«Отырар қаласында тіршіліктің біржолата тоқтау себептері»

Кейінгі жоғарғы қабаттағы үйлердің қайта жөнделіп және жаңаларының пайда болуы Шілік аңызындағы мына сипаттамаға дәл келеді. «Қалмақ пен қытай кеткен соң, Бұқара, Сайрам, Балх, Үргеніш және тағы басқа жерлерді паналап кеткен көне отырарлықтардың ұрпақтары қайта жиналады. Олар жүз жыл шамасында жерді суландыру жүйесін қалпына келтіруге және бабаларының қаласын қайта көтеруге әрекет жасайды. Алайда олардың бұл әрекеті ешқандай нәтиже бермегендіктен олар қайтадан Ферғана, Бұқара мен Үргеніш жаққа кетті. Ең соңында [Отырардан] өз отбасымен Бабашөл деген кісі кетіпті. Ол осы әңгімені баяндап берген кісінің бабасының досы екен. Бұл шамамен 1750 жылы болған» [48, с. 30-31]. Сонымен қолда бар ХVІІІ-ХІХ ғғ. жазба мәліметтер шоғыры, археологиялық деректер (нумизматиқалық және керамикалық кешен), жергілікті аңыз әңгімелер Отырарда тіршіліктің шамамен 1750 ж. тоқтағанын көрсетеді.

Талай басқыншылықты бастан кешірсе де тіршілік оты сөнбеген Отырар не себебті ХVІІІ ғ. ортасында қаңырап бос қалады? Неліктен жоңғарлар қиратқан Сайрам, Манкент және басқа да елді мекендерде тіршілік қайта жалғасын тауып кетті? Отырарда тіршілік тоқтауының себебі неде?

Басты себеп - Отырар қаласының ерекше географиялық өңірде орналасуында. Жазық өңірде жатқан Отырар алқабының жағдайында егістік үшін, басқа мақсаттар үшін Арыс өзенінің төменгі ағысында су шығару үлкен қиындықтар туғызды. «Қалмақ пен қытай кеткен соң ... көне отырарлықтардың ұрпақтары ... жүз жыл шамасында жерді суландыру жүйесін қалпына келтіруге және бабаларының қаласын қайта көтеруге әрекет жасайды» [48, с. 30-31]. Көктемде суы мол арнасынан шығып жататын, жазда биік арнасының төменінде жататын Арыс өзенін бөгеп арыққа су шығару, жер деңгейі жазық аймақта оман-арық қазып суды жүргізу көп күшті, көп шығынды, үлкен есепті, тәжірибені қажет етті. В.А. Грошевтың есептері бойынша ХV-ХVІІ ғғ. салынған Темірарықты қазу үшін 1,5-2 мың жұмысшы қажет болды. Олар күндігінде 3 куб м қазу үшін бір жыл бойы қызмет етуі керек еді. Ал жоңғар шапқыншылығынан кейін Отырар халқы азайып қалған болатын: «Су тасқынынан аман қалғандардың бір бөлігін Аляку өлтіреді, одан қалғандарын тұтқынға айдап әкетеді» [48, с. 30]. ХVІІІ ғ. бірінші жартысында Отырарда П.И. Рычков келтірген мәліметтер бойынша 40 отбасы ғана тұрды. Ал кейінгі ортағасырда әрбір отбасында шамамен 5-7 адам болғанын ескерсек, Отырарда ХVІІІ ғ. бірінші жартысында 200-280 адам болған [43, с. 190]. Яғни, Темірарықты қалпына келтіруге отырарлықтарда шама болмады. ХVІІІ ғ. бастап Отырарға ертедегі Алтын арық арнасы ішімен жүргізілген арықпен су келеді. Арықтың басына шығыр орнатылыпты. Ал шығыр шығаратын су өзеннен өз бетімен үлкен арықпен ағып шығатын суымен теңесе алмайды. Су тапшылығы сезіледі. Ал тау етектерінде орналасқан Сайрам мен басқа қалалар үшін өзендерден су шығару аса қиын емес болатын, оған Отырардағыдай аса көп адам қажет болмады.

Бұған қоса ХVІІІ ғ. ауа райы өзгеріп, қуаңшылық үстем болып [7, с. 251-264] өзендердегі су деңгейі төмендеп кетеді. Бұл су шығару мәселесін қиындата түсті. Аңызда айтылғандай отырарлықтар «жүз жыл шамасында жерді суландыру жүйесін қалпына келтіруге және бабаларының қаласын қайта көтеруге әрекет жасайды. Алайда олардың бұл әрекеті ешқандай нәтиже бермегендіктен олар қайтадан Ферғана, Бұқара мен Үргеніш жаққа кетті» [48, с. 30-31].

Сонымен Отырар қаласында тіршіліктің тоқтауының басты себептері мынада: жоңғар шапқыншылығы салдарынан су жеткізетін байырғы ирригациялық жүйенің бұзылуында, соғыс салдарынан саны азайған отырарлықтардың ең алдымен егістіктерге, қалаға су алып келу мәселесін тұрақты түрде шеше алмауында. Өз күшімен ирригациялық мәселені шеше алмаған отырарлықтарға сырттан көмек беретін күшті мемлекеттік биліктің болмауында, ХVІІІ ғ. бастап климаттың өзгеруінде: қуаңшылық кезеңнің басталып, өзендерде су деңгейінің күрт төмендеп кетуі, су шығару мәселесін одан әрі қиындата түсті.

ХV ғ. Отырарға қатысты мәліметтерге жүгінсек, онда қыпшақ өкілдері басшылық жасағаны айтылады. Сары Бұғы қыпшақтың ұлы Шейх Нур ад-дин Темірдің бас қолбасшыларының бірі болды. Сары Бұғының екінші баласы Бердібек Отырарда әкім еді. Бұл әулеттің Сырдарияның орта ағысы өңірінің перзенттері екенін Бабырнамадан аңғарамыз: «Темірдің рақымы түскен түркістандық (астын сызған біз – М.Қ.) қыпшақ бегі Шейх Нур ад-дин» делінеді» [52, 22-б.]. Сонымен қатар Отырарда сұрақ белгісі бар мыс сырға табылып отырғанын айту керек. Оның қарапайым мыстан болуы оның билік өкілі емес Отырардың қарапайым тұрғыны тақса керек. Жалпы мұндай сырғалар кейінгі ортағасырлық қабаттардан жиі табыла бастады. Тараз №3 рабадының ХІІІ - ХІV ғғ. қабаттарынан да сұрақ белгісі бар сырға табылған болатын және Т.Н. Сенигова мұндай сырғалардың Орталық Қазақстан аймағындағы обалардан табылып отырғанын тілге тиек етіп қалалықтарға қыпшақтардың ықпалы жөнінде айтты [53, с. 197-198]. Сұрақ белгісі үлгісіндегі алтын сырға Сауранның орталығындағы стратиграфиялық қазбасынан, ХІІІ – ХІV ғғ. қабатынан шыққан [54, с. 81, фото 21]. Біз мұны қыпшақ және басқа далалық тайпалар өкілдерінің қалалар халқының құрамында болғанының айғағы деп түсінуіміз керек.

Отырар қаласынан оның тұрғындарының әр жаққа көшіп кеткені жөнінде жоғарыда айтқанбыз. Отырар тұрғындарының бір бөлігі таяу жерде орналасқан елді мекендерге көшіп барғаны жөнінде мәліметтер бар. А.К. Кларе отырарлық соңғы тұрғынның Түркістанға көшіп кеткенін, олардың ұрпақтары Түркістан мен Шілікте тұрып жатқанын жазады [48, с. 29]. «Шымкенттіктер өздерін Отырар мен Түркістанды мекен еткендердің ұрпағымыз деп санайтынын және олар таза сарт емес, қазақпен аралас («потомки выходцев из Отрара и Туркестана, и представляют из себя не чистый сартовский тип, а помесь с киргизами») тобына жатады», – деп жаза отырып, А.И. Добросмыслов: «Бұл жағдай шындыққа аса жақын. Шымкент сарттары сыртқы кейпімен де және дәстүрлерінің басым бөлігімен де қазақтарға ұқсайды» («Последнее обстоятельство весьма правдоподобно. Сарты Чимкента как по наружному своему виду, так и по многим сохранившимся обычаям во многом напоминают киргиз») деп түсіндіреді [55, с. 182].

А.К. Кларе Түркістан қаласында өздерін «Отырардың қожаларымыз» деп есептейтін қожалардың барын жазады [48, с. 29]. «Жаңадария мен Куандарияның жоғары бөлігіндегі жазық далада және батпақтарында түркістандықтар Орта Жүзге жатқызатын жартылай отырықшы қожалар мекен етеді. Алайда бұл пікір дұрыс деуге келмесе керек. Қожалар сунақтар сияқты күшті түркіленген елдің байырғы тұрғындарының бір бөлігі деп болжауға болады»- деп жазды ХІХ ғ. аяғында Е. Смирнов.

Отырардан басқа байырғы қала тұрғындарының ұрпақтары да қазақ халқының құрамына енген. Өздерін Сығанақ қаласының тұрғындарының ұрпағымыз деп санайтын сунақтар бар. Сунақтар жүзге кірмейтін қазақ тайпаларының құрамында аталады [56, 627-б.]. Сунақтар негізінен Қызылорда облысы мен Оңтүстік Қазақстан облысының солтүстік бөлігін мекен етеді. Сунақтартың шығу тегі жөнінде В.А. Каллаурдың 1900 ж. мақаласында қызықты мәліметтер бар: «По расспросам моим о народе Сунак, чиракчи Мулла Кош-Мухаммед Татыбаев сообщил, что сам он происходит из рода Сунак. Они, сунаки, считают себя чем-то средним между сартами и киргизами: один из них кочуют, другие живут оседло. По преданию, город Суганак до разрушения был заселен ими, сунакцами. После разрушения Суганака (это было 777 лет тому назад) Сунаки ушли в Булгары – Шары, а после проживали на Караспане по р. Арыси, когда он находился под управлением кипчаков во главе с Капланды. После покорения кипчаков кокандцами сунаки перешли в Перовский уезд, где строили кокандское укрепление Яны-Курган, находящееся около станции Яны-Курган» [57, с. 10]. Сунақтардың қалалық тегі жөнінде Е.А. Смирновтың мақаласынан ұғу қиын емес: «В окрестностях Сунака обитает полуоседлое племя Сунак–ходжи или Сунак, совершенно не исследованное в этнографическом отношении. Тип сунаков и некоторые особенности их быта и языка указывают на то,что это не кровные тюрки, а пожалуй отюреченные остатки тех поселенцев, которые занимали когда-то Саганак и остатки поселений в лощине Ирым». Осы ойын айта отырып арнайы ескертпеде: «По словам окрестных киргизов (роды Кипчак и Кунград) Сунаки–сартовского поколения, что доказывается внешними отличиями (типом лица), обычаями (женщины скрывают лицо от посторонних) и отчасти языком» [58, с. 8].

Кейінгі ортағасырлық Түркістан қаласына қатысты деректерді қарасақ, онда қазақтың көшпелі бөлігінің өкілдері де тұрғанын аңғарамыз. Мысалы, атақты Нияз батырдың тұрақты мекен жайы «түркістандық» деген мәлімет бар. Ол арғын руынан екені белгілі. 1740 ж. орыс өкілдерімен болған кездесуде Нияз батыр «түркістандық» екені, оның сауда-саттықты дамытуға мүделлі болғаны қағазға түскен: «А по нем Нияз-батыр примолвил: «Которые-де у нас лутшие старшины усердственно желают, чтобы торги к ним в Туркестант (ибо он, Нияз-батыр, житель туркестанский) и в Ташкент беспрепятственно продолжались» [59, с. 164]. Бұқара қаласында қазақтар тұрған жеке орам белгілі, онда 15 үй болыпты. Чоршанби мақаласында мешітті салдырған Шоқас бидің баласы Сәрсенбі қазақ екен. Бұл кісі керуенбасы, не үлкен саудагерлердің басшысы екен, осы мешіт айналасында топтасып қазақтар тұрған екен [60, с. 232, 320]. Осы тарихи жағдайларды ескере отырып, Қазақстанның ортағасырлық қала мәдениеті қазақ халқына да тиесілі, қалаларда қазақтар да тұрған демекпіз. Қала халқының бір бөлігі қазақ халқының құрамына кірді деген тұжырымға келеміз.

Отырар қаласының пайда болуы Қазақстанның оңтүстік аумағының дамуының көп ғасырлық тарихының нәтижесі. Ортағасырлық Отырар-Фараб иелігі аумағында тас дәуірі, қола дәуірі, темір дәуірі ескерткіштері табылып отыр. Отырар өңірі б.з.б. І мыңжылдықтың аяғында және б.з. басында Сырдарияның орта ағысы алдыңғы дәуірдегі сақ-массагет тайпаларының тұқымы - көшпелі Кангха (Қаңлы) иелігінің бір бөлігі болды. Зерттеу барысында Отырар өңірінің ең байырғы деген қалашығын тауып, оның б.з.б. І ғ. жататынын анықтадық. Отырартөбенің стратиграфиялық шурфында ІV-VІ ғғ. жататын құрылыс деңгейінен кейін тағы 3,5 м қалыңдықтағы мәдени қабаттың болуы Отырар қалашығының ең төменгі қабаты б.э. бірінші ғасырларына жататынын, Отырардың негізі антикалық дәуірде қаланғанын айғақтайды.

Отырар VІ-VІІ ғғ. Түркі қағанаты құрамына еніп, Шаш - Тарбанд иелігінің астанасына айналды. Қала айналасында үлкен шаруашылық аймақ, бір топ серіктес елді мекендер орналасқан. І-V ғғ. жататын ыдыстардағы жазулар Отырар өңірінің халқы мәдениеттің жоғары жетістігі әліппені пайдаланғанын көрсетеді. Отырар алқабында тұрған халық түрлі наным - сенімдерді ұстанды.

«Насабнама» VІІІ ғ. арабтардың Сүткент арқылы Сырдарияның екі жағалауымен жүріп, Отырарды басып алғаны жөнінде хабарлайды. Біз Отырартөбенің шағын шеткі бөлігіндегі қазбадағы 13- еден мен 14- еден арасын, және 14- еденнің өзін іліккен үйлердің бос, иесіз қалып қаңырап қалуын арабтар әскерінің жорығынан кейінгі көрініс деп есептейміз. Отырартөбенің стратиграфиялық кесіндісінде Х-ХІ ғғ. қабаты мен VІІ-VІІІ ғғ. қабаттары анықталып, жеке-дара суреттеледі де ортасындағы ІХ ғ. қабаты жоқ болып шығады. Бұл Отырардың кем дегенде осы бөлігінің бір ғасырдай қаңырап тұрғанын көрсетсе керек. VІІ ғ.– VІІІ ғ. ортасынан кейін тек ІХ ғ. басында ғана Отырарда теңге соғыла бастады. ІХ ғ. бастап деректерде Тарбан-Тарбандпен қатар Фараб қаласы, не уалаяты, Х ғ. бас қала ретінде Кедер қаласы атала бастайды.

Қарахандар заманы Отырар үшін гүлденіп өсу дәуірі болды. Отырар қолөнерінің жаңа түрлері пайда болды. Жаңа археологиялық материал негізінде мата өндірісімен айналысқан шеберхана орны, ою-өрнек түсіретін керамикалық қалып, бұрын-соңды кездеспеген химиялық шишалар, етікшінің құрал-саймандары, шыны өндірісінің орны анықталды.

Ислам қағидалары мен араб жазуының кең тарала бастағанының куәсі деп Отырардан табылған заттар бетіндегі жазуларды айту керек. ХІІ ғ. Отырарда Сопы Данышпан қабірінің болуы, деректерде Сопыхананың болғаны жөніндегі хабарлар, Арыстанбаб кесенесіндегі қарахандық дәуірдің құрылыс қалдықтарының табылуы сопылықтың тарағанын көрсетеді. Қарахандықтар тұсында теңге соғу ісінің қолға алынуын қаланың экономикалық тұрғыдан өсіп-көркеюінің бір айғағы деп түсінуіміз қажет.

1210 ж. Отырар Хорезмшах мемлекетіне күштеп қосылған. Хорезмшах Отырарды өзіне қаратқанда қала тұрғындарының біразы өлтірілген, Отырардың төл билеушісі айдауға жіберіліп өлтірілген. Отырарда Шыңғысхан әскеріне қарсы соғысқан тек Хорезмшах жіберген әскер болды. Монғолдар қалаға енген соң, ол әдеттегідей тоналды. Археологиялық қабаттарды зерттеу жазба деректердегі мәліметтерге түзету енгізеді. Отырар жермен - жексен болған жоқ. Бүкіл қалалық өрт іздері жоқ. Қала халқының біршама уақыт өткен соң өз үйлеріне қайта оралғанын көрсетті. Қаланың монғол империясының құрамына қосылуы зардаптармен қатар позитивті өзгерістер әкелді. ХІІІ ғ. 50-60 жж. Отырар алтын, мыс, күмістелген дирхемдер шығарды. Отырар халықаралық сауда жолындағы маңызды орталыққа айналды. Онда Қытай, Таяу шығыс, Хорезмнен әкелінген заттар табылды. Отырарда ХІІІ ғ. екінші жартысы мен ХV ғ. сәулетті құрылыстар салынды. Жазба деректерде аталатын Бердібек сарайын біз қазба барысында табылған құрылыстармен баламалаймыз. Осы құрылыс ішінде шахмат тасы табылды. Жаңа каналдар салынды. Олардың арасында біз зерттеген Ақарық каналы ерекшеленеді. Ақарық жазық аймақта ағып жатқан Арыс суын жер бедерін ескеріп, екінші өзен - Бөгенге қосуға және оны Түркістан айналасына жеткізуге арналған ортағасырдағы ерекше инженерлік құрылыс. Отырардай бай қаланы иелену үшін феодалдар арасында күрес жүрді.

Зерттеуімізде Отырартөбені қазу барысында табылған өрт іздерін белгілі тарихи оқиғалармен сәйкестендіру жұмыстары жүргізілді. ХV ғ. басында Отырарда бүкіл қалалық өрт болады. Біз оны жазба деректерде 1411 ж. қаңтарда Шахмәліктің Отырарда билік кұрған Нұр ад-динге қарсы жорығымен байланыстырамыз. Бұл өрт Отырарды қатты күйзелтті. Өрттің нақ әскери оқиғалармен байланысты болғанын өртенген үйлердің қасында адам қаңқаларының табылуы, ал ІІІ қазба орнындағы ІV қабат деңгейдегі бірінші үйден қылыштан жарақат алған адамның бас сүйегінің табылуы осы пікірді қоштап тұрғандай. Өрттің алдында қала халқының Отырар айналасынан қамал ішіне кіруін біз осындай жағдайлардың салдарынан, яғни, мәжбүрліктен туындаған әрекет деп ойлаймыз. Алайда отырарлықтарға қамал қалқан бола алмады. Өртке дейін «И» орамындағы тоғыз үйдің үшеуінде керамикалық пештері бар бөлмелер, яғни шеберханалар болған болса, өрт болған соң олар жөндеуден өткен, не болмаса қайта көтерілген үйлерде керамикалық өндіріске қатысты ешбір қалдықтар немесе белгілер табылмады. ІІІ қазба орнындағы «Ж» және «И» орамдарындағы өртке дейінгі үйлер, көшелер көлемі өрттен кейінгі кезге сәйкес келмейді. Жалпы алғанда көшелердің кеңейіп, үйлердің ауданы кішірейгенін байқаймыз.

Біз Отырарда ХV ғ. екінші жартысында бүкіл қалалық екінші өртті Отырар әкімінің темірліктерге қарсы көтерілісімен байланыстырамыз. Көтеріліс себептері, оның барысы бізге беймәлім болғанымен жазба деректер темірлік Әбу Саидтың 1455 ж. Отырардағы бүлікті басқаны жөнінде хабарлайды. Археологиялық қазбаларды талдау «екінші өртке» байланысты оқиғалар Отырар халқын ойсыратып тастағанын көрсетіп тұр. ХV ғ. бірінші ширегінде Отырар астаналық дәрежесінен айырылып, қатардағы өлкелік қалалардың біріне айналды. Отырарда соғылған ең соңғы теңге 1415-16 ж. жатады.

Отырар тарихының соңғы кезеңі археологиялық қабаттарда соңғы бүкіл қалалық өртпен таңбаланады. Отырардағы соңғы бүкіл қалалық өрт жоңғар ханының 1681-1682 жж. жасаған жорығымен байланысты. Отырарлықтардың ерлікпен қарсылық көрсетуіне орай қаланы жоңғарлар өртеді. Халқының бір бөлігін өзімен бірге айдап әкетті. Көптеген үйлер иесіз бос қалып, ол жерлер мазаратқа айналды. Алайда Галдан билігі ұзаққа созылмады. Монғол билеушілері арасындағы өзара қақтығысты пайдалана отырып, 1688 ж. қазақ жасақтары Жоңғарияны шабуылдап шекаралық аймақтарында ойран салды. ХVІІ ғ. 80-ші жылдарынан кейін кейбір өртенген және тастап кеткен үйлер жөнделді, аса шектеулі аудандарда жаңа үйлер салынды. Бұл кезеңде қаладағы тіршілік құлдырауда. ХVІІІ-ХІХ ғғ. жазба мәліметтер шоғыры, археологиялық деректер (нумизматиқалық және керамикалық кешен), жергілікті аңыз әңгімелер Отырарда тіршілік 1750 ж. тоқтағанын көрсетеді. Отырарда тіршілік тоқтауына бірнеше факторлар әсер етті. Біріншіден жоңғар шапқыншылығы кезінде арық-каналдардың бұзылуы және Отырар халқы санының күрт кемуінде. Отырарда ХVІІІ ғ. бірінші жартысында 200-280 адам болған. Осындай аз қол күшімен көктемде суы мол арнасынан шығып жататын, жазда суы биік арнасының төменінде жататын Арыс өзенін бөгеп арыққа су шығару, жер деңгейі жазық аймақта оман-арық қазып суды жүргізу көп күшті, көп шығынды қажет етті. Яғни, Отырарға су жеткізетін Темірарықты қалпына келтіруге отырарлықтарда шама болмады. Бұған қоса ХVІІІ ғ. ауа райы өзгеріп, қуаңшылық үстем болып өзендердегі су деңгейі төмендеп кетті. Отырардың соңғы тұрғындары Түркістан, Шымкент, Шілік елді мекендеріне көшкен. Отырар қаласының халқы басқа да қазақ жеріндегі ескі қалалықтардың ұрпақтары іспетті қазақ халқының құрамына кірді.

1 Kramers J.H. Otrar // Enziklopaedie dis Islam III, – Leiden-Leipzig, 1936, – H. 1095.

2 Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // ТИИАЭ, т. V. – Алма–Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1958. –Т. V. – С. 3-215.

3 Марғұлан Ә.Х. Отырар қаласының орнында // Білім және еңбек. –1961. - №4. – 6-7-бб.

4 Акишев К.А, Байпаков К.М, Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. – Алма–Ата: Наука, 1972. – 214 с.

5 Савельева Т.В., Костина Д.М. Отрар, Отрарский оазис и Южный Казахстан. Проблемные исследования Южно-Казахстанской комплексной археологической экспедиции. - Алма-Ата, 1986. - С. 44.

6 Оңтүстік Қазақстан облысы тарих және мәдениет ескерткіштерінің жинағы. Отырар ауданы. – Алматы: Баур, 2007. – 424 б.

7 Clarke D., Sala R., Deom J.M., Meseth E. Reconstructing irrigation at Otrar Oasis, Kazakhstan 800-1700 AD // Integrated Land and Water resources Management in History. Schriften der DWhG, Sonderband 2. Siegburg 2005. Р. 251-264.

8 Қазақстан тарихы туралы қытай деректемелері.– Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 396 б.

9 Жандарбек З. «Насаб–нама» нұсқалары және түркі тарихы. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – І т. – 168 б.

10 Шуйский С.А. Ибн Халикан об Ал-Фараби // Ал-Фараби. Научное творчество. – Москва: Наука, 1975. – С.112-119.

11 Настич В.Н., Шуховцев В.К. Существовал ли город Фараб? // Проблемы изучения и охраны памятникорв культуры Казахстана. – Алма-Ата, 1980. – С.107-112.

12 Байпаков К.М. Средневековая городская культура Южного Казахстана и Семиречья. – Алма–Ата: Наука, 1986. – 256 с.

13 Материалы по истории Средней и Центральной Азии. – Ташкент: Фан, 1988. – 413 c.

14 Байпаков К.М. О локализации средневековых городов Южного Казахстана // Археологические исследования в Отраре. – Алма–Ата: Наука, 1977. – С. 81- 93.

15 Рабғузий. Кисаси Рабғузий. – Тошкент, 1990. – 232 б.

16 Пищулина К.А. Письменные восточные источники о присырдарьинских городах Казахстана ХІV-ХVІІ вв. // Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. – Алма–Ата: Наука, 1983. – С.165-177.

17 Материалы по истории казахских ханств ХV-ХVІІІ веков (извлечения из персидских и тюркских источников). – Алма–Ата: Наука, 1969. – 650 с.

18 Бартольд В.В. По поводу статьи догадка о прошлом Отрара // Протоколы заседаний и сообщения Туркестанского кружка любителей. –Ташкент, 1899. –Вып. V. – С. 175-176.

19 Материалы по истории киргизов и Киргизии. Вып. 1. – Москва: Наука, 1973. – 280 с.

20 Абусеитова М.Х. Джувайни об «Отрарской катастрофе» // Вопросы истории (КазГУ). Вып. 7. – Алма–Ата, 1975. – С. 107-112.

21 Бабаяров Г. Чач в период тюркского каганата // Археология и история Центральной Азии. – Самарканд, 2004. – С. 28-32.

22 Бурнашева Р.З. Монеты с городища Отрар-тобе и Отрарского оазиса // Археологические исследования в Казахстане. – Алма–Ата: Наука, 1973. – С. 81-90.

23 Байпаков К.М., Подушкин А.Н. Памятники земледельческо– скотоводческой культуры Южного Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1989. –160 с.

24 Смагулов Е.А. Находки гемм в Отрарском оазисе // Археологические памятники на Великом Шелковом пути. – Алматы, 1993. – С. 163-171.

25 Сафи ад–дин Орын Қойлақы. Насаб–нама. Қолжазбаны транскрипциялаған және кіріспе мен көрсеткіштерді дайындағандар Ә.Қ. Муминов, З.З. Жандарбек. – Түркістан: Мұра, 1992. – 43 с.

26 Муминов А.К. Кокандская версия исламизации Туркестана // Подвижники Ислама. – Москва, 2003. – С. 117-153.

27 Гоибов Г. Ранние походы арабов в Среднею Азию. – Душанбе: Дониш. 1989. – 143 с.

28 Смагулов Е. Арабское нашествие в Южный Казахстан: данные письменных и археологических источников // Мобилизованный археологией. Акишев Кималь Акишевич. – Астана, 2004. – С. 103-113.

29 Давидович Е.А. Бараб - новый среднеазиатский монетный двор Саманидов и Ануштегинов // Письменные памятники Востока. 1972. – Москва: Наука, 1977. – С. 124-129.

30 Кочнев Б.Д. Караханидский чекан Параба (Отрара) // Средневековая городская культура Казахстана и Средней Азии. – Алма–Ата: Наука, 1983. – С.109-120.

31 Волин С. Сведения арабских источников ІХ – ХVІ вв. О долине реки Талас и смежных районах // Труды Института истории, археологии и этнографии. – Алма–Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР, 1960. – Т. VІІІ. – С. 72-92.

32 № 405. Биография шайха Абу Мухаммад Абд ар-Рахман ибн Мухаммад ибн Тахир ат-Тамами ан-Насафи. /Перевод с арабского и примечания А.К. Муминова // Ясауи тағылымы. – Түркістан: Мұра, 1996. –116-б.

33 Сапабекұлы С. Түркістандағы тарихи зийарат // Ясауи тағылымы. –Түркістан: Мұра, 1996. – 123 – 132 – бб.

34 Сартқожаұлы Қ. Тас белгілер тіл қатады // Білім және еңбек. – 1984. - № 2. –19-б.

35 Зуев Ю.А. Ранние тюрки: очерки истории и идеологии. – Алматы: Дайк-Пресс, 2002. – 333 с.

36 Акишев К.А, Байпаков К.М, Ерзакович Л.Б. Отрар в ХІІІ-ХV веках. – Алма–Ата: Наука, 1987. – 256 с.

37 Ерзакович Л.Б. О периодизации развития средневекового Отрара // Маргулановские чтения 1990 г. – Москва, 1992. –С.177-187.

38 Бартольд В.В. Улугбек и его время. Соч.: в 9-ти томах. – Москва: Наука, 1964. - Т. 2. Ч.2. – С. 25-196.

39 Зимин Л.А. Подробности смерти Тимура // Протоколы заседаний и сообщения Туркестанского кружка любителей. – Ташкент, 1914. –Вып. ХVІІІ. – С. 37-55.

40 Бурнашева Р.З. Денежное обращение в городах Южного Казахстана в ХV – ХVІІІ вв. – Туркестан: Туран, 2006. – 255 с.

41 Сборник материалов по истории Золотой Орды.– Москва –Ленинград: Издательство АН СССР, 1941.– Т.ІІ. – 215 с.

42 Ерзакович Л.Б. К разработке методики исчисления населения средневекового города (на примере Отрара) // Известия Академии наук Казахской ССР. –Серия общественных наук, – 1988. - №1. – С. 53–58.

43 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Позднесредневековый Отрар. – Алма–Ата: Наука, 1981. – 343 с.

44 Қасиманов С. Қазақ халқының қолөнері. – Алматы: Қазақстан, 1969. – 248 б.

45 Беленицкий А.М., Бентович И.Б., Большаков О.Г. Средневековый город Средней Азии. – Ленинград: Наука, 1973. – 389 с.

46 Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Раскопки Отрара в 1971–1975 гг. // Успехи среднеазиатской археологии. – Ленинград: Наука, 1979. –Вып. 4. – С. 90 – 91.

47 Ерзакович Л.Б. Раскопки в восточной части Отрара (К вопросу о стратиграфии и хронологии поздних слоев) // Археологические исследования древнего и средневекового Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1980. – С. 96 – 106.

48 Кларе А. К. Древний Отрар и раскопки, произведенные в развалинах его в 1904 г. // Протоколы заседаний и сообщения Туркестанского кружка любителей. – Ташкент, 1904. –Вып ІХ – С. 13-42.

49 Смагулов Е.А. К вопросу об этнической атрибутации культуры позднесредневекового Отрара // Позднефеодальный город Средней Азии. – Ташкент: Фан, 1990. – С. 211–215.

50 Смагулов Е.А. К вопросу об этнической принадлежности культуры позднесредневекового Отрара // Маргулановские чтения 1990. – Москва, 1992. – С. 196–206.

57 Каллаур В.А. Древние города Саганак (Сунак), Ашнас, или Эшнас (Асанас), и другие в Перовском уезде, разрушенные Чингиз-ханом в 1219 г. // Протоколы заседаний и сообщения Туркестанского кружка любителей. – Ташкент, 1900. –Вып. V – С. 6-19.

58 Смирнов Е.Т. Древности на среднем и нижнем течении р. Сыр–Дарьи // Протоколы заседаний и сообщения Туркестанского кружка любителей.– Ташкент, 1897. – Вып. ІІ. – С. 1-14.

59 Казахско-русские отношения в ХVІ-ХVІІІ веках. – Алма-Ата: Издательство Академий наук Казахской ССР, 1961. – 575 с.

60 Сухарева О.А. Квартальная община позднефеодального города Бухары. – Москва: Наука, 1976. – 365 с.