Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

118 
Оның нәтижесі – адамзат арасында қан қысымының ӛсуі, жҥрек 
аурулары, қант диабеті, дене салмағының бҧзылуы, онкологиялық 
аурулардың кҥрт ӛсуі. Ал компьютерлік технологиялардың дамуы, 
Ғаламтордың таралуы – адамдардың кішкентай кезінен компьютердің 
қасына бҧғауланып, гиподинамияға шалдығуға әсерлетеді. Жалпы алғанда 
балалардың кӛбі кӛз ауруларымен, жҥйке жҥйесінің тозуымен, денесі дҧрыс 
қалыптаспау мәселелерімен кезігіп жатады. Сондықтан бҥгінгі кҥні мектеп 
ӛмірінде денсаулық сақтаушылық технологияларды қолға ала бастады, 
жастарды салауатты ӛмір салтын жҥргізуге дағдыландыруға кӛп назар 
аударылады. Солардың ішінде кҥнделікті жҥргізілетін таңғы жаттығулар, 
спорттық секциялар, жарыстар, мерекелер. 
Осы орайда қазақ ҧлттық ойындар мен спорт тҥрлерінің маңызы 
ерекше. Солардың бірі – ежелден бері белгілі қазақша кҥрес ойыны. 
Қазақша кҥрес әлемдегі ең тарихы терең спорт тҥрлерінің бірі. Қазақтың 
ешбір ҧлы тойы мен мерейлі мерекесі онсыз ӛтпеген. Сонау ықылым 
замандардан бері, қазақ білекті азаматтарына қара кҥштің киесі дарыған жан 
деп қана қарамай, ҧлт қуаттылығын, ел қҧдіретін танытар ӛнер иесі деп 
қадір тҧтқан. Бҧл дәстҥрлі ҧлттық ойынға ежелден бері еркіндікті 
азаматтардың бәрі дерлік жастайынан қатысты. Ойынның қасиеті – ол ер 
адамның дене пішінінің дҧрыс қалыптасуына, денсаулығының мықты 
болуына, психологиялық мінез-қҧлқы дҧрыс болуына ӛз әсерін тигізді. 
Кҥрестің ҧлттық тҥрі - «қазақша кҥрестің» даму тарихы қазақ халқының 
тамыры тереңнен тартылатын тарихымен тҧтасып жатыр. Тҥрлі бас қосулар 
мен мереке тойлары қазақша кҥрес жарыстарысыз ӛткен емес. Кҥші басым 
тҥсіп, жеңіске жеткен балуандар халықтың тӛбесіне тҧтар қҧрметті адамына 
айналған. Қазақтың ҧлы батыры Қажымҧқан Мҧңайтпасов есімі қазақ 
халқының тарихына ғана еніп қойған жоқ, сонымен бірге спортшылардың 
әлемдік элитасының қатарына кірді. 
Біріншіден, қазақша кҥрес ойыны жеткіншектің дене пішінің дҧрыс 
қалыптасуына әсері мол. Себебі, ең қарапайым қимылды орындағанның 
ӛзінде де адам денесінің бірқатар органдары ӛзара қимылға келіп, оны 
орталық жҥйке жҥйесі реттеп тҧратындығы белгілі. Жас палуанның жеке 
бҧлшық еті салмағының ӛсуіне, қозғалмалы болуына, кҥресте оны қысу 
немесе тарту кҥші тарту ҧзақтығы, шапшаңдығы арта тҥседі. Осы кҥштер 
әсер еткенде палуан денесі әртҥрлі жағдайға тҥсіп, оның жасына сай 
қалыпты дамуына ықпал етеді. 
Екіншіден, спортшының кеңістікте бағдарлануы, тепе-теңдікті сақтау 
мҥмкіншілігі арта тҥседі. Себебі кҥрес барысында кҥрескер айналадағы 
ортаны, тіреу алаңын қҧзырында ҧстауы қажет, егер ол кеңістікте 
бағдарлана алмаса, жеңіліске ҧшырайды. 
Ҥшіншіден, қазақша кҥрес те айқасудан басталады. Сондықтан 
кҥресушілер қозғалған кезде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері 
және жалпы ауырлық центрін қадағалаулары қажет. Кҥрес ҥстіндегі 
шабуылдағанда кҥресушінің бірі екіншісін тепе-теңдіктен шығаруға, ал 
екіншісі жығылып қалмау ҥшін тепе-теңдігін сақтап, сондай жағдайда 

119 
қарсыласын тҥсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-тендіктен 
шығарғанда палуанның ӛзі де тепе - теңдікті сақтай алмайды. Ӛйткені ондай 
қимылдарды бір орында тҧрып орындау мҥмкін емес. Сӛйтіп, кҥрес кезінде 
екі жақ та ҧдайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап тҧрады. 
Кҥрескен кезде палуандар кӛбінесе тіреу алаңын кӛзбен бақылайды. 
Мҧндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы 
кеңістік болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтары 
тірейтін алаңы ӛзгеріп отырады. Әрине тіреу алаңы неғҧрлым ҥлкен болса, 
солғҧрлым палуанның берік тҥратындығы да табиғи нәрсе. Жалпы ауырлық 
центріне тҥсетін тҥзу сызық тіреу алаңының шетіне келсе немесе одан 
шығып кетсе, тепе-теңдік бҧзылады.
Сондықтан палуан қимылдаған кезде ауырлық центрінің тҥзу сызығы 
тіреу алаңының ортасына жақын болуының маңызы зор. 
Тӛртіншіден, қазақша кҥрес психологиялық салмақтылықты талап етеді. 
Онсыз ол нәтижеге жете алмайды, бҧл жеткіншектің мінез-қҧлқын, 
шыдамдылығы мен жауапкершілігін қалыптастырады. Сондықтан қазақша 
кҥрес ойынының тәрбиелік маңызы зор. Әсіресе баланың патриоттық 
сезімдері арта тҥседі. 
Денесі сау, ой-ӛрісі дҧрыс дамыған, ӛнегелі тәрбие алған жеткіншектің 
кейін еліміздің нағыз азаматы болып қалыптасуы сӛзсіз. Сондықтан, 
мектептерде тоғызқҧмалақ, алтын сақа, қазақша кҥрес сынды ҧлттық 
ойындарға назар кӛбірек аударылғаны жақсы болар еді, деймін. 
Қазақша кҥрестегі техникалық тәсілдері 
Кҥрес жеке-жеке қарапайым қозғалыстан (ол қозғалыс кеңістік және 
уақыт арқылы бір-бірімен байланысты) тҧратын тҧтас әрекет болып 
табылады. Яғни әрбір әдіс, қол, аяқ, дене арқылы жасалатын қарапайым 
қозғалыстан тҧрады, ол қарапайым қозғалыс деп аталады. Кҥресте шартты 
тҥрде қозғалыстар былайша бӛлінеді: 
1. қолдардың қозғалысы - ҧстау, орап ҧстау, қысу, итеру, жҧлқу, тҧю, 
тарту, тіреу, басу, т.с.с. 
2. аяқтардың қозғалысы - қою, аттау, кейін қою, адымдап кету, бҥгу, 
жазу йіліп шалу, қағу, ҥстіне салу, т.с.с. 
3. дененің қозғалысы еңкею, тік кӛтеру, иілу, бҧрылу, қысу,
итеру, қҧлату, т.с.с. 
Палуанның қимылдарының біразы бір мезгілде, біразы бірінен соң бірі 
орындалады.Барлық әдістерді шапртты тҥрде қарапайым қозғалыс және 
қозғалыс фазасы деп бӛлуге болады. 
Кҥресушінің 
негізгі 
жағдайы 
және 
қозғалыстары 
олардың 
биомеханикалық талдауы (тіреу алаңы, жалпы ауырлық центрі). 
Қазақша кҥресте айқасудан басталады. Сондықтан кҥресушілер 
қозғалған кезде тепе-теңдікті сақтау заңдылықтарын ескерулері қажет. 
Кҥрес ҥстіндегі шабуылдағанда кҥресушінің бірі екіншісін тепе-
теңдіктен шығаруға, ал екіншісі жығылып қалмау ҥшін тепе-теңдігін сақтап, 
сондай жағдайда қарсыласын тҥсіруге тырысады. Бірақ қарсыласын тепе-
тендіктен шығарғанда палуанның ӛзі де тепе - теңдікті сақтай алмайды. 

120 
Ӛйткені ондай қимылдарды бір орында тҧрып орындау мҥмкін емес. Сӛйтіп, 
кҥрес кезінде екі жақ та ҧдайы тепе-теңдігінен айырылып және оны сақтап 
тҧрады. 
Кҥрескен кезде палуандар кӛбінесе тіреу алаңын кӛзбен бақылайды. 
Мҧндай жағдайда тіреу алаңы екі табаны мен табандарының арасындағы 
кеңістік болып табылады. Палуанның жағдайына қарай оның аяқтары 
тірейтін алаңы ӛзгеріп отырады. Әрине тіреу алаңы неғҧрлым ҥлкен болса, 
срғҧрлым палуанның берік тҥратындығы да табиғи нәрсе.
Жалпы ауырлық центріне тҥсетін тҥзу сызық тіреу алаңының шетіне 
келсе немесе одан шығып кетсе, тепе-теңдік бҧзылады. Сондықтан палуан 
қимылдаған кезде ауырлық центрінің тҥзу сызығы тіреу алаңының ортасына 
жақын болуының маңызы зор. 
Палуан денесінің белгілі бір табиғаттағы орнықтылығы орнықтылық 
бҧщрышы бойынша сипатталады. Орнықтылық бҧрышы дегеніміз ауырлық 
сызығы және дененің ауырлық центрінің тіреу алаңының шетімен (дененің 
орщнықтылық дәрежесі анықталатын жақтағы) қосатын сызық арасындағы 
бҧрыш. Орнықтылық бҧрышы (X) дененің ауырлық центрі тӛмендеп, тіреу 
алаңы ҥлкейген сайын және ауырлық сызығы тіреу алаңының шетінен 
қашықтауына қарай ҥлкейе береді. Айқас кезінде аяқтарын алшағырақ 
қойып, аздап бҥксе, палуан денесі орнықтырақ болады. Алайда аяқтарын 
тым алшақ қойып немесе кӛбірек бҥгіп жіберсе, спортшы денесін шапшаң 
игере алмай қалады. 
Тепе-теңдікті сақтау ӛнері мынаған саяды: тіреу алаңын тез ӛзгертіп, 
«қауіпті бағытта» орнықтылық бҧрышын арттыратын қимылдар жасау; 
қарсыластың жҧмсаған кҥшін бейтараптау немесе кері серпу ҥшін тиісті 
бҧлшық еттерін қатайту немесе босату. 
Осындай қимылдар жасау ҥшін ең қолайлы жағдайды кҥресте 
палуанның тҧрысыдеп атайды. Бҧл мынадай жағдай: аяқтары иығына сәл 
алшақтау, бір аяғы ( сол немесе оң) бір табан алға қойылған; тізелері аздап 
бҥгілген,бҧлшықеттері бос,кез-келген бағытта тез қимылдауға дайын, 
денесісәл ғана еңкейген, Іал алға қойған аяғы жағындағы иығы да солай 
қарайбҧрылған. Әсіресе, жалпы ауырлық центріне ерекше кӛңіл аудару 
қажет. Олшабуылдау кезінен басқа уақытта тіреу алаңының ортасында 
(аяқтарының арасында) болуы тиіс. 
Орнықтылық бҥрышын «қауіпті бағытта» арттағы аяқты палуан ӛзінің 
тҧрған кҥйін сақтайтындай етіп, ал қауіпті бағыт қарсы жақта қалатындай 
етіп тағы да кейін қою арқылы арттыруға болады. 
Қазақша кҥресті ҥйретуді жаңа әдістері 
Кҥрес тәсілдерін квалификациялау барлық белгілі әдістерді ортақ 
белгілеріне қарай топқа бӛлуге болады. 
Жүйелеу
- Тәсілдердің әртҥрлі топтардың арасындағы байланыстар мен 
ӛзара тәуелділіктерді тауып, оларды қиындық дәрежесіне, қҧрылымының 
кҥрделілігіне, тағы сол сияқты белгілеріне қарай бірінен бірін орналастыру 
(жҥйе). 

121 
Терминология
- педагогикалық және спорттық жҧмыс кезінде 
пайдаланылатын қазақша кҥреске тән атаулар. 
Жҥйелеу классификациялау негізінде жҥргізіледі.
Олжаттықтырушының кҥрес техникасы, топтар мен амалдар арасындағы 
ӛзара байланыс жӛніндегі жаттығушыларға тҥсінік беруіне кӛмектеседі. Бҧл 
палуандарды дәйекті тҥрде және дҧрыс оқытуға мҥмкіндік береді. 
Қазақша кҥресті классификациялау негізіне қарсыласпен кҥрескен 
кезде қолданылатын және жарыс ережелерінде рҧқсат етілген амалдар 
алынған. 
Қазақша кҥрес техникасындағы кейбір тҥсініктерді анықтау. 
Күрес техникасы
дегеніміз палуанның жеңіске жетуі ҥшін қолданатын 
және әрекет ету ережелерінде рҧқсат етілген амалдар жиынтығы. 
Түрегеліп күресу техникасы 
- тҧрып кҥрескенде қолданылатын 
амалдар. 
Ұстасу -
қолмен орындалатын әрекеттер, палуан шхабуылдау, қорғану 
немесе қарсы шабуылдау мақсатында қарсыласының киімінің бір 
жеріненҧстай алады.
Бір жақты ұстау
- оң қолымен қарсыласының оң қолының (сол қолын 
сол қолынан) ҧстау. 
Әр жақты ұстау
— оң қолымен қарсыласының сол қолынан (сол 
қолымен оң қолынан) ҧстау. 
Ырғақ
- білектерін айқастыру әдісі, саусақтарына қармақтап ілмектеп, 
қҧлыптап, бір-бірімен ҧстастырады. 
Шалу
- аяқпен жасалатын қимыл, бҧл кезде палуан балтырын, 
жіліншігін қарсыласының тізесінен тӛмен қойып, сырттан шалады. 
Ілу
- аяқпен жасалатын қимыл. Бҧл кезде палуан қарсыласының 
денесінің қандай да болмасын бір бӛлігін ҧстап, ӛзіне немесе бір жағына 
қарай тартады. Аяқты бҥгіп тҧрьш жіліншікпен немесе табанмен 
орындалады. 
Орау
- аяқпен жасалатын қимыл. Палуан қарсыласын қимылдатпай 
ҧстап, ӛзіне немесе бір жағына қарай тартып, онымен бір мезгілде 
жіліншілігімен және табанымен аяғынан іледі. 
Қағу
- аяқ қимылы. Палуан табан жағымен, табанның ішкі, сыртқы 
қырларымен қарсыласын аяқтан қағады. 
Кӛтере қағу
— аяқ қимылы. Палуан санының артқы жағымен 
қарсыласын аяғынан немесе екі аяғынан бірдей артқа кӛтере қағады. 
Тізеден қағу
- аяқ қимылы. Палуан қарсыласының аяқтарын кілемге 
тигізбей кӛтеріп алып, тізесімен қағады. 
Кӛтере итеру
- аяқ қимылы. Палуан қарсыласын санымен немесе 
жіліншігімен ӛзінің алдынан жоғары кӛтере итереді. 
Адымын айқастыру
- қарсыласының жанына немесе артына шығу 
мақсатымен палуан аяғын оның аяқтарының артына қояды. 
Еңкею
- денені тік тҧрған кҥйінен горизонталь кҥйге қозғалту. 
Тікею 
- денені горизонталь кҥйден тік кҥйге келтіріп қозғалу. 
Шалқаю
- денені артқа қарай шалқайтып доғаша иілу. 

122 
Айналу
- артқа қараи қҧлаған кездеп дененің қозғалысы: палуан 
шалқалап қҧлап бара жатқанда кеудесімен тҥсетіндей болып айналады. 
Жұлқу 
- палуан қарсыласын қатты тартып қалады ( жҧлқиды ). 
Итеру 
- палуан қарсыласын ӛзінен ары қарай немесе қапталға қарай 
қатты итереді. 
Әдіс -
палуанның толық аяқталған әрекеті, қарсыласынан басым тҥсу 
немесе оны жеңу амалы. 
Қорғану
- қарсыласының шабуылын палуанның тойтаруына 
мҥмкіндік беретін әрекеттері. 
Қарсы әдіс ( амал )
- қарсыласының әдісіне қолданылатын әдіс (амал) 
Лақтыру
- қарсыласын кілемнен кӛтеріп алып, жауырынымен немесе 
кеудесімен тҥсіруге мҥмкіндік беретін әдістер. 
Жығу 
- тҥрегеліп тҧрған қарсыласты кӛтеріп алмай — ақ кеудесімен 
немесе арқасымен тҥсіруге кӛмектесетін әдістер. 
Арқадан асыра лақтыру
- қарсыласқа арқасын бере айналып, содан соң 
еңкею немесе алға қарай қҥлау арқьшы орындалады.Айнала берген кезде 
еңкейе қалу бҧл әдістің негізгі әлементі болып табылады. 
Шалқайып (тӛспен ) лақтыру
- шалқаю арқылы орындалады. Бҧл 
әдістің негізгі әлементі - денені артқа қарай доғаша иіп шалқайту. 
Еңкейіп лақтыру
— кеуденің және аяқтың кҥші арқылы қарсыласты 
кӛтеріп алып, содан соң еңкейіп, оны кілемге тҥсіру жолымен орындалады. 
Ілу
- тҥрегеліп тҧрғанда орындалаты әдіс. Қарсыласының аяғын палуан 
бҥгілген ӛз аяғымен іліп алып жығады немесе лақтырады. 
Сүріндіру
— лақтыру әдісі. Кедергі етіп қойған ӛзінің аяғынан 
қарсыласын ӛткізе сҥріндіріп лақтырады. 
Иықтан асырып лақтыру
- палуан арқасын берік денесін айналдырып 
барып қарсыласын иығынан асырып лақтырады. 
Орау
- тҥрегеліп тҧрғанда орындалатын әдіс. Қарсыласының аяғын 
палуан ӛз аяғымен (жіліншілігімен және табанымен бір мезгілде) орап алып 
жығады немесе лақтырады. 
Тактикалық даярлық амалдары
- палуан шабуылдау немесе қарсы 
шабуылдау жасау ҥшін қолайлы жағдай жасайтын әрекеттері. 
Барлау
- 
палуаннның қарсыласы жӛнінде мәліметтер алуына 
кӛмектесетін такктикалық әрекеттері. 
Бүркемелеу
— палуанның қарсыласынан шын ойын жасыру ҥшін 
жасайтын тактикалық әрекеттері. 
Қауіп тӛндіру
— палуанның қарсыласын қорғанысқа кӛшуге мәжбҥр 
ететін тактикалық әрекеттері. 
Жалған әрекеттер
— ақырына жеткізілмеген және қарсыласты тиісті 
қорғанысқа кӛшуге мәжбҥр ететтін амалдар: ҧстау, жҧлқу, итеру және басқа 
да әрекеттер. 
Алдау 
- ол да жалған әрекеттер. 
Қайталап алдау
- палуанның ӛзінің шын амалын қарсыласына жалған 
амал етіп кӛрсетуге бағытталған тактикалық әрекеттері. 

123 
Шақыру
- палуаннның қарсыласын белсенді қимылдар жасауға мәжбҥр 
ететін тактикалық әрекеттері. 
Тұқырту 
— палуанның қарсыласының еркін қимылдауына мҥмкіндік 
бермейтін тактикалық әрекеттері. 
Тепе — теңдіктен шығару
- палуанның ӛзінің шабуылға шығуына 
ыңғайлы, ал қарсыласын тепе — теңдігін сақтай алмай, қолайсыз кҥйге 
тҥсуге мәжбҥр ететін тактикалық әрекеттері. 
Шабуыл
- тактикалық әрекет, оның мақсаты - басым тҥсу немесе 
жеңіске жету. 
Қайталап шабуылдау
- 
бірдей қимылдар қатар орындалатын 
тактикалық әрекеттер, ол қимылдардың тек соңғысы ғана шешуші, ал 
қалғандары жалған болып табылады. 
Комбинация
- белгілі бір нәтижеге жету ҥшін орынадалатын 
әрекеттерді тактиаклық жағынан ҧшттастыру немесе олардың бірінен-бірі 
орындалуы. 
Ұстау (әдіс) комбинациясы
- қарсыласы ҧстаудың (әдістің) бір тҥрінен 
қорғана жҥріп, келесілерін орындауға қолайлы сәтін туғызатындай етіп 
ҧстау тҥрлерін (әдістерді) ҧштастыру. 
Алдын алу
— палуанның қарсыласының шабуылы мен бір мезгілде 
жҥргізетін шабуылдау әрекеттері. БІрақ палуан қарсыласының алдын алу 
ҥшін оны шапшаңырақ орындайды. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: