Наурыз – ТҮркілік жыл басы

Біздің дәуірімізде көптеген ұғымдар мен құндылықтар шатасып қана қоймайды, араласқан күйінде жүзеге аса береді. Мәселен, бұған кәзірдегі жаңа жылды мерекелеуді алуға болады.

Кәзіргі әлемде дүниенің әр түкпірінде жаңа жыл түрліше аталып өтеді және алуан мағанаға ие:

-               шығыста о бастан жаңа жыл астрологиямен байланыста және айлық күнтізбеге сәйкес мерекеленеді;

-               батыстағы жаңа жыл Исус Христың туылған күніне орайластырылған;

-               бұрынғы кеңестік елдерде жаңа жыл күнтізбелік жыл басы ретінде аталып өтеді...

Әрине, аталған үрдістердің араласын былықтан гөрі мәдени араласым деген дұрыс болар, тарихи үдеріс барысында әрбір ел өзіне сай дәстүрді әлгі араласымға негіздеп қалыптастыратыны белгілі. Алайда, соның бәрі белгілі бір тарихи тамырға негізделіп жатады. Дегенмен де, бірінші қаңтар дүние жүзінде жаңа қаржылық-экономикалық жыл мен күнтізбелік жыл басы болып саналады. Ежелгі Ұрымда жыл басы наурыз айында аталып өтсе де, Рим империясы Григориан күнтізбесін жасап, уақытты өлшеу басын қаңтардан бастауды енгізді. Ал, Бірінші Петр патшаның жыл басын қаңтарға ауыстырғанға дейінгі жарлығына шейін, Ресейде де жыл наурызда өзгеріп келді. Өз кезінде кеңестер одағы бірінші қаңтарға арнайы мағана беріп, жыл басы етіп канондады. Бұл мән бірте-бірте түрлі атрибуттармен толығып, бірінші қаңтар жер шарының алтыдан бір бөлігі үшін нағыз жаңа жыл басы болып кірікті. Соңғы ондаған жыл ішінде кеңестік кеңісте бірінші қаңтарға байқаусыз түрде астрологиялық мән де тықпаланды, яғный, шығыста туындаған он екі жылдық астрологиялық мүшелдің бірінші қаңтарға қатысы болмаса да, сол күннен бастап енгізіле бастады.

Жыл басын мерекелеуді Наурыз айында өткізу дәстүрін адамзаттың алтың мың жылдық тарихын ұйыстырған ежелгі Месопотами жерінің тұрғындары қолға алғандығы тарихшылар арасында дәйекті пікірге айналуда. Ал қос өзен мәдениетінің пайда болып орнығуына ебразиялық көшегендердің арғы бабалары болып табылатын метал өндірісін игерген ежелгі тұрандықтардың тікелей қатысы барлығы да байсалды ғылыми тақырыпқа ойысты. Бұған қазырғы қазақтардың ата-бабаларының тікелей қатысы болып отыр.

Жылдық алмасым Тибетте қаңтардың ортасында, Жапанда, Қытайда, Кәрейде т.б. елдерде ақпанда, орталық Азияда наурызда алмасады. Ресейді қойғанда, өзінің жаңажылдық тарихы мен ежелгі дәстүрі қалыптасқан Қазақстанда кәзіргі кезде күнтізбелік жылдың астрологиялық мүшелмен яғни тарихи жаңа жылмен сәйкестелуі қайран қалдырады.
«Ну ырыс» – жыл басы.

Қазақстанда (Орталық Азия деуге болады) ежелден-ақ, астрологиялық мүшел наурыз айынан басталатын. Бір қызығы, кеңестік адамдардың мерекелеп жүрген жаңа жылының барлық атрибуттарының түбі Наурыз екенінде ешкімде күмән туатындай түрткі қалмаған: әшекейлі шырша, сыйлық дорбалы аяз ата т.т. Ал Батыстағы Санта Клаус бейнесі ойдан шығарылған, ебропалық сергітуші кейіпкер екені сірәдән белгілі. Дегенмен, оның арғы мәнінде бұрмаланған шығыстық періште кейпінің жатқаны тағы айқын.

О баста жыл мен мүшелдің қабат алмасуы қарастырылған ежелгі түркілік мағанасында, мереке «ну ырыс» аталса керек. Бірақ «ну» (кейінірек кәзіргі қазақы «нау» нұсқасына айналған) о баста соны, тың, жас, жасыл деген ұғымдардың жыйынтығын білдірсе керек. Өйткені, ежелгі адамдарда «жаңа» ұғымы болды деу қыйсынға келмейді. Ал, түркілерде кез келген үдерістің басы сонылық, жастық ретінде мойындалып, жаңа құбылыс есебінде қабылданған.

Жалпы, «ну» сөзі, кәзіргі «жаңа» ұғымын білдіретін әр тілдегі нав, новь, нью, нов, ноу, новь т.б. сөздердің арғы атасы болғандығы тілгерлердің тақырыбына айналғалы біршама уақыт болды. Мұны этнолингвистика саласында дәлелдеуші ғалымдар жеткілікті. Кәзіргі кезде «ну» сөзі «ну орман» тіркесінде «қалың» мағанасын беріп жүр, алайда, бұл о баста «жасыл орман» дегеннің бұрмалануы болса керек, себебі, «нулы жер - сулы жер» деген мәтелде «ну» сөзі «жасыл», «көк» ұғымдарын беріп тұр.

Енді «ырыс» (ырыз) сөзіне келсек, ол «Жаратқаннан бұйыратын несібе, береке» дегенді білдіреді. Жалпы, ежелгі түркілерде істің, үдерістің басы пір тұтарлықтай нысанға айналған. Оның астарында кез келген құбылыстың барысы оның басталуына байланысты деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан да, әдеттегі ырыстан гөрі «ну ырыстың» орны бөлек болса керек. Сол себепті, он екі айлық жылдық мүшел басының «жас ырыс» ұғымын білдіруі заңды еді. «Ырыс» сөзі ежелгі бірбуынды екі сөздің: ыр (іске асырушы) және ыс (іс – жазмыш, Көктің бұйырымы) бірігуінен құралған.

Қазырғы кезде қазақ тілінде Ырыс ұғым түрінде қалғанымен, бұл о баста бүтін бір табыну мен сенімнің нәтижесі үрінде қалыптасқан ежелгі түркілік дүниетаным көрінісі. Ырыс ұғымы түркілерде Көк пен адамның арасындағы қатынастың нәтижесі болып табылады: «Адам баласы Жаратушы алдында қаншалықты жағымды болса, соншалықты несібеге ие» деген ырымдық түсінік толық қалыптасып қоймай, атрибуттармен толықтырылған. Ырыстың елдік деңгейдегі атрибуты – тайқазан, ал әрбір жанға тән атрибуты – ырысаяқ. Ежелгі кездерде әрбір адамға тән ырыстың нышаны ретінде көшегендер белдеріне бес қаруларымен бірге рюмка тәрізді саптыаяқ іліп жүрген. Бұл дәстүр қазырғы кезде құпиясы ашыла қоймаған балбал тастарда қашалған әлгі ыдыс күйінде тарихқа тасжазба ретінде басылып қалған. Мұны кәзіргіше ырысаяқ десе болғандай.

Әдеттегі мойындалған «наурыз сөзі парсының «нов» - жаңа, «руз»- күн сөздерінен шыққан» дейтін уәжіне басқаша қарауға тура келеді. Өйткені, «наурыз» сөзінің «жаңа күн» ұғымын білдіретіндей байсалды дәйек керек, ал бұған жай ғана уәж жеткіліксіз. Оның үстіне, «жаңа» ұғымы туғанға дейін адамзат «соны» (свежий) ұғыммен біршама уақыт кешкеніне күмән жоқ. Себебі, «соны» ұғымы адамзаттың табиғатқа байланысты түсініктен, ал «жаңа» түсінігі жасампаздықтан туындайтынын ескерген жөн. Олай болса, адамзаттың мыңдаған жылдар бойы табиғатпен етене тірлік ете отырып, «жаңадан» гөрі «соны» ұғымын ерте қолданғанын ескерсек, кемінде алты мың жылдық тарихы бар рәсімге байланысты «жаңа күн» тіркесінен гөрі о баста «ну(соны) ырыс» тіркесі алғаш ауызға іліккен болар деуге негіз бар. Басқаша айтқанда, «жаңа» ұғымынан гөрі «соны» ұғымы барынша ежелгі. Себебі, отырық сана барынша нақты болса, көшегендік сана барынша абстрактылы келеді, ал «жаңа» ұғымы - «соны» сөзінің нақтыланған нұсқасы. Ендеше, «руз» сөзінің өзі ырыздық таратылатын «жаңа күн» ұғымы ретінде «ырыс» (ырыз) сөзінен туындауында шүбә аз.
Наурыздың туындауы

Наурызға байланысты тағы бір «Оның жер өңдеуші жұрттардың санасында қалыптасқандығы» жөніндегі уәж шындыққа сәйкесе ме? Шын мәнінде, «Наурыз» ұғымын он екі мүшелдік астрологиялық уақыт өлшемінен тыс алып қарау қыйсынсыз. Өйткені, Наурыз мерекесінің өзі - жерөңдеушілік сананың емес, космогониялық, абстрактылық сананың жемісі. Ал, ондай санаға көшегендер ғана ие. Ежелгі Тұран мен Иранның қоңсылас, тіпті туыс халықтардың мемлекеттері екендігін ескерсек, Наурыз мерекесі осы екі халық арқылы бірдей аталатын адамзаттың бір мерекесінің екі нұсқасын дамытқандай әсер бар: парсылар отырық жұртқа тән, ал тұрандықтар көшегендік нұсқаны таратқандай. Оны Наурыздың үш категориясының бірі, адамға тән жаратқандық ырыс болып табылатын, мәні бір Дәмді екі халықтың екі түрлі әзірлеуінен де көруге болады. Қазақтар наурызкөже ретінде жеті дәмді біріктіру арқылы Ғарыштың аңыздық бастапқы күйін, ғаламның бір қауызға кірігуін мәндеген. Мұның астарында (алуан) Түрдің Мәнге айналуын (бірегейленуін) паш ету жатыр. Ал, ежелгі парсылардың наурыздық дәстүрін жалғастырған өзбектер, «сүмелек» (сумаляк) аталатын асты отырық жұрттарға тән дақыл өскінін көгерту арқылы әзірлейді. Алайда, бұл да «ну» (жас, соны) талабын жүзеге асыру болып табылғанымен рәсімге тән принципті толық аңғартпайды, тек қана «нулық» пен «жаңалықты» ғана паш етеді. Ал, ирандықтар «ш» әрпінен басталатын атауы бар жеті тағамды даярлау арқылы, әлгі наурызкөжелік жеті дәм талабын өздерінше жүзеге асырады. Демек, бұл жағынан Иран мен Тұран жұрты бір мәнді екі түрлі жолмен ғана іске асырып отыр. Бұған қарап, кейбіреулер тұжырымдап жүргендей, Қорасанда пайда болған 3000 жыл бұрынғы диқандықпен Наурыздың туындау тарихын шектеу мүмкін емес.

Адамзаттық алтын тарихи діңгек ретінде танылып отырған батыс Азиялық Убейд, Шумер мәдениеттерінің көрінісі «Наурыздың мерекеленуін отырық дихан тұрғындар туындатты» деген уәжге итермелейтіндей негіз емес. Өйткені, аталған мәдениеттердің өзі кәзіргі қазақ даласынан барған көшпелі жұрттың тікелей араласуымен басталғанын дәйектейтін ғылыми уәжге тиек болуын санадан аластай алмаймыз. «Мәдени көшкіннің» осыдан кемінде жеті мың жыл бұрын басталып, үздіксіз жүріп отыруына көз жеткізе бастаған тарихи ғылымдық пайымға («Аркаим – очаг мировой цивилизации, созданный прототюрками», А.К.Нарымбаева, 2007ж) қарсы тұру қиянат. Өйткені, бұл уәж ғылыми дәйектен гөрі ресми қалыптасқан еброцентристік көзқарасқа негізделген «түрі индоебропалық, мазмұны адамзаттық» мәдени бастаудың қаншалықты рас екендігіне күмән туғыза бастады. Ендеше, іргетасын күмәнді осы тұжырымға бекіткен ежелгі гректік, парсылық мәдениеттердің дербес туындауы үлкен дүдәмәл күйінде қалып отырғанда, Наурыздың туындауын күмәнді негізге бекіту қаншалықты кінәсіз, қаншалықты күнәсіз болар еді?
Наурыз қашан пайда болды деген сауалға, әрине, нақты жауап беру қыйын. Алайда, Адам баласы Уақытты есептеу мен бағалай білгеннен бастап, бейнелі ойлау қабылеті туғаннан сәттен Наурызды мерекелеу қажеттігі туылған болар. Бізді осындай ойға жетелейтін бес мың жыл бұрынғы Алматының солтұс-батысындағы 170 шм жердегі Аңырақай тауындағы жартастағы ежелгі суреттер. Онда жер бетілік мақұлықтардан бірнеше есе ірі екі тұлға бейнеленіпті: оң жағында күндидарлы адамкейіпті киелі тұлға бері қарап тұр, бұл «Тәңір» аталып жүрген жарқын күш болса керек, оның сол жағында әрі қарап, түндидарлы сайтанкейіпті - Ыңыр (Іңір); олардың ортасында сағат тіліне қарсы бағыт бойынша Сыйыр жылының 4 маусымы бейнеленген: жаңа туған бұзау, оның үстін ала баспақ жайылып тұр, ал оның сол жағында семіз де мүйізі қарағайдай ірі бұқа Тәңірге қарап тұр да, оның астыңғы жағында мүйізі түскен, ауру да көтерем сыйыр тәлтіректеп тұр. Бұл сәйкес түрде бейнелеген жылдың төрт мезгілі – көктем, жаз, күз және қыс. Бұлардың бәрінің астында түрлі айуан бейнесіндегі он екі адам билеп жүр. Бұл – ежелгі наурыз мерекесі емей немене?!
Наурыз – түркілік күнтізбенің басты рәсімі

Наурыздың туындауы мен оның мәнін зерттеу үшін, оны құрайтын көріністер мен атрибуттарды қалпына келтіріп, зерделеген жөн. Осы жағынан қарағанда, Наурызды он екі мүшелдік түркілік күнтізбеден тыс қарау мүмкін емес. Өйткені, 90 күндік қыс шығатын 13 наурыз (бұрынғыша - 1 наурыз) күні ескі жылды шығарып, батыс аймақтағы қазақтар бірін біріне «Жыл құтты болсын!» айтады, арапша (хамал) ай атымен жаңғырған наурызды «Амал туды» деп көрісіп жатады. Демек, Наурыз жаңа жыл мен ескі жылдың межесі, жыл басы болып табылады.

Жалпы Наурыз мерекесінің сол аттас космогониялық үдерісті паш ету дәстүрі екенін ескерсек, онда оның негіздемесі мен өзіне тән тұжырымының да болғаны. Ол негіздеме ежелгі түркілік дүниетаным мен дүниесезімге тікелей қатысты. Мұны ежелгі түркілік дүниетанымның негізін құрайтын тәңірлік тұжырымдамадан тыс қарау да мүмкін емес.

Тәңірлік дүниетаным кәзіргі кезде дау тудырып жүрген, шешімі табыла қоймаған тақырып. Әсіресе, оның діндік сыйпатына келгенде пікірталас жеткілікті. Десек те, бұл дүниетанымды кәзіргі діни канонға жатқызу мүмкін емес, ол адамзаттың басқа дәуіріне қатысты көшегендік дүниесезімнің туындысы және кәзіргі адамзатқа тән көптеген діндер мен дүниетанымдардың төркіні деуге болар еді. Сондықтан да тәңірлік дүниетаным бүгінде өз бетінше дамуға бет алған танымдық сыйпаттарға жем болып, солардың негізін қалаған дүниетанымның күйін кешті, өзге танымдардың ошағын маздатып отын болды. Тәңірлік ырымдар мен ұғымдар, рәсімдер мен атрибуттар өзге діндерге негіз болып қаланды. Былайша айтқанда, тәңірлік дүниетаным балалады.

Наурыз да сол танымның бір сәттік рәсімі ғана болатын. Шын мәнінде, аталмыш мереке аталық ұлы негіз КӨК (Тәңір – ғаламды Жарықпен жарылқаушы) пен аналық ұлы негіз Жер (Ұмай – берекелеуші, басталған үдерісті молайтушы) екеуінің қабысу сәтін, тұтастану, бірегейлену мезетін паш ету болып табылады. Кәзіргіше айтқанда, бұл - ғарыштық ауқымдағы «махаббат» көрінісі. Бұл үдеріс ғарыштық ауқымнан бастап, оның әрбір құрамтасы болып табылатын жандар мен жәндіктерге дейін жандылар мен жансыздарды қамтыйды деген пайым жатыр. Бұл сәтте дүниені екіге бөліп тұрған аталық пен аналық негіздердің бір сәттік тұтастануынан жаңа ғаламша туындайды деген таным бар.

Бұл сәтті қазақ күні бүгінге дейін «Самарқанның Көк тасы жібитін күн» (ғаламдық балалау сәті) деген бір сөйлеммен бейнелеп келеді. Ал, Наурыз күні әрбір адам өзгемен көкірек түйістіре әлгі сәтке өз үлесін қосады: өз ниетін өзгемен қосу арқылы бүкілғаламдық бірігісті қостайды. О дүниеге көшкен жандарға жеті шелпек пісіру арқылы екі (О мен Бұ) дүниенің біртұтастығын мойындайды.

Наурызды ежелгі түркілік он екімүшелдік күнтізбеге қатыссыз қарай алмаймыз. Бұл мерекелік рәсім аталған дүниетанымға негізделген Уақыт пен Кеңісті әмбебап он екі мүшелдік жүйеге жіктеудің бір көрінісі. Бұл жүйе бойынша адам мен айуанның денесінің он екі мүшеден тұруы ғаламдық құрылымның он екілік жүйесінен алынған. Бұл - кеңістіктің ағза түріндегі он екілік мүшеге жіктелуі болса, соған сәйкес уақыт та он екі ай мен он екі жылдық мүшелге жіктелетіндігі әйгіленген. Тіпті, он екі мүшелдік айналымның өзі он екі мүшені айғақтайтын айуандардың бейнесі ретінде қолданысқа түскен, өсімдік пен минералтекті нәрселерге орын қалмаған.

Жалпы, скифтер мен сақтардың «айуандық стилі» көшегендердің зергерлік, мүсін өнеріндегі айуандарға деген ерекше құрметтері ғана емес, ең алдымен олардың дүниетанымдық мәдени көрінісі. Ал, мүшелдік күнтізбеге арқау болған айуандық бейнеленім болса, бұл - олардың дүниетанымдық көрінісінің өмірге тығыз енгізілу дәйегі, бейнелеу өнеріндегі олардың дүниетанымдық параллелі. Міне, Наурыздың мәні де осы айуандық бейнеленім түріндегі табиғи, ғарыштық құбылысты дәріптеу, паш ету.

Қазақ тілінде жылдық айналымды сыйпаттайтын бір сөз бар, ол – жылан. Оның түбірі, әрине – жыл. Енді осы сөздердің жыл айналымына қаншалықты қатысты екенін білу үшін, сақтардың «айуан стилді» зергерлік мына бір туындысына назар аударайық: барысбасты жылан құмырадан шығып үлгермеген өзінің құйрығын тістелеуде. Сақина тұрпатты бұл - жыл айналымның өзі! Жаңа Барыс жылы алдыңғы Сыйыр жылының «иісін сезіп» азуын ақсыйтуда. Бірақ ол бір жағынан өзінің құйрығы секілді. Бұл - Жылайналым жүзігі! «Ирең» жәндіктің қазақша неге «жылан» аталатыны және оны қазақтың неге қадыр тұтатыны енді белгілі болды. Әлгі барысбастының атауы о баста «жыл+аң» болған, ал өзі - мифтік жыл айналым киесі! Дүниежүзіне белгілі бүгінгі жүзікті о баста көшеген билеушілері Уақытты «уыстап жүргендей», оның зергерлік бейнесін тағынып жүрген! Ақырында ол бүгінде кез келген адам тағынатын әшекей бұйымға айналып тынды.

Бір қызығы, мүшелдің бір де біріне өсімдік бейнесі қатыстырылмайды. Өйткені, өсімдік әлемі төменгі сатыдағы деңгей, ғарышты жаңартушы емес, жаңару көрінісі ғана. Ендеше, мұның барлығы бар өмірі айуанға қатысты аңшылық-көшегендік сананың туындысы ғана еді. Егер де Наурыз бірыңғай дихандық тірліктен туындағанда, онымен байланысты мүшел ұғымы да дихандық көріністі паш етер дәнді дақылдармен дәріптелер ме еді, кім білсін?! Мүшелдік сыйпаттың көшегендер өміріндегі маңыздылығы сондай, олар, тіпті, мемлекеттік құрылымның өзін он екімен шектеуге болмаса соған жеткізуге тырысқан: он екі сақ, он екі тайпалы түрік, он екі ата байлы (байұлы емес) т.т...

Наурыздың бүгінге соншалықты әлсіреп жетуі, рәсімдер мен атрибуттан жұрдай болуы, тек қана тарихи таластың нәтижесі емес, оның аса ежелгі тұрпатының да белгісі. Тарихи нысан неғұрлым ежелгі болған сайын ол жұрнақ күйінде ғана талықсып жететіні табиғи жайт, ол үшін біреуді жазғыру дұрыс болмас. Тіпті, оның туындауына да таластың болуы сол себептен. Сонымен, Наурыз неден жұрдай болды? Наурыз о бастағы бірегей тұжырымынан ажырап, оларды әркімге діни, рәсми атрибуттар ретінде таратып бергендей күй кешуде.

Наурыздың тіні үш санаттан (категория) тұратын және үш принципке негізделген болмысын жоғалтқан деп пайымдауға болады. Оның үш принципі: құбылыстың, жылдың және маусымның басы екендігі; үш санаты: дәм, үн және түс.

Наурыздық санаттар о баста Құбылысты құрайтын құрамталар ретінде мойындалған болуы керек. Құбылыс ретінде санаға бағынышсыз үдеріс (процесс) барысындағы белгілі бір нәтиженің туындауын қабылдауға болар. Ежелгі түркілер ондай құбылыстың белгілі бір қорегі (дәм), үдерістің дыбысы (үні) және нәтиженің өңі (түсі) болады деп мойындаған. Осыдан келіп, Наурыз Құбылыс басы ретінде қабылданады да, барлық істің бастауы есебінде қайырым мен жақсылықтың нышанындай бұлақ көзін ашу, дақыл (сүмелек), гүл мен ағаш егу, болашақ ұлы істі бастау, бойжеткен мен ержеткенді қосуға итермелейтін ойындар мен кештерді ұйымдастырып, «ұйқыашар» ырымдарын жасауға, «селтеткізер» (сюрприз) сыйлауға т.б. бастамаларға орын берілген.

Наурыз Құбылыстың басы болғандықтан, оның санаттарының жетік те кемел болуы ойластырылған және іске асырылған. Сол себептен Наурызда біртекті дәм емес, жетітекті наурызкөже пісірілген. Тіпті, мұндағы «көже» сөзінің өзі ең ежелгі тәңірлік танымның терминдерінің жұрнағы болып табылады: кө – Көк, же – ас, «Көктің ырқына сәйкес киелі ас» деген мағана сыйып тұр.

Наурыз рәсімінің шарықтау шегі болып табылатын күн мен түннің теңелу сәтін білдіретін таңғы сәулені қарсы алу кезінде ауылды азан-қазан қылатындай жастардың дауылпаз ұрып, қоңырау соғып, кернейлетіп, сырнайлату арқылы түрлі дыбыс пен үнге ерік беруі Ұлы күнді үдеріс ретінде мойындаудың бір көрінісі және құбылыстың Үнін жетік етуден туатын ырым. Бұл - қуаныштың, жақсылық пен қайырымның үні ретінде қарсы да кері үнді қашыру, жағымсыздыққа жол қалдырмау әрекеті. Бәлкім, бүгінде қолданысы тым тарылған қазақтың жетіген аспабының о бастағы шығуы осы сәттен бастау алуы ғажап емес. Оның үстіне «жетіген» сөзі «жетіг үн» тіркесінен де туындап тұр. Осылайша бір кезде кең қолданылған бірнеше (жеті) қоңырау тағылған сылдырмақ аспабы да шығуы кәдік.

Наурыздық түс санатына келсек, ол да жеті бойаумен анықталады. Аспандағы алғашқы көктемгі жеті түсті көпірқосақтан («көмпір» сөзі бұзыла келе «кемпірге» айналған) бастап, жер бетіндегі бірыңғай ақ түсті қардың кетуінің өзі жер бетін талай түске бойайтыны, мереке күнгі түрлі түсті киім-кешек пен үйдегі алуан түсті заттарды жайу көріністері жетік түсті принципті қанағаттандыру болып табылады. Ежелгі түркілердің түсінігінде әр түстің өзіне тән құбылыстық сыйпаты бар: солғын жасыл түс балаңдық пен бастау түсі; ақ түс кемелдіктің, қартайудың белгісі болып табылады. Сондықтан да келіннің шымылдығын, жас жұбайлар отауын әлем-жәлем етіп, алуан түспен жасандырса, қария бейітінің басына шыққан қасиетті ағашқа ақ орамал байлау оның кемелдігін мойындау болып есептеледі.

Кәзіргі «ёлка» (йолка) сөзі орысқа тиесілі болғанмен, ол Жер мен Көк арасын қосатын жол ұғымын беретін ежелгі түркілік «йол» (жол) сөзі. Жердің мифтік бейнесі «Ұмай» болса, Көктің бейнесі «Тәңір» аталғаны белгілі. «Жолдың» материалдық бейнесі қарағайтекті, шырша сықылды мәңгі жасыл ағаштар таңдалып, оны айналдыра 365 адамды ән шырқату - бізге жеткен наурыздық рәсімнің бірі. Бұл «айналайын» үрдісі арқылы болашақ жаңа жыл күндерін ғарыштық уыз қуатқа кенелту, жаңа жылды алдын ала жағымды жасампаз қуатпен «зарядтау» дәстүрі еді. О баста бұл жай ғана айналу емес, жылға мадақ айту секілді жамырай ән шырқау үдерісі болған. «Хор» сөзінің өзі түркілік біріктірінді деген мағананы білдіретін бүгінде қазақша қор, қорық секілді сөздердің арғы атасы. Бертін келе, ресейлік жаңа жыл мерекесінің атрибуты болды да, «хоровод» аталатын ғұрыпқа айналды, ал ежелгі дәстүрінен түркілер ажырап қалды. Алайда, оның жарапазан түріндегі нұсқасы әлі де бар.

Наурыздық рәсімдердің бүге–шүгесіне дейін ойластырылғаны қайран қаларлық. Әсіресе, тазалықты басты талап қылу нәтижесінде Аластау рәсімі дүниеге келген. Ластықты кері кетіруші құбылыс ретінде таныған түркілер оны өзге оң құбылыстық апатпен (стихия) жоюды ойластырған. Ол апаттың аты – от. Оң құбылыстық апат болғандықтан да отты қадырлау көшегендерде ерекше маңызға ие. Алайда, ол кәзіргідей діни негіздегі отқа табыну деген сөз емес, оны қадыр тұта отырып, қолдану тәжірибесі орныққан. Отпен материаның қандай күйдегі ластығын да жоюға болатынын білген. Соның ішінде ақпараттық ласты да өртеуге болатындығы шырақ жағу рәсімінен көрініс табады. Ал, «алас» терминінің түбірі ежелгі от ұғымын білдіретін «ал» сөзінен туып тұр. Ежелгі түркілердің табиғи панасы болып табылатын Алтай тауының атауы да сол түбірден туындаған. Шамасы, Алтай тауы әуелгі замандарда басында от лаулаған жер бетін аластаушы ұлы шырақтың рөлін атқарған болуы да ықтимал.
Аяз атаның «тегі»

Наурыз мейрамы мемлекеттік ауқымда мерекеленгелі оның атрибуты ретінде түрлі ертегілердің кейіпкерлері телініп келеді, алайда жасандылық ешуақытта баянды болған емес, ертегілермен Наурызды байыту жүзеге аспай-ақ қойды. Шын мәнінде оны соншалықты байытудың қажеті де жоқ еді, өйткені, Наурыз о бастан-ақ қаһармансыз, кейіпсіз емес, тек оны жаңғырта, орнықтыра білу керек еді.

Қаһарман дегенде, Наурыздың тұжырымынан туындайтын Көк пен Жердің кейіптері Қыдыр ата мен Ұмай ананың дайын бейнелері бар. О баста, Қыдыр ата Көктің періште өкілі ретінде құт таратушы міндетін атқаратындай киелі тұлға. Тіпті, «қыдыр» сөзінің өзі түркілік «құд» және «ыр» (гір, ғыр, ғар, гер жұрнақтарының арғы түбі) тіркестерінен туындап, «құт үлестіруші» мағанасын білдірсе керек. Бұл қаһарман міндетінің астарында терең таным жатыр: түркі сенімі бойынша, әрбір жан өзінің ниеті мен еңбегіне орай Жарылқаушыдан сәйкес түрде несібе алуға мүмкіндігі бар. Ал, құт дегеніміз – Жарылқаушының киелі де баянды ету құдыреті. Бұл сөзбен Ебропада «гуд» түрінде Жаратқанды атайды. Ал, орыстың жыл ұғымын білдіретін «год» сөзі де жұмсарған «құд» ұғымының уақытты мөлшерлеу нұсқасы. Қазақтар бүгінде бірін бірі «Құтты болсын!» тіркесімен құттықтауында «жақсылықтың баянды болуы Жаратқанның бұйрығымен бекітілсін» деген тілек жатыр.

Қыдыр кейпі басқа діндерде де орын алған. Алайда, Қыдыр міндеті тәңірлік дүниетанымның төл туындысы екенін жоққа шығару қыйын. Көк пен оның туындысы болып табылатын адамзат арасында құт пен құрбандық түріндегі алым-берім қатынасы мыңдаған жылдар бойы орныққан. Ебразиялық алқапты жайлаған бұл қатынас, тіпті, кеңес өкіметі тұсында да аталмыш «дәстүрді» Қыдырдың Аяз ата бейнесінде дорбашамен сыйлық таратып, жалғастыруына ешбір кедергі болмады.

Жердің рухы ретіндегі Ұмай ана Көктің дарытқанын молайтушы, құтты (баталық ақпаратты) материалдаушы бейне. Береке аталатын көбею мен молдықтың басы – Наурыздың материалдық мәні болып табылады. Берекенің белгісі – көктің бүршік атуы мен төлдің туылуы. Наурыз айының малдың төлдеу науқанына сәйкес келуі де құбылыс пен көктемгі маусымның көрінісі, жаңа жылды лайықты қарсы алудың нәтижесі болып табылады.
Наурыз – түркілік жаңа жыл

Наурыздың рәсімін бейнелейтін үрдіс қазақтың қазырғы «жыл» сөзінің астарында жатыр. «Жыл» сөзі кәзірде Жердің Күнді айналатын уақыт өлшемінің бірлігін білдіргенімен, оның ежелгі түркілік нұсқасы: йыл. Бұл сөздің екінші мағынасы «жыйыл» үдерісін білдіретін ұғым болып табылады. Басқаша айтқанда, кәзіргі «жыл» сөзі о баста Уақыт пен Кеңістің жыйылу сәтін бейнелейтіндей, ғаламның «тарының қауызына сыйу» немесе ғарыштың бастапқы қалпына келу үдерісін көрсететіндей ұғымды білдіруден шыққан. Сөйтіп, ол үдерісті әлгі «Жолағашты» (Йол, наурыздық бақан, қазық рөлін атқарса керек) өзек ету арқылы оған Уақыттың өлшем бірліктерінің бейнесін жыйып, рәсімдеу мен ритуалын қалыптаған.

Басқаша айтқанда, Наурыз мерекесі Ғарыштың старттық күйге түсу рәсімі болып табылады. Сондықтан да Наурызды түркілік айуандық мүшелдік күнтізбеден бөлек қарау мүмкін емес. Әрқайсысы айуанмен бейнеленген он екі жылдық мүшел, о баста Уақыт ағынын мөлшерлеу үшін ғана емес, оны үйлестіру мен ритуалдық нысанға айналдыру үшін, болашақ Уақытты сыйпаттау мен жүйелеуден және келешекті болжау үрдісінен туындаса керек. Сондықтан да күн мен түннің теңелу сәті өлара мезет ретінде Кеңісті «тарының қауызына сыйғызу» және «Уақыт ағынын қасқағым сәтке жыйу» деген ырымнан туылған «ЙЫЛ» (жыйыл) рәсімін жасауға итермелеген. Күні бүгінге дейін елдің батыс аймағындағы қазақтар бір біріне «жаңа» анықтауышын қоспастан «Жыл құтты болсын!» айтысады. Мұндағы «жыл» сөзі ежелгі «йыл» ұғымын білдіреді.

Сөйтіп, ежелгі «йыл» рәсімі Наурыздың әмбебаптық мына сыйпатын аша түседі: Наурыз – Кеңіс пен Уақытты (бір нүктеге, бір сәтке) жыйу құбылысының сәті, Жыл мен маусымның (көктемнің) басы.

Бір қызығы, Наурыз рәсімі қазақ халқында барлық жыйылу әрекетінен тұрады: дәмнің жыйылуы – наурызкөже; түстің жыйынтығы – адамдар мен айналаны жасандыру, безендіру, әшекейлеу көрінісі; дыбыстың, үннің жыйылуы – адамдардың қосыла ән шырқауы (хоровод), адамдардың көкіректерін түйістіру арқылы ниеттерді біріктіруі, малдарды бақыртып-өкіртуі, алуан күй аспаптарының тартылуы т.т. Мұның барлығы жыйылып келгенде ғарыштық Кесапатты болдырмаудың алдын алу рәсімдері болып табылады.
Наурыздың кемелдік пен тұтастық сыйпаты

Ежелгі түркілерде жеті саны Ғарыштың кемелдік күйінің сыйпырлық мәні ретінде мойындалған. Сондықтан да «жеті» сөзінен «жетік» түріндегі кемелдік сыйпаттың мәні аңғарылады. Бұл сөз о баста астарында «кемел» ұғымы секілді сын есіммен қатар, діттеген мақсатқа жетуді көздейтіндей құбылыс пен әрекеттің де мағынасы болған «жет» (йед) түрінде болса керек. Түркілік «жеті» сөзі тәңірлік әмбебап терминдердің бірі. Оның түбірі кәзір бұйрық райлы «жет» болғанмен, ол о баста әрі етістік, әрі зат есім, әрі сан есім мен сын есімдік сыйпатта қатар болған. Осыдан келіп, кемелдікті, дамуды білдіретін ұғымның сыйпырлық мәні «жеті» болып туындаған және кез келген нәрсенің кемелдігі оның жеті сатыдан өтуін талап еткен. Сөйтіп, Наурыздың санаттары да жетілік санмен қамтылса керек.

Даму құбылысының түркілер өмірінде маңыздылығы сондай, ол адамзаттың игілігіне жарап отырған талай таңбалардың да өзегіне айналған. Латын тілі арқылы дүние жүзіне «зет» (йед, жед, жет, ізет) аталатын әріп те соның бірі: Z . Біздің ойымызша, бұл төменгі және жоғарғы көлденең сызықшалардың ортасын қыйғаш сызықпен қосудан тұратын, сәйкес түрде «Жер мен Көктің арасын қосатын жол» деген мағынаны білдіретін ежелгі таңба болса керек. Оның атауы да соны меңзеп, «Жет!» деп тұрғандай. Оның үстіне бүгінгі қазақы «ізет» ұғымы да бұл таңбаны әбден нықтап тұр. Қыйғаш сызық болса, өрлеуге, эволюциялық дамуға тән жолдың тұрпаты. Кәзірде бұл дыбысты бейнелейтін әріп болғанмен, о баста ол адамның ғарыштық даму сатысын көрсететін тұжырым болған деп топшылаған мақұл.

Енді осы Z –тің астыңғы сызықшасын алып тастасақ, кәдімгі 7 сыйпырын аламыз, мәні – қазақша «жеті». Бұл таңба шын мәнінде, жер бетінің қым-қуыт тірлігінен ада, кемелдігі «Көкке жеткен» жанның белгісі, тіпті, Кемел рухтың таңбасы деуге болар. Ондай рухты Наурызға қатысты алсақ - Қыдыр ата! Ол - Көктен Тәңірдің бұйрығы бойынша түсіп, жерлік жандарға тиесілі ырыздығын таратушы.

Басқа жағынан қарағанда, 7 таңбасы (сыйпыры) асатаяқтың нышаны іспетті. Ал, асатаяқ қазақ ұғымында аңызға толы рухани қуат пен сыйқыр иесі, кемел адамның қасиетті құралы.

Ежелгі түркілік Ғарыштың кемелдік сыйпаты үш категорияның жеті еселенуімен анықталады: жеті дәм (наурызкөже); жеті түс (әшекей, киешек); жеті үн (жетіген, жеті дауылпаз немесе жеті адамның хоры).

Наурыз Құбылыстың басы болғандықтан, оның санаттарының жетік те кемел болуы ойластырылған және іске асырылған. Сол себептен Наурызда біртекті дәм емес, жетітекті наурызкөже пісірілген. Наурызкөжеге жеті дәммен қатар ескі жылдан қалған соғымның, басқа да дәмнің араластырылуы Жыйыл принципін қанағаттандырудан шыққан. Тайқазанға бір астың пісірілуіне әр уақыттағы алуан тұрпатты дәмдердің салынуы Уақыт пен Кеңістің бір сәттік және бір қауыздық мәнге ие болу сыйпатын паш ету болып табылады.

Бояудың кемелдік сыйпаты түркілердің түсінігінде ақ түс болып табылады. Сондықтан да ақ түс қарттықтың нышаны. Ал, қыс - Жылдың қартаю кезеңі (маусымы). Сол себепті кемеліне келген адамның бейітіне ақ шүберек байланады да, ал той-думанда жас-кәрісіне қарамастан қазақтар қызылды-жасыл (ақ пен қара түстен өзге) алуан түсті киім киінеді. Бұл – мерекелік мәнді жеті бояулы принципті қанағаттандыруға тиіс Көк шартына бағындыру белгісі.

Наурыз мерекесінің жеті үндік принципін Жаңа жылдың алғашқы таңын қарсы алу кезінде таңмен таласа қыз-бозбалалардың ауылды бастарына көтеріп, құлын-танаға қоңырау байлап, азан-қазан, у-шуға бөлеу дәстүрі болғандығы көрсетеді. Ал, ежелгі замандарда, бәлкім, жеті түрлі аспап тартып, адамдар хормен ән шырқау дәстүрі болуы әбден мүмкін. Бұған ежелгі Шумерде жасанып киінген жұрттың дауылпаздатып шеруге шығу көрінісін алуға болады. Әсіресе, қазақтың жетіген аспабының қолданылуы да Наурыздың бас таңын қарсы алу кезінде тартылуы ғажап емес. Ал, бүгінде хордың көптеген діндердің басты ритуалы болып сіңірілуінде де Наурыз мерекесінің ежелгі сілемі жатқаны анық.

Бір қызығы, көшегендерде ән-күй өнері негізінен жекедаралық сыйпатқа тән болғанмен, мереке кездерінде Жыйыл принципіне бағындырылуы, Наурыздың әлдебір киелі қасиетіне сенуден және ешкім де қасиетті сәтте өзінің жекедаралығын көрсетуге тиісті еместігінен туындаса керек. Бұл дәстүр, сондай-ақ, көшегендердің салтанатты сәттерінде қолға алынған үдеріс екендігін, жуырдағы көрсетілген қытайлық «Шыңғыс хан» тарихи филмі алдымызға тағы жайып салды.