлық жастағы топтардың кӛрсеткiштерi 
арасынан (18-19 жастағы спортшыстуденттер тобының нәтижелерi 
арасындағы айырмашылықтан басқа) байқалады. Кӛрсеткiштердiң жоғарғы 
кӛлемi 18 жастағы баскетболшыларда-39 м байқалды.
Талдау жҥргiзiлген топтарда ӛсу пайызының динамикасы жас 
ҧлғаюына байланысты мынадай болады: 32%, 2%,5%.
д) 
Қорғанысты 
орналастыруға 
қабiлеттiлiктi 
сипаттайтын 
кӛрсеткiштердiң ӛзгеруi. 
Алынған мәлiметтер берiлген параметр маңызының жасқа байланысты 
ӛзгеруi бiркелкi ӛтпейтiнi туралы мәлiмдейдi. Негiзгi ӛсу орта жастан (18 
жас) жоғарғы жастағы топқа ӛтуде байқалады, оның кӛлемi-5%. Тӛменгi 
және екi орта жастағы топтар кӛрсеткiштерi бiрнеше тӛмен және шамамен 
бiр деңгейде болады (10,5 с). 
Бҧл 18-20 жастағы студент-спортшылардан жеткiлiктi тӛмен болатын 
орналастыру жылдамдығына қатысты. Қорғаныстық ойын тиiмдiлiгi 
ойынның аяқталу кезеңiнде бiрден артады, ол барлық жағынан, ойынның 

41 
берiлген компонентiнiң жетiлуiне кететiн уақытқа қажеттi кҥштiң артуымен 
байланысты, ӛйткенi шабуылдаудағы ойынның техникалық-тактикалық 
деңгейi теңеседi және жарыстарда табысқа тек қорғанысы жақсы 
ҧйымдастырылған команда ғана жетедi, ол жеке әрекеттiң жоғарғы 
деңгейiне негiзделедi. 
е) Ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi кӛрсеткiштерiнiң ӛзгеруi. 
Ара қашықтықтан лақтырғанда тҥскен доптардың орта топтық 
кӛрсеткiштерiнiң пайызы 18 жастағы баскетболшыларда ӛте жоғары 
маңыздылығы байқалады, ол орта жас тобындағы спортшыстуденттерден 
сәл-ақ аз (56% және 52%). Бҧл 17-18 жастағы ойыншыларда байқалған дәл 
доп тҥсуi пайызының кӛлемiне маңызды жол бередi (36,7%), ол басқа қалған 
топтар кӛрсеткiшiнен бiршама тӛмен, бҧлардың арасында осыған ҧқсас 
айырмашылықтар кӛрiнген жоқ. Берiлген кӛрсеткiштiң ӛсу пайызы тӛменгi 
топтан жоғарғы топқа ӛту кезiнде 37%-ке тең. 
ж) Кешендi талаптарды орындаудағы уақыт кӛрсеткiштерiнiң 
динамикасы. 
Зерттеу 
барысында 
алынған 
мәлiметтер 
тӛменгi 
жастағы 
баскетболшылар ересектерге қарағанда жаттығуларды бiршама жылдам 
орындайтынын кӛрсеттi; 18-19 жастағы баскетболшыстуденттердiң 
кӛрсеткiштерi маңыздылықтың жоғарғы деңгейiнде барлық жастағы топ 
ӛкiлдерiнде белгiленген кӛрсеткiштерден бiршама ерекшеленедi; орта және 
ересек топтар арасында айырмашылықтар байқалған жоқ. 
Бҧл, барлық жағынан алғанда, былайша тҥсiндiрiледi: ересек жастағы 
студенттер жаттығуларды едәуiр жоғары техникалық деңгейде орындайды 
(алып жҥгiру, берулер, лақтырулар ойындағы қарсыластың қарсы келуiне 
есептелiп жҥзеге асырылады); олардың аяқтарының жҧмыс iстеуi қорғаныс 
кезiнде едәуiр тиiмдiрек, техникалық тәсiлдердiң орындалуы және т.б. 
Осылайша, баскетболшыстуденттердiң арнайы дайындық деңгейiнiң 
кӛрсеткiштерiн 
эргометриялық 
тестiлеуден 
алынған 
нәтижелердiң 
кӛрсеткенi, жылдамдық-кҥштiк дайындықтың негiзгi кӛрсеткiштерiнiң 
кӛлемi 
(максималды 
жылдамдықтар, 
қорғаныстағы 
жылдамдықты 
орналастыру), жылдамдыққа тӛзiмдiлiктiң және техникалық дайындықтың 
(ара қашықтықтан лақтыру нәтижелiлiгi) негiзгi кӛрсеткiштерiнiң кӛлемi 
бiрте-бiрте тҧрақты ҧлғаятынын бiлдiредi. 
Жасына қарай, белгiленген себептерге байланысты қорғаныстағы 
ойынның белсендi тҥрлерiне және шабуылға кететiн уақыт пен техникалық 
дайындықтың кешендi мӛлшерiн орындау уақыты қысқарады. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: