Нұрмұратов с нұрекеева С. С., Сағымбаев Е. Оқырмандарға ұсынылып отырылған бұл антологияның ерекшелігі «Өзін-өзі тану»
Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты
жүктеу/скачать 6,93 Mb.
|
| Аль-Фараби. Естественно-научные трактаты.
Алма-Ата: Наука, 1987. – с. 251-270 ӘЛ-ФАРАБИ БАҚЫТҚА ЖЕТУ ЖАЙЫНДА Ү Ш І Н Ш І Б ӨЛ І М Ойшылдық ізгіліктер Ойлау қабілеті былайша бөлінеді. Ойшылдық ізгілік дегеніміз - әлденедей бір ізгі мақсатта барынша көп пайда келтіретін нәрсені анықтауға жұмсалатын ізгілік. Жамандықты көздейтін мақсатқа жетуде барынша көп пайда келтіретін нәрсені анықтау үшін жұмсалатын ойлау қабілеті ойшылдық ізгілік бола алмайды, сондықтан оны басқаша атаған жөн. Егер де ойлау қабілеті жалған игілік жолына барынша көп пайда келтіретін нәрсені анықтау үшін жұмсалатын болса, онда бұл қабілет ойдағы жалған ізгілік болғаны. Ойшылдық ізгіліктердің ішінде жалпыға бірдей жағдайда барлық халықтарға және халыққа немесе қалаға ортақ ізгі мақсатқа жету жолында барынша көп пайда келтіретін нәрсені жақсылап анықтау үшін жұмсауға болатындары бар. Ізгі мақсатқа қажет және ізгі мақсаттағы ең пайдалы нәрсе - сол мақсаттағы ең әдемі нәрсе. Мұндай ойшылдық ізгілік ойшылдық азаматтық ізгілік болып табылады. Бұл ортақ [ізгілік] ұзақ уақыт бойы қалпында қалып, өмір сүре алады және қысқа мерзімді уақыт ішінде пайда болуы да мүмкін. Алайда барлық халықтарға, жеке халыққа немесе қалаға ортақ ең әдемі нәрсені ғана анықтайтын, анықталатын нәрсе жөнінде әдетте [жұрттың] зердесінде ұзақ уақыт сақталатын немесе қысқа мерзімді уақыт ішінде ауысып отыратын ойшылдық ізгілік азаматтық ойшылдық ізгілік болып табылады. Егер мұның өзі әрқашан барлық халықтарға, жеқе халыққа немесе қалаға ортақ нәрсені, ғасырлар бойы немесе басқа белгілі бір ұзақ мезімді уақыт ішінде өзгеріп отыратын нәрсені ғана анықтайтын болса, онда мұндай ізгілік заң шығаруға бәрінеде қабілеттірек келеді. Қысқа мерзімді уақыт ішінде өзгеретін нәрсені ғана анықтайтын ойшылдық қабілеті барлық халықтарда, бір халықта немесе қалада жүйелі түрде болып тұратын оқиғалар тұсындағы белгілі бір жеке-дара уақытша басқару түрлеріне деген қаблеттілік болып табылады. Бұл екінші ізгілік бірінші ізгіліктен кейін келеді. Ең ыңғайлы және ең әдемі нәрсені яки қала тұрғындарының белгілі бір тобындағы немесе семья мүшелеріндегі ойшылдық мақсатта болатын ең пайдалы нәрсені анықтау қабілеті осы топқа тән ойшылдық ізгіліктер: мәселен, семьялық ойшылдық ізгілік немесе әскери ойшылдық ізгілік болып табылады. Бұлар, өз тарапынан, тек ұзақ мерзімді уақыт ішінде ғана ауысатын ізгіліктер және қысқа мерзімді уақыт ішінде ғана ауысатын ізгіліктер болып бөлінеді. Ізгіліктің бұдан да шағын бөлшектерге мысалы, қайсыбір өнердің акциденциясындағы немесе акциденцияда жеке мезгілде пайда болатын әрі ең пайдалы, әрі ең әдемі нәрсені зерттейтін ойшылдық ізгілік сияқтыға бөлінуі мүмкін. Осы ойдағы ізгілік әлгі өнерлер мен қол өнердің бөлінуіне сәйкес бөлінеді. Бұл қаблет сондай-ақ адамның жеке басында кездеседі оның көздеген мақсаттындағы ең пайдалы және ең әдемі нәрсені анықтауының ішінде бөлінеді. Нақ осы ойшылдық қабілет арқылы басқаларға қатысы бар ізгі мақсаттағы ең пайдалы және ең әдемі нәрсә де анықталады, - кеңесші ойшылдық қаблет міне осындай. Мұның екеуі де бір адамның бойына бітуі және әр түрлі адамдардың да бойында болуы мүмкін. Әлбетте, қайсыбір ізгі мақсат үшін ең пайдалы және ең әдемі нәрсені анықтаушы ізгілік игілік болып табылады, ал мұның өзіне оның өз қамы үшін көзделетін игілікті, не де басқа бір нәрсенің қамы үшін көзделетін нақты игілікті анықтайды. Ізгілікті қалаушы адам басқа адамға игілік қалауы керек, әйтпесе оның мұндай қабілеті ойшылдық ізгілік бола алмайды, яғни бұл қалаушының ойындағы ізгілік болып қала береді. Нағыз игілік қана ізгі игілік болмақ. Дәлі сол сияқты, егер адам игілікті соның өзі үшін тілейтін болса, онда мұның нағыз игілік болғаны, ал мұның өзі оның ойында, тіпті мінез-құлқы мен әрекетінде ізгі игілік болмағаны мен, іс жүзінде тек ізгі игілік болмақ, ал оның ізгілігі, мінез құлқымен әрекеті оның ең пайдалы және ең әдемі нәрсені анықтау жөніндегі ойлау қабілетіне сәйкес келеді, егер де ол ойшылдық ізгілік арқылы күші астам ең пайдалы және ең әдемі нәрсені зерттейтін болса, мысалы, барлық халықтарға, жеке халыққа немесе қалаға ортақ, әдетте ұзақ мерзімді уақыт ішінде ғана ауысып отыратын ізгі мақсаттағы ең пайдалы нәрсені зерттейтін болса, онда оның этикалық ізгіліктері де осыған сәйкес болуға тиіс. Егер оның ойшылдық ізгіліктері жеке мақсаттағы және жеке жағдайлардағы ең пайдалы заттармен ғана [шектелетін] болса, онда оның этикалық ізгілігі де осыған сәйкес келуге тиіс. Ойшылдық ізгіліктер жетекшілігі не құрлым кемелді болып және олардағы бар нәрселер не құрлым күшті болса, осымен ұштасатын этикалық ізгіліктер жетекшілігі сол құрлым толық қүшті болмақ. Барлық халықтарға, жеке халыққа немесе қалаға ортақ, ұзақ мерзімді уақыт ішінде ғана өзгеріп отыратын мақсаттармен жағдайлардағы ең пайдалы және ең әдемі нәрсені анықтайтын ойшылдық ізгіліктің жетекшілігі мейлінше кемелді және күшті болады. Сондықтан да соған байланысты этикалық ізгіліктердің де жетекшілігі мейлінше кемелді ал күші мейлінше астам болмақ. Қысқа мерзімді уақытта көзделетін уақытша мақсаттағы ең пайдалы нәрсені анықтайтын ойшылдық ізгілік бұдан кейін келеді. Кейін, қала [тіршілігінің] әйтеуір бір саласымен: әскери, ақша немесе басқа бір саласымен шектелетін ойшылдық ізгіліктер келеді. Этикалық ізгіліктер солармен үйлеседі. Бұдан соң әрбір өнермен байланысты, осы өнердің акциденциясына сәйкес, әрбір үймен және әрбір үйдегі әрбір адаммен байланысты, белгілі бір сағатта немесе белгілі бір күнде болатын, сол адамға тән белгілі бір жағдайларға сәйкес ойшылдық ізгіліктер келеді. Оған байланысты [этикалық] ізгілікте осымен үйлеседі. жүктеу/скачать 6,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|