– дәріс. Әлемнің құрылымы туралы көзқарастардың дамуы

1.Планеталардың көрінерлік қозғалыстары, конфигурациялар.

2.Астрономиялық әлем жүйелері.

3.Птолемей жүйесі.

4.Коперниктің әлемдік жүйесі.

Мақсаты: Әлем құрылымымен танысу

Тірек сөздер: Планеталардың конфигурациясы. Астрономиялық әлем жүйесі

1.Планеталардың көрінерлік қозғалыстары, конфигурациялар.

Аспандағы шырақтар көрінерлік қозғалысының ерекшеліктері бойынша 2 топқа бөлінеді: жұлдыздар және планеталар. Жұлдыздардың аспандағы өзара орналасуы өзгермейді. Ал планеталар болса уақыт өткен сайын баяу орын ауыстырып, аспан сферасын айналып шығады.Планеталардың аспандағы қозғалысы бірқалыпты емес. Планеталардың Күнге қатысты орналасуында ерекше қалыптар болады. Оларды конфигурациялар деп атаған

Ғылымның пайда болуы туралы сұрақ түрлі басылымдарда қозғалады. Бірінші пайда болғаны уақыт өлшеуге және жер бетіндегі бағдарды анықтауға арналған астрономия. Содан кейін астрономиялық білім мал шаруашылығы және жер шаруашылығы тайпалармен жинақталып, қоршаған әлем туралы білім жүйесі ретінде қалыптасты.

Птолемейдің әлемдік жүйесі – планеталардың көрінерлік қозғалысын геоцентрлік тұрғысынан түсіндіреді. Ортағасырға дейін бұл модель шындық болып келді. Птолемейдің әлемдік моделінің центрінде Жер орналасқан. Басқа аспан денелері, оның ішінде Күн мен Ай,-Жерді шеңберлік траекториялармен айнала қозғалады.Птолемейдің әлемдік жүйесін 4 ереже арқылы білдіруге болады:

-Әлемнің центрінде Жер орналасқан.

-Жер қозғалмайды.

-Барлық аспан денелері Жерді айнала қозғалады.

-Аспан денелердің қозғалысы шеңбер бойымен әрі бірқалыпты болады.

Коперниктің әлемдік жүйесі келесі ережелерге сүйенеді:

-Әлем центрінде Күн орналасқан.

-Шар тәрізді Жер өз осінен айналады.

-Барлық планеталар және Жер-Күнді айнала қозғалады, осы арқылы Күннің жұлдыздар ішінде көрінерлік қозғалысы түсіндіріледі.

-Барлық қозғалыстар шеңберлік орбиталармен және бірқалыпты болады.

-Планеталардың көрінерлік қозғалысы

-Планеталардың конфигурациясы

-Астрономиялық әлем жүйелері

-Птолемей жүйесі

-Коперниктің әлемдік жүйесі

-Планеталардың символикасы

-Ежелгі Грецияда астрономияның дамуы

1.Кеплер заңдары.

2.Күн жүйесінде қашықтықтарды анықтау әдістері.

3.Планеталардың өлшемдерін анықтау.

Бірінші заң-планета орбитасының түрін, пішінін көрсететін болса, екінші заң осы орбитамен қозғалу ерекшеліктерін білдіреді, ал үшінші заң-әртүрлі планеталардың қозғалысының параметрлерін бір-бірімен байланыстырады, яғниКүн жүйесі планеталарын біртұтас жүйе қылады.

Күн жүйесіндегі қашықтықтарды анықтаудың 2 әдісі бар: а/ Жердің горизонтальдық экваторлық параллаксін анықтау. б/ Радиолокациялық әдіс. Параллакс дегеніміз кеңістіктің 2 түрлі нүктесінің шыраққа бағытының арасындағы бұрыш. Егер бұл екі нүкте Жер орбитасының нүктесінде және Күн ортасында орналасқан болса, онда бұрыш жылдық параллакс деп аталады. Ол жұлдыздарға дейінгі қашықтықты анықтауға қолданылады. Егер нүктенің біреуі Жердің ортасында, ал екіншісі оның үстінде болса – онда тәулік параллакс. Бір шырақ үшін ол тәулік бойы өзгеруі мүмкін және оның максимальді мәні шырақ горизонттан көрінгенде. Бұл бұрышты өлшей отырып, яғни горизонтальды параллаксті, Күн жүйесіндегі денелерге дейінгі қашықтықты анықтауға болады. Радиолокациялық әдісті Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін қолданды. Шыраққа бағытталған күшті элетромагниттік толқын жіберіледі сосын уақыт бойынша жаңғырықтың шағылуының кешігуіне байланысты шыраққа дейінгі қашықтық анықталады.

Жерден әртүрлі аспан денелері үлкен, кіші болып көрінеді. Бұл аспан денесінің өзіндік өлшемдеріне ғана байланысты емес, сонымен бірге оның бақылаушыдан қашқтығына тәуелді.Шырақ дискісінің Жерден көріну бұрышы шырақтың бұрыштық диаметрі деп аталады.Денелерге дейінгі қашықтықты және олардың бұрыштық радиусын анықтай отырып, денелердің сызықтық өлшедерін анықтайды. Астрономиялық бірлік-Жер мен Күн арасындағы қашықтық.

-Кеплер заңдары

-Тәуліктік параллакс

-Күннің параллаксы

-Астрономиялық бірлік

-Күн жүйесінде қашықтықтарды анықтау әдістері

-Планеталардың өлшемдерін анықтау

-Жердің Күнді айнала қозғалуын дәлелдеу

1.Планеталық орбиталардың элементтері.

2.Тартылыс заңының әмбебаптығы.

3.Кеплердің заңдары.

Планета орбиталары-эллипс. Орбитаны толық анықтау үшін орбита элемеенттері деп аталатын 6 өлшем беру керек. Ньютон Айдың орбитасының мәліметтеріне сүйене отырып, кез келген екі дене ортасындағы тартылу заңын ашты.

Кеплердің 3 заңына сүйеніп, Ньютон барлық денелер бір-біріне тартылатындығын көрсетті. Ньютон тартылыс күші мен ауырлық күштің бір-біріне сәйкес екендігін көрсеткеннен кейін, мынадай қорытындыға келеді:2 материалдық дененің тартылу күші олардың массаларының көбейтіндісіне пропорционал және ара қашықтықтарының квадратына кері пропорционал.. Бұл тұжырым бүкіләлемдік тартылыс заңы деп аталады. Осыдан екі дене есебі –бір-бірімен ньютондық тартылыс күшімен әсерлесетін екі дененің қозғалысы жайындағы есеп.

Ньютон бүкіләлемдік тартылыс заңына сүйеніп Кеплер заңдарын қайта қорытып шығарды. Осы еңбектің нәтижесінде Кеплердің 1-ші заңы бұрынғыдан да жалпы күйінде, 3-ші заң-бұрынғыдан да дәлірек күйінде алынды. Кеплердің 1-заңының жалпылама түрі: Гравитациялық тартылыс өрісінде дене тек эллипстік траекториямен ғана емес, эксцентриситеттің мәніне байланысты, парабола немесе гипербола бойымен де қозғалуы мүмкін. Кеплердің 2-заңы: Бірдей уақыт аралықтарында материалдық нүктенің радиус-векторы бірдей аудандар сызады. Кеплердің 3-заңының жалпылама түрі: Т² (М+m) = const

-Планеталық орбиталардың элементтері

-Тартылыс заңының әмбебаптығы

-Кеплердің жалпылама заңдары

-Аспан денелерінің массасын анықтау

Әдебиет: Силлабусты қара.
8- дәріс. Астрофизика және радиоастрономияның құралдары мен әдістері.

Дәрістің мазмұны:

1. Астрофотометрия негіздері. Погсон формуласы.

2.Спектралдық анализ негіздері

3.Сәуле шығару заңдары. Доплер принципі.

Lg Е1 = - 0,4(m1-m2) - Погсон формуласы.

Е2

Бұл формула жылтырдың қатынастарының өлшемі арқылы жұлдыздардың өлшемдерінің айырмасын табуға көмектеседі.

Сызықтық спектр бойынша сәуле жылдамдығын Доплер эффектісі арқылы өлшеуге болады.Доплер эффектісі астрофизикада ең маңызды роль атқарады, себебі ол спектр сызықтарының орналасуын табу кезінде аспан денелерінің қозғалысын да сипаттай алады. Доплер принципі тек қана сәуле шығаратын денелердің қозғалысын анықтамайды, сонымен қатар оның айналуын да анықтайды.

-Астрофотометрия негіздері

-Погсон формуласы

-Абсолют жұлдыздық шамалар

-Спектралдық анализ негіздері

-Спектралдық приборлар

-Сәуле шығару заңдары

-Доплер принципі

-Электрмагнитті толқындар диапозондары

Әдебиет: Силлабусты қара.
9 – дәріс. Күн жүйесінің физикасы

Дәрістің мазмұны:

1.Күн жүйесі жайлы жалпы мағлұмат.

2.Фотосфера, грануляция, шырақтар, күннің дақтары.

Мақсаты:Күн жүйесінің физикасымен танысу

Тірек сөздер: Күн жүйесі. Осьтік айналу. Фотосфера. Грануляция. Күннің дақтары

1.Күн жүйесі жайлы жалпы мағлұмат.

Күн жүйесі дегеніміз осы жүйенің центрі болып саналатын Күннің айнала қозғалатын аспан денелерінің жиынтығы.

Күн жүйесіне: серіктерімен 9 үлкен планеталар, 2300-ден астам кіші планеталар, бірнеше он мың кометалар, көптеген метеорлы денелер және уақ шаңдар ағыны кіреді. Үлкен планеталар Күннен алшақ мына ретпен орналасқан: Меркурий, Шолпан, Жер, Марс, Юпитер, Сатурн, Нептун және Плутон. Бұлардың көлемдері Жер көлемімен шамалас. Астероидтар- Жердің диаметрінен он, жүз, мың есе кіші. ЭКіші планеталардың көбі Марс пен Юпитер орбиталарының арасында орналасқан.

-Күн жүйесі жайлы жалпы мағлұмат

-Күн өлшемі

-Күннің температурасы

-Күн энергиясының көздері

-Күннің ішкі құрылымының

-Фотосфера,грануляция,шырақтар, күннің дақтары

Әдебиет: Силлабусты қара.

10 – дәріс. Күн жүйесінің физикасы

Дәрістің мазмұны:

1.Жер туралы жалпы түсінік.

2.Магнитосфера, Жердің радиациялық белдеулері

Тірек сөздер: Жер құрылымы. Магнитосфера. Жердің радиациялық белдеулері.

1. Жер туралы жалпы түсінік.

Күннен бастап 3-ші орналасқан планета-Жер. Жер формасы –сфера тәрізді, экваторлық радиусы R=6378км және орташа радиусы R=6371км. Массасы M=5,98*1024кг Жердің орташа тығыздығы ρ=5,52 г/см3 . Жер бетінің жалпы ауданы 510,07*106 км2 . Жер атмосферасы 78,1%-ті азот, 20,9%-ті оттегі, 0,9%-ті аргон, 0,03%-ті көмірқышқыл газдан тұрады. Атмосфера 4 қабаттан тұрады: тропосфера, стратосфера, мезосфера және термосфера.

Жердің магниттік өрісінде қозғалатын, зарядталған бөлшектермен толтырылған жер айналасындағы кеңістіктің облысын магнитосфера деп атайды. Ол планеталараралық кеңістіктен магнитопауза арқылы бөлінген . Радиациялық белдеулердің екі түрі бар: 1/ ішкі белдеу-энергиясы 10⁸ эв-ті протондар мен энергиясы 20-500 кэв-ті электрондардан тұрады. Ол2400 биіктіктен басталып, 5600км аяқталады. 2/ сыртқы белдеу- 12000-нан 20000 км биіктіктерде орналасқан, аз энергиялы протондар мен электрондардан тұрады.

-Жер туралы жалпы түсінік

-Жердің массасын анықтау

-Жердің ішкі құрылымын зерттеу әдістері

-Жер құрылымы жайында қазіргі көзқарас

-Жер атмосферасының құрылымы мен құрамы

-Магнитосфера, Жердің радиациялық белдеулері

Әдебиет: Силлабусты қара.
11 – дәріс. Жұлдыздар физикасы

Дәрістің мазмұны:

1.Жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық әдісі.

2.Парсек. Жұлдыздардың негізгі көрсеткіштері.

Мақсат: Жұлдыздардың физикалық құрылымын меңгеру.

Тірек сөздер: Тригонометриялық әдіс. Парсек. Жарық жылы

1.Жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық әдісі.

Жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың түрлі әдістері бар. Жақындау орналасқан жұлдыздардың параллакстік жылжуларының өлшемдері бойынша жұлдыздарға дейінгі арақашықтықты анықтауға болады. Бұл әдіс жұлдызға дейінгі арақашықтықты анықтаудың тригонометриялық әдісі деп аталады.

Қашықтық өлшем бірліктері: парсек және жарық жылы . Парсек-бұл қашықтықта жер орбитасының радиусы 1^// бұрышта көрінеді. Жарық жылы-жарық толқынын 1 жылда өтіп шығатын қашықтығы. Жұлдыздарды жарықтылығынан, жарқылынан және спектрінен айыруға болады. Барлық жұлдыздар спектр бойынша кластарға бөлінеді: температураның төмендеу ретімен: О-В-А-М. Әр класс 10 подкласқа АО,А1,...,А9, т.б. Оларды тек қана температура арқылы емес, сондай ақ химиялық құрамы бойынша ажыратуға болады.

-Жұлдызға дейінгі ара қашықтықты анықтаудың тригонометриялық әдісі

-Парсек

-Жарық жылы

1.Қос және еселі жұлдыздар.

2.Тұтылушы қос жұлдыздар. Айнымалы жұлдыздар.

Мақсат: Жұлдыздардың түрлері мен танысу

Тірек сөздер Қос, еселі, спектрлі, тұтылушы, айнымалы жұлдыздар.
1.Қос және еселі жұлдыздар.

Аспанда жақын орналасқан екі немесе одан да көп жұлдыздар кездеседі. Олардың кейбіреулері негізі бір-бірінен алыс орналасқан және бір бірімен байланысты емес Ондай жұлдыздар оптикалық қос жұлдыздар деп аталады. Біртұтас динамикалық жүйе құратын жұлдыздар физикалық қос жұлдыздар деп аталады. Екі жұлдыз бір-бірінен алыс орналасқан болса, қарағанда да бөлек болып көрінсе бұндай жұлдыздар еселі жұлдыздар деп аталады.

Қазіргі уақытта тұтылушы айнымалы жұлдыздардың 4000-нан астам түрі белгілі. Белгілі минимальды периоды-1 сағаттан аз, ең көбі-57 жыл. Тұтылушы жұлдыздар туралы мәліметтер фотометриялық бақылауларды спектралдықпен толтыру арқылы маңыздырақ, әрі көбейіп келеді.

-Қос жұлдыздар

-Еселі санды жұлдыздар

-Тұтылушы қос жұлдыздар

-Айнымалы жұлдыздар

Әдебиет: Силлабусты қара.
13– дәріс. Біздің галактика

Дәрістің мазмұны:

1.Галактика құрылымы туралы қысқаша мағлұмат

2.Жұлдыздардың галактикада орналасуы. Күннің Галактикада орналасуы.

3.Жұлдыздардың шоғырлануы және ассоциациясы.

1. 
   Галактика құрылымы туралы қысқаша мағлұмат
   

Галактиканың түрлі бөлігіндегі жұлдыздар санын анықтау үшін жұлдыздық тығыздығы атты ұғым енгізілген. Жұлдыздық тығыздығыдегеніміз бірлік көлемдегі кеңістікте орналасқан жұлдыздар саны. Күн айналасында жұлдыздық тығыздығы 0,12 кубтық парсек жұлдыздардан тұрады. Орташа алғанда әр жұлдызға 8 пс-тан үлкен көлем келеді; жұлдыздар арақашықтығы орташа 2 пс-дай . Түрлі қашықтықтағы және түрлі бағыттағы жұлдыздық тығыздықты біле отырып, Галактика құрылымын жасауға болады. Күн Галактиканың центрінен 28000св жыл қашықтықта айнала орналасқан.

Жұлдыздардың шоғырларының 2 түрі бар: шашыраңды және шар тәрізді. Оларды бір- бірінен жұлдыздар саны және формалары арқылы ажыратуға болады. Амбарцумян олардан басқа бір типтік жұлдыздардың компактілі тобы жұлдыздар ассоциациясын тапты. Болжам бойынша жұлдыздар сол ассоциацияда пайда болады. Уақыт өте бұл ассоциациялар бөлініп кетеді.

-Галактика құрылымы туралы қысқаша мағлұмат

-Жұлдыздардың галактикада орналасуы

-Күннің галактикада орналасуы

-Жұлдыздардың шоғырлануы

-Жұлдыздардың ассоциациясы

1. Хаббл бойынша галактикалардың классификациясы.

2. Галактикалардың физикалық қасиеті.

Мақсат: Галактикалардың физикалық қасиетімен танысу

Тірек сөздер: Хаббл классификациясы. Галактикалардың ядролары.
1. Хаббл бойынша галактикалардың классификациясы.

Галактиканың сыртқы көрінісі бойынша эллипстық (E), спиралдық (S), дұрыс емес (Jr) деп бөлуге болады. Эллипстық 8 класқа бөлінеді: Е0, Е1, ... , Е7, спиралдық жай S , кесілген SВ-ға бөлінеді. Хаббл Галактиканың Камертондық схема классификациясын ұсынды:

S_а Sв Sс

Е0 Е1 ...Е7 Jr

Белгілі қашықтықтармен сыртқы Галактика тұмандарының сызықтық өлшемдері олардың көрінерлік бұрыштық өлшемдері арқылы табылады. Галактиканың айналуы. Сыртқы Галактика тұмандарының түрлі бөліктерінде спектралдық жылжуларды салыстыра немесе оның барлық спектрінде сызықтың созылуын өлшеу арқылы Галактиканың айналып тұрғанын байқауға болады. Галактиканың массасы оның сыртқы бөліктерінің айналу жылдамдығы арқылы табылады.

-Хаббл бойынша галактикалардың классификациясы

-Галактикаларға дейінгі арақашықтықты анықтау

-Галактикалардың физикалық қасиеті: өлшемдері, массасы, жарықтылығы, айналуы

-Галактикалардың ядролары

Әдебиет: Силлабусты қара.
15 – дәріс. Космогонияның негіздері және космология мәселелері

Дәрістің мазмұны:

1.Космогония пәні.

2.Күн жүйесінің космогониясы.

3.Кант пен Лапластың болжамдары.

1. 
   Космогония пәні.
   

2. 
   Күн жүйесінің космогониясы.
   

3. 
   Кант пен Лапластың болжамдары.
   

1796жылы Лаплас планеталардың даму уақытында тұмандардың айналу ролі үлкен деген ой айтты. Осы тұманнан лақтырылған газдар планетаға айналады. Бұл болжамдардың мәні осы күнге дейін сақтаулы.

-Күн жүйесінің космогониясы

-Кант пен Лапластың космогониялық болжамдары

-Жер мен планеталардың жасы

-Экзопланеталар

-Космология пәні

№ 1 Практикалық жұмыс

Аспан сферасының негізгі элементтерін оның моделінің көмегімен оқып үйренеді (1сурет)

.
Тапсырмалар:

1. Аспан сферасы моделі бойынша оның негізгі элементтерін тауып үйреніңіз және аспан сферасының тәуліктік айналысы кезінде бұл элементтердің бақылаушыға карағанда орнының өзгеруін зерттеңіз.

2. Аспан сферасының негізгі элементтерінің нақты (шын) немесе матиматикалық горизонтқа қатысты алғанда орналасуын көрсетіңіз.

3. Қара глобустің бетінде бормен аспан сферасының кескінделуі мүмкін болатын элементтерін сызыңыз.

4. Жұлдызды аспанның жылжымалы картасында аспан сферасының қандай негізгі элементтерін көрсетілген?

5.Еңкею дөнгелегінің бірінде аспан шырақтарын бейнелейтін екі саптаманы, бірін аспан экваторы маңында, екіншісін солтүстік дүние полюсының маңында болатындай етіп бекітіңіз. Модельді аспан сферасының тәуліктік айналу бағытында айналдырып, аспан параллелдерінің орналасуында және аспан шырақтарының аспан экваторына және нақты(шын)немесе матиматикалық горизонтқа қатысты алғанда тәуліктік қозғалыстарындағы ұқсастықтары мен айырмашылығын көрсетіңіз.

6. 5 пункттің қорытындыларына сүйеніп, аспан шырақтарының тәуліктік қозғалысының сипаты жөнінде және еңкеюіне байланысты тәулік бойына олардың көріну шарттары жөнінде қорытынды шығарыныз.

7. Аспан сферасының мына жазықтықтырға проекциясының кескінің салыңыз: а) аспан меридианы. б) нақты(шын) немесе матиматикалық горизонт. в) аспан экваторы.

8. Мына қалада зенит нүктесінен дүние полюсына дейін бұрыштық қашықтығын анықтаңыз.

1. Москва (φ=55⁰ 48^/) 2. Алматы (36⁰44^/) 3. Ашхабад (37⁰57^/) 4. Баку (40⁰21^/) 5. Житомир (50⁰15^/) 6. Киев (56 ⁰27^/) 7. Санкт-Петербург (59⁰07^/) 8. Самарканд (39⁰59^/) 9. Семей 10.Ташкент(41⁰18^/) 11. Орал (51⁰12^/) 12.Якутск (68⁰02^/) 13.Ярославль(57⁰38^/) 14.Смоленск (54⁰40^/) 15. Одесса (46⁰29^/)

9. Осы қалада зенит нүктесінен өтетін параллель экватордан қандай қашықтықта орналасқан.

10. Көктемгі күн мен түн теңелу нүктесі шығып бара жатқан мезетте эклиптиканың горизонтпен жасайтын бұрышы қандай болады?

11. Коктемгі күн мен түн теңелу нүктесінің бату мезетінде эклиптиканың экваторымен жасайтын бүрышын анықта.

12. Аспан сферасында аспан меридианын тауып, өлшеу құнын анықта.

13. Аспан сферасында дүниенің оңтүстік және солтүстік полюстерін, олардың арасындағы бұрышты анықтаңыздар.

14. РР’осі қалай аталады?

15. РР’осін айналдырып аспан меридианы айналама,жоқпа соны тексер.

16.Аспан сферасы айналатын осі калай аталады?

17. Математикалық горизонтты тауып өлшеу құнын анықта.

18. Дүние осі мен математикалық горизонт арасындағы бүрышты L- ты анықта.

19. Аспан меридианын Орал қаласының ендігіне φ=51º30 орналастыр.

20. Енкею шеңберлері нешеу,олар бір-бірінен неше градусқа қашық?

21. Бір енкейю шеңберінде қанша градус бар?

22. Аспан сферасында аспан экваторын тауып бөлігінің кұнын анықтаңыздар.

23. Аспан сферасында аспан эклиптикасын тауып өлшеу кұнын анықтау.

24. Эклиптика мен экватор арасындағы бұрыш неге тең?

25. Аспан сферасының үлкен шеңберлерін ата.

26. Моделнде бақылаушы қай жерде орналасқан?

27. Аспан сферасында зенит пен надирді тауып арасындағы бұрышты анықта.

28. Аспан сферасындағы вертикалды тауып бөлігінің кұнын анықта.

29. Модельде қанша аспан параллелдері көрсетілген,оларды экватордан ара қашықтығы қандай.

30. Аспан сферасында қанша аспан параллелдері бейнеленуі мүмкін?

31. Тәуліктік параллелдер аспан экваторынан қандай бұрыштық қашықтықта орналаскан ? Дүние осімен ше?

32. Аспан экваторы математикалық горизонтпен қандай бұрыш жасайды?

33. Тәуліктік параллелдер математикалық горизонтпен қандай бұрыш жасайды?

34. Еңкею дөңгелегінде шырақты бейнелейтін модельді төмендегі координаттарға сәйкес орынға бекітіп қойыңыз: 1) α=0^h, δ=40º 2) α= 3^h,δ=20º 3) α=5^h,δ=45º 4) α=12 ^h,δ= -30º 5) α=6 ^h δ= 30º 6) α= 9 ^h δ= 60º 7) α=18 ^h δ= -30º 8) α= 15 ^h δ= -60º 9) α=6 ^h,δ= -45º 10) α= 0^h,δ= 45º 11) α=6^h,δ= 30º 12) α=10^h,δ= 60º 13) α= 8^h,δ= -30º 14) α= 3^h,δ=20º

35. Шырақтардың орындарын өзгертпей, горизонттық координаттарын анықтаңыз.

Жұмыстың орындалу күні.

1-2:

Аспан сферасының негізгі элементтері
Аталуы	Бақылаушыға қарағанда орналасуы	Математикалық немесе шын горизонтқа қарағанда орналасуы