«Наука и образование в современных реалиях»

21 
СПОРТТЫҚ ОЙЫН НЕГІЗІНДЕ СПОРТШЫНЫҢ ШЕБЕРЛІГІН 
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ 
 
М.Рәсіл 
Ғылыми жетекшісі – Ж.Н. Ақылбек, аға оқытушы
Шымкент университеті, Шымкент қаласы 
 
Аннотация 
Соңғы жылдары бір талай елдерде кӛптеген спорт турлерінен құрама 
командаларының жасару тенденциясы байқалады.
 
Ерте спорттық мамандану идеясы спорттық және кӛркем гимнастика, 
мәнерлеп сырғанау және сол сияқты кҥрделі-координациялык спорт 
турлеріндегі жасӛспірімдердін акселерация теориясына негізделген. Осы 
идеяларды 
жҥзеге 
асыру 
ушін 
жас 
спортшыларды 
дайындау 
бағдарламалары қайта қарастырылды, жаттықтыру жуктемелерінің кӛлемі 
мен тығыздығы арттырылды. 
Дегенмен жоғарғы спорттық кӛрсеткіштерге қол жеткізу ҧшін 
бағытталған спорттағы ерте мамандану дене тәрбиесі жҥйеісінің мақсаты 
мен міндеттеріне, негізгі принциптеріне карама-қайшы келеді - жастардың 
жан-жақты дамуына, денсаулығын нығайтуга, және еңбек ету қызметіне 
даярлауға. Спорттағы жасарту процессі алға қойған ӛзіндік максатқа 
айналып 
бара 
жатыр, 
ол 
ҥшін 
ерте 
жастан 
машықтанудын 
арнайыландырылған амалдары мен жҥктемелерін қолдануға тура келеді, ӛз 
кезегінде бҧл шаралар баланың морфологиялық және психофизикалық 
дамуындағы организм функцияларының кӛптеген керек емес ӛзгерістеріне 
алып-кеп соғады. Арнайыландырылған дайындықты ерте жастан қолдану 
спорттағы кӛптеп іріктелудің негізгі себепкері болып табылады: жас 
спортшылардың 48-72 % ҥлкен, монотонды жҥктемелерді орындағылары 
келмегендіктен спортпен айналысуды тастап кетеді. 15-16 жастағы 
жҥзушілерден тҧратын спорттық жетілдіру топтарында 7-8 жастарынан 
спортпен тҧрақты айналысып жҥрген 8,2 % спортшылардың қалғандығы 
анықталды, 
ал 
конькимен 
жҥгірушілер, 
шанғышылар 
және 
велосипедшілердің арасында оданда аз: 3,3%, 2,9%, 4,3% (В.Г. Половцев). 
Жаттықтырушының жҧмысының сапасы, мәртебесі және жалақы мӛлшері 
әдеттегідей оның оқушыларынын спорттық жетістіктерімен бағаланады. 
Сонымен қатар қазіргі кездегі ғылыми жетістіктер мен білікті 
жаттықтырушылардың тәжірибесі (опыт) жан-жақты психофизикалық 
дайындықтың, жақсы денсаулықтың және азаматтық тәрбиенің базасында 
спорттық маманданудың керек емес ықпалын және жоғарғы жетістіктерді 
қамтамасыз ететін спорттық машықтану жҥйелерін ҧсынып келеді. 
Дене тәрбиесінің жалпы міндеттерінен басқа, балалардың спорттық 
дайындығының міндеті, спорттық қызметке тҧрақты қызығушылықты 
қалыптастыру болып табылады, ал сол арқылы - қимыл-әрекет белсенділігін 

22 
арттыру, бос уақытын тиімді пайдалану және «ҥлкен» спорт ҥшін 
резервтарды даярлау. 
Оқу шылардың спорттық дайындығы белгілі бір ҥйым қҧрамының қол 
емінде сыныптык-оқу лық жҥйедегі сабақтармен және «Президенттік 
тестер» жӛніндегі жҧмыстар арқылы жҥзеге асырылады. Ол дене тәрбиесін 
ҥйымдастырудың сыныптан тыс және мектептен тыс формалары тҥрінде 
жҥргізіледі. «Жалпы білім беретін мектептердің І-ХІ сыныптарының дене 
тәрбиесінің кешендік бағдарламасы» секцияларда айналысу ҥшін 
сыныптарды неғҧрлым тиімді спорт тҥрлерінен бірнеше топтарға бӛледі. 
Мысалы, І-ІV сыныптарда гимнастикадан, жҥзуден, стол теннисінен, 
конькимен жҥгіру спортынан, бадминтоннан және саяхаттан сабақтар 
жҥргізілуі мҥмкін. 
Мектептегі секциялық сабақтардың ерекшелігі, балалардың жан-жақты 
дене дайындығын дамытуға бағытталған. Жаттықтыру уақытының 10 % -
ғана арнайы дайындыққа бӛлінген. Бҧл сабактарда әр-тҥрлі жалпы дамыту 
жаттығулары қолданылады. 
Техникалық және тактикалық дайындықтарға бӛлінген уақыт кӛлемі спорт 
тҥрінің ерекшеліктеріне байланысты. Мысалы, кҥрделі координациялық 
спорт тҥрлерінде (спорттық және кӛркем гимнастика, акробатика т.б.) 
тӛзімділікті талап ететін спорт тҥрлеріне қарағанда, кӛзғалыс дағдыларының 
қалыптасуына кӛңіл кӛбірек бӛлінеді. Мектеп секцияларында дене тәрбиесі 
мҧғалімі оқушыларды балалар-жасӛспірімдер спорт мектептерінде (БЖСМ) 
айналысу ҥшін алғашқы іріктеуді жҥзеге асырады. Спорт мектептерінің 
жаттықтырушылары және ол жерде жаттығып жҥрген оқушылар ӛз 
мектептерімен тығыз байланыс ҧстап отырады: мҧғалімге спорттық 
жарыстарды ҧйымдастыруға және ӛткізуге кӛмектеседі, ӛзінің класының 
және мектебінің қҧрамасында барлык жарыстарға катынасады, сыныптың 
дене тәрбиесін ҥйымдастырушысы міндетін атқарады және т.б. 
Балалар-жасӛспірімдер спорт мектептерінде (БЖСМ) бастапқы 
дайындық және оқыту-жаттықтыру топтары кҧрылады. Жас спортшыларды 
даярлау жҧмысында жоғарғы жетістіктерге қол жеткізгенде, спорттық 
жетілдіру топтары ашылуы мҥмкін. Егерде осындай топтардың саны екіден 
асатын болса, онда осы мектеп «Олимпиадалык резервтағы БЖСМ»-не 
айналдырылуы мҥмкін. Олимпиадалык резервтағы БЖСМ қҧрылу 
уақытынан бір жылдан кейін бҧл мектепте мынандай топтар ашылуы керек: 
оқыту-жаттықтыру, спорттық жетілдіру және жоғарғы спорттық шеберлік. 
Айналысушылардың жас шектері біркелкі емес және ол спорттың 
тҥріне, айналысушылардың дайындық деңгейіне және бейімділігіне 
байланысты болады. Яғни, спорттық және кӛркем гимнастика, мәнерлеп 
сырғанау тҥрлеріндегі бастапқы дайындық топтарына балаларды 6 жастан 
қабылдайды, ал жеңіл атлетика мен волейболға 9 жастан. 
Бастапқы дайындық тобының ерекшеленген міндеттері: спортпен 
шҧғылдануға белсенді қызығушылықты тәрбиелеу, айналысушылардың 
дене икемділіктерін кешенді дамыту. 

23 
Сабақтың жҥйелі жҥргізілуі 2-рет міндетті тҥрде ӛткізілетін 
мектептегі дене тәрбиесі сабағымен БЖС мектептеріндегі 2-3 реттік 
машықтану сабақтарымен байланысты қамтамассыз етіп отырады. Бір 
машықтану сабағының ҧзақтығы екі академиялық сағаттан аспауы керек. 
Машықтанудың мазмҥны айналысушылардың координациялық 
икемділіктерін дамыту, олардың қосалқы әр-тҥрлі қимыл-қозғалыс 
дағдыларып ҥйрету бағытында қҧрылады. Осы талаптарға мән бермеу, 
спортшылар ӛскен сайын бҧданда кҥрделі жаттығуларға ҥйретуде кері 
әсерін тигізеді. Ереже бойынша спорттық техниканы меңгеру, жеңілдетілген 
жағдайда және алдына-ала берілетін дайындық жаттығуларын кеңінен 
қолдана отырып жҥзеге асырылады. 
Машықтану ҥдерісінің қайталанушылығы (цикличность). Бҧл қағида 
машықтанудың толық аяқталмаған бірліктерінің ҥнемі қайталануын 
кадағалайды: машықтану тапсырмаларының және кіші, орта, ҥлкен цикл 
сабақтарының. 
Машықтану келесі бӛлімдерге бӛлінеді: айла-тәсілдік (техника), 
тактикалық, дене дайындығы, психикалық, теориялық, интегралдык 
дайындықтар. Бҧл жерде «дайындық» термині «спортшының дайындығы» 
терминімен салыстырғанда, тар мағынада қолданылады. Машықтануды 
бӛлімдерге бӛлі шартты және ол жоспарлауға, бақылауға, амалдар мен 
әдістерді таңдап алуға ынғайлы болу ҥшін жасалады. 
Техникалық дайындық - бҧл әр спорт тҥріне арналған спецификалык 
қимыл-әрекеттерді игеруге бағытталған педагогикалық ҥдеріс. Спорттық 
техникаға ҥйрету балалық-жасӛспірімдік кезден басталады. Жас шағы мен 
спорттық шеберліктің ӛсуіне қарай, спортшының жеке ерекшеліктері 
ескеріле 
отырып, 
техника 
жетілдіріледі. 
Нәтижесінде 
ар-қилы 
жағыдайларда, барынша тиімділікпен қолдана алатын қимыл-қозғалысы 
шеберлігі қалыптасуы тиіс. 
Тактикалық дайындық - жарыстық бәсекелестіктерді жҥргізудің тиімді 
турлерін (формаларын) меңгеруге бағытталған педагогикалық ҥдеріс. Ол 
ӛзіне жарыстық әрекеттердің зандылықтарын, нақты спорт тҥріндегі 
жарыстар мен шарттарды, қазіргі кездегі отандық және шетелдік 
спортшылардың айла-тәсілдерінің жалпы кҥйін, ӛз қарсыластарын оқып-
зерттеу заңдылыктарын қамтиды; алдыда тҧрған жарыстарда ӛз айла-
тісілдерін қҧра білуді; айла-тәсілдік қҧрылымды тәжірибеде қолдану ҥшін, 
машықтану да және бақылау жарыстарында іске асыруды қарастырады. 
Дене дайындығы - дайындықтың барлык жақтарын жетілдіру ҥшін 
қолайлы жағдай туғызатын, дене қасиеттерін тәрбиелеуге және 
функционалдық мҥмкіндіктерді дамытуға бағытталған педагогикалық 
ҥдеріс. Ол жалпы және арнайы деп екіге белінеді. Жалпы дене 
дайындығынын міндетіне денсаулықтың нығайуына жәрдемдесу және 
ӛмірде маңызды қимыл-әрекеттердің дағдысын жетілдіруге ықпал ету 
кіреді. Арнайы дене дайындығының міндетіне нақты спорт тҥрі ҥшін 
спецификалык дене қасиеттерін тәрбиелеу кіреді. 

24 
Психикалық дайындық - спортшының жеке тҧлғасын, оның 
моральдык және жігерлілік қасиеттерін тәрбиелеуге бағытталған 
педагогикалық ҥдеріс. Ол кӛпжылдық дайындықтың барлық кезеңдерінде, 
машықтану сабақтары нда, оқыту-жаттықтыру жиындарында, жарыстарда 
жҥзеге асырылады. Бҧл жҧмыс, сол спортшы оқитын немесе еңбек ететін 
мекемелердін тәрбие жҧмысымен тығыз байланыста болуы тиіс. 
Теориялык дайындық бҧл педагогикалык ҥдеріс, спортшынын 
идеялык-теориялык деңгейін кӛтеруге, оны белгілі бір білімдермен 
қаруландыруға және осы алған білімдерін машықтану сабақтары мен 
жарыстарда қолдануға ҥйретеді. Ол кӛпжылдық дайындықтың барлык 
кезеңдерінде жҥзеге асырылады. Спорттағы талаптардың ӛскендігі 
соншалықты, 
арнайы 
тереңдетілген 
білімсіз, 
жоғарғы 
спорттық 
кӛрсеткіштерге қол жеткізу мҥмкін емес. Теориялық дайындықты дҧрыс 
бағаламау, орындап жатқан машықтану тапсырмасының маңызын 
тҥсінбеушілікке алып келеді. Тҥсінбеушілік - сылбырлықты, жаттығуларды 
механикалық тҥрде кайталауды туғызады. 
Интегралдык дайындық - спортшының машықтану бӛлімдерінің 
барлығын, жарыстық әрекеттерінде, толықтай-бірге жҥзеге асыра алуын 
тәрбиелеуге бағытталған педагогикалык ҥдеріс. Интегралдық дайындықтың 
міндеттері осыған талаптандырады: дайындықтың барлық бӛлімдерінін 
арасында байланысты орнату және оны жарыстық әрекеттерде жҥзеге 
асыру; интегралдық дайындықтың жоғарғы формасы болып табылатын, 
жарыстың қиын-қыстау жағыдайында, спортшылардың табандылығына қол 
жеткізу. 
Дене тәрбиесі жҥйесінің негізінде және спортта ӛзіндік мотивтердін 
бар екендігі анық. Спортпен айналысудың мотивтеріне тҧлғаның жан-жақты 
дамуы, отанды қорғауға және еңбекке деген кҧлшынысы, спорттың 
еркендеуіне ӛз ҥлесін қосуы, ӛз елінің атағын шығару немесе спорттық 
қоғам қҧру жатады. 
Бҧл мотивтер спортпен айналысу барысында ашылып немес басылып 
қалып отырады, ал бҧл арнайы спорттық этиканы сактауға әкеледі: спорттық 
жетістіктерге жету жолындағы қиындықтарға тӛзу, спорттық тәрбиені, кҥш 
жігерді, спорттық мінез-кҧлықты дамытуды. 
Ӛз-ӛзінен спорттык іс-әрекет тҧлғалық сапаларды дамыта алмайды, 
нақты жағдайларда спортшының мінез-қҧлығында жағымсыз әрекеттерде 
пайда болуы мҥмкін (менменшілдік, ӛркӛкіректік, эгоизм), егер бҧган дер 
кезінде адамгершілік тәрбие мен спортшының мақсатты бағдары және ӛз-
ӛзін тәрбиелеуі болмаса. Жаттықтыру барысында адамгершілік тәрбие беру 
ең алдымен жаттықтырушының басты мінедттерінің бірі болып саналады. 
Спорт дегеніміз - тандап алынған спорттың бір тҥрінде жоғарғы 
жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған педагогикалык процесс. Спорт -
жарыстарға негізделіп, олардан жеңімпаздар мен спорттық жетістіктер 
ӛндіруге бағытталған, тарихи заңдылықтармен қалыптасқан адам іс-
әрекетінің бірі. Спорт қазіргі заман структурасына кіреді. Онын 
маңыздылығы жан-жақты және барлық салаларды қамтиды. Әлемдегі 

25 
әлеуметтік-саяси жҥйеге оның элементтері ретінде әртҥрлі спорттық 
бірлестіктер кіреді: спорттық мәселелер жӛніндегі халыкаралык 
бірлестіктер; спорт тҥрлерінен халықаралык федерациялар; техникалық 
спорт тҥрлерінен халыкаралык бірлестіктер; халықаралық саяхаттық 
мекемелер. Спортты дамыту мәселелері «Бірлескен Ҧлттар Ҧйымында» 
(ООН) және мемлекеттердің парламенттерінде талкыланады, олар саяси 
партиялар мен ел конституцияларында кеңінен атап кӛрсетіледі; Спортқа 
басшылык ету мемлекет денгейде қамтамассыз етіледі. 
Спорттық іс-әрекет оның тиімді тіршілігін қамтамассыз ететін базалык 
бӛлімі және арнайы қызметтері болып бӛлінеді. Базалық беліміне жарыстар 
кіреді, арнайы қызметтерге кіретіндер: машықтану, спортшыларды іріктеп 
алу, тӛрешілік т.б. Жарыс ӛз алдына максаттар кояды, осы қызметтерді бір 
ортақ максаттың шешімін табуға біріктіреді. Спорттың функционалдық 
қҧрылымы осының негізінде қҧрылған, және олар келесі бӛлімдерге 
бӛлінеді: спорттық жарыстар, жарыстардың тіршілігін қамтамассыз ету 
(ережелер, 
шарттар, 
жарыстардың 
кҥнтізбесі, 
тӛрешілер, 
ҧйымдастырушылар), машықтану, спортшыларды іріктеп алу және 
резервтерді даярлау, ғылыми және әдістемелік қамтамасыз ету, арнайы 
кадрларды даярлау, материалдык-техникалық қамтамасыз ету, жарыстардың 
жҥру барысы мен оны қамтамасыз ету қызметін ҧйымдастыру және басқа 
ру. Спорттық жарыстар оқушылардын дене тәрбиесінде негізгі бір 
ҧйымдастыру формасы болып есептеледі. Осыған бағытталған бірнеше 
әдістемелік нҧскауларда бар. Соның ішінде «Орта мектеп оқушылары 
арасында жарыстарды ҧйымдастыру және ӛткізу әдістемесі». 
Дегенмен кӛптеген мамандардың тәжірибелеріне сҥйене келсек, 
жарыстарды ҧйымдастыруда, әр дәрежедегі жарыстарда тӛрешілік етуде, 
олардың 
бағдарламасын 
және 
сценариін 
қҧрастыруда, 
мектеп 
мҧғалімдерімен және студент-пратиканттармен кӛптеген жылдар бірге 
бақылауда мынандай бір пікірге келіп тоқталуға болады: спорттық 
жарыстарды методикалық ӛте сауатты ҧйымдастырып, оны дҧрыс 
откізгенде ғана одан жоғарғы деңгейде білім берушілік және тәрбиелік 
нәтиже кҥтуге болады. Жарысты ҧйымдастыруда «ҧсақ-тҥйек» деген 
болмайды және болмауы керек. Соңымен қатар жарысты ҧйымдастырып, 
ӛткізуде оқушылардың ӛздерін жҧмыла кӛмектесуге баулыған жӛн. Бҧндай 
әдісті қолдануға мҥмкіндіктер ӛте кӛп - сынып біріншілігінен бастап, 
мҧғалімдердің, ата-аналардың және қамқорлыққа алған мекемелердің 
жарысқа қатысуы арқылы. 
Оқушылар бҧл жарыстарда ҧйымдастырушы, тереші, жарысқа 
қатысушы және жанкҥйер екендікдеріне қарамастаң, спорттық жарыстар, 
оқушыларды жан-жақты педагогикалық тәрбиелеудің негізгі бір қҧрамы 
болып табылады. Дене тәрбиесін ҧйымдастыру формасының бірі ретінде 
жарыстар бірнеше міндеттерді шешуге кӛмектеседі: ҧйымдастырушылық 
қасиеттерін қалыптастырады, командалық және жеке сайыс тактикаларын 
меңгертеді, қозғалыс мҥмкіндіктерін кеңінен қолдантады, жігерлігін 
тәрбиелейді, тҥрлі сәтсіздіктерді ерлікпен кӛтеруге дағдыландырады. 

26 
Сынып ішіндегі, қосалқы сыныптар арасында, бір жастағы топтар 
арасында, бір жынысты және аралас командалар арасында, жеке, 
командалық және жеке-командалық мектеп біріншіліктері барлық 
денсаулығы дҧрыс оқушыларға әртҥрлі жарыстарға бірнеше реттен 
қатысуына мҥмкіндік туғызады. Ал денсаулығы жарамсыз немесе тҥрлі 
себептермен уақытша дене тәрбиесі сабағына қатыса алмай жҥрген 
оқушыларды осы жарыстарды атқаруға кӛмекші ретінде косқан жӛн. 
Мектеп жарыстарын кӛп және сапалы ӛткізу ҥшін оқушылар 
белсенділері, мектеп спорт клубы және мектеп жастар ҧйымдарынын кӛмегі 
ӛте қажет. Сонымен қатар жалпы және ата-аналар комитеттері, камқорлыққа 
алған мекемелердің спортшылары, студент-практиканттар, жергілікті жерде 
тҧратын спорт ардагерлері жарысты ӛткізуде едәуір кӛмектерін тигізе 
алады. 
Жарыстарды ӛткізудің негізгі міндеттері жҥктелген жоғарғы сынып 
оқушыларына бҧл жарыстар дене тәрбиесі сабағында алған кӛптеген 
білімдерін толықтыруға, ҧйымдастырушылык қасиеттерің қалыптастыруға 
кептеген кӛмегін тигізеді. Соңдыктан жарысты ҧйымдастырып, ӛткізуге 
қатысатын оқушылардың «қызметтерін» деміл-деміл ӛзгерте отырып, 
осындай «сынақ мектебі» арқылы олардың «қосалқы мамандық» алып 
шығуларына кӛмектесу керек. Бҧндай кепшілік мамандарының сабақтарыда 
қыска мерзімді семинарлар, жиылыстар, консультациялар ҥнемі еткізіліп 
тҧруы керек. Дене тәрбиесінен бапталған белсенді оқушы - ол қамқорлыққа 
алынған бала-бакшаларында, тҧрғылықты жерде, демалыс лагерьлерінде, 
т.б. жерлерде ӛткізілетін спорт мерекелерінде таптырмас кӛмекші болып 
саналады. 
Дене тәрбиесінің, дене шыңыктырудың, немесе жаттықытырушының 
кез келген педагогтың алдында тҧрған міндеттің бірі тәрбиеленушілердің 
тҧлғалық жетілуін жан-жақты дамыту. Тәрбие берудің жағымды жақтарын 
дҧрыс ӛрбіте білу ҥшін, ол оқыту мен дамытудың адамға тән әлеуметтік 
қырларын толық меңгеруі қажет. Педагогикалық қабілеттер - бҧл 
оқушылармен жҧмыс істеуге, балаларға де-ген мейірім, олармен қатынаста 
болудан ләззат ала білу бейімділігін танытушы тҧлғалық сапалар. Кӛп 
жағдайларда педагогикалық қабілеттер –мәнерлі сӛйлеу, ән салу, сурет салу, 
балаларды ҧйымдастыра білу және с.с. –нақты әрекеттерді орындауда 
кӛрінетін ептіліктер дәрежесінде қалыптастырылады. 

жүктеу/скачать 2,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: