«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

Топырақ эрозиясы болатын аудандарда жерді аударып жыртпай, КПГ-
250 сияқты жазықтабан сыдыра тілгіштермен терең қопсытады да, кӛктемде 
ылғал БИГ-ЗА, БИГ-6 тырмалармен жабылады. Кейін КПШ-5, КПШ-9, КПШ-
11 сияқты қопсытқыштармен ӛңделеді. Қыста қар тоқтату тарының ӛнімін 3,8-
ден 5,6 цетнерге дейін кӛтереді. Егер қардың қалңдығы 50см болса, онда әр 
гектарда шамамен 1500 тонна ылғал болады деген сӛз, бҧл 150 мм жауын 
ылғалына тең. Су эрозиясы болмауы ҥшін кӛктемде қар суын тоқтату 
шараларын жҥргізген жӛн. Әсіресе, бҧл жер бедері тегіс болмаған жағдайда ӛте 
қажет. 
Кӛктемде жер ӛңдеуді топырақ ылғалын саңтау ҥшін тырмалаудан 
бастайды. Содан тары себуге дейін 2-3 рет қопсыту керек. Бірінші қопсытуды 
10-12 см, екіншісін 8-10 см, ҥшіншісін дән себетін тереңдікте жҥргізген дҧрыс. 
Тарыны себуге онша асықпау керек, алдымен қопсыту арқылы арамшӛптердің 
санын азайтып алу керек. 
Тұқымды себуге әзірлеу және себу. 
Тҧқым тазаланған, сортталған болуы 
тиіс. Майда, жетілмеген тҧқымды себуге болмайды. Ірі дәнді тҧқым тары 
ӛнімін едәуір кӛтереді. 
Тары қаракҥйемен заңымданбас ҥшін себер алдында тҧқымды дәрілеу 
керек. Фундазол 50 пайыз с.п. 2,0 кг/га, нитанакс 200 ФФ-2,5-3,0 кг/га 
қаракҥйені жақсы ӛлтіреді. Тҧқымды дәрілеу ҥшін 40% формалин ерітіндісінің 
1 литрін 80 литр суда ерітеді. Бір тонна тҧқымға осы ерітіндінің 30 литрі 
жҥмсалады. Дәріленген тҧқымды 3-4 сағат брезентпен қымтап жауып қойып, 
содан кейін тҧқымды ашып тастайды. Формалинмен дәрілеуді себерден 3-4 кҥн 
бҧрын жҥргізеді, ал одан кӛп сақталса тҧқым ӛніп шығу қасиетін жоғалтып 
алуы мҥмкін. Қаракҥйеге қарсы нитонакс қолдануға болады, бір тонна тҧқымға 
оның 2-3 кг-ы жҧмсалады. 
Тары ӛнімі себу мерзіміне қарай ӛте кҥшті ӛзгереді. Ең бастысы, асығып 
ерте сеуіп қоюдан сақ болу керек, ӛйткені бҧл - тары ҥшін ӛте зиян. Салқын 
топыраққа тҥскен тары дәнінің кӛбі ӛнбей жатып шіріп кетеді, ӛнсе де сирек 
болады. Тары тҧқымы баяу ӛсіп шыққанша арамшӛптер қаулап кетеді. 
Сондықтан тарыны 10см тереңдікте топырақ 12-14°С жылығанда ғана, шыққан 
арамшӛптерді қопсытқышпен отап тастап барып себу керек. Шамамен, бҧл 
мерзім Қазақстанның солтҥстік, орталық облыстарында мамырдың аяғы мен 
маусым айының басында, оңтҥстік облыстарында сәуірдің аяғы мен мамырдың 
бірінші онкҥндігінде, батыс облыстарда мамырдың екінші онкҥндігінде болуы 
мҥмкін. 
Тарыны әр тҥрлі тәсілмен себуге болады. Оның ішінде ең кӛп тарағаны - 
жай қатарлы тәсіл. Әр гектарға кететін тҧқым мӛлшері себу тәсіліне, аймақтың 
ауа райына байланысты 10 кг-нан 25 кг-ға дейін ӛзгеріп отырады. Жай қатарлы 
тәсілмен сепкенде әр гек-тарға 2,5-3 млн (15-25 кг/га) енетін тҧқым шашу керек. 
Тары тҧқымын 3-4 см тереңдікке себіледі. Қуаң жылдары топырақтың 
бҧл қабаты кеуіп кетсе, онда тҧқымды 5-6 см тереңдікке себу керек.
Егістікті кутіп-баптау. 
Тарыны себісімен міндетті тҥрде танапты 
катоктармен тығыздау керек. Бҥл тәсіл тҧқым мен топырақтың жанасуын 

жақсартады, тереңдегі ылғалды тҧқымға жақындатады, тҧқымның жер бетіне 
бір мезгілде ӛніп шығуын қамтамасыз етеді, ӛнімнің 1-3 центнерге артуына 
мҥмкіндік береді. 
Арамшӛптерді азайту ҥшін тарыны сепкеннен 3-4 кҥн ӛтісімен бір рет, 5-
6 жапырақ пайда болғанда екінші рет тырмалау керек. 
Арамшӛптерге қарсы 2,4-Д тобындағы натрий, амин тҧздарын, бутил, 
октил эфирлерін қолдануға болады. Бҧл гербицидтерді тары тҥптене бастағанда 
шашу керек. Амин тҧзының (40% ерітінді) әр гектарға жҧмсалатын мӛлшері 
1,5-2 кг, бутил және октил эфирінің (43% эмульсия) мӛлшері - 0,7-1,0 кг. 
Базарган 48 пайыз н.р. (2,0-4,0 кг/га). 
Өнімді жинау. 
Тарының бір ерекшелігі - дәні бір мезгілде пісіп 
жетілмейді, алдымен оның сыпыртқы тәріздес басының ең ҧшында тҧрған 
дәндері, содан кейін біртіндеп тӛмендегілері пісе бастайды. Тӛменде 
орналасқан дәндері пісіп болғанша бҧрын піскендері жерге тӛгіліп қалады. Осы 
себепті тарыны тікелей комбайнмен оруға болмайды, алдымен оны дестеге 
салып, содан 5-7 кҥннен кейін комбайнмен жинап алу керек. Дестеге салуды ең 
жоғарыда орналасқан дәндер пісе бастағанда бастайды. Дестелеу кезінде тары 
сабағы 12-15 см биіктікте орылады. Одан тӛмен орылса, десте жерге жабысып 
қалады да, жӛнді кеппейді және жерде жатқан дестені комбайнның алуы 
қиындайды да, астық тӛгіліп шашылады. 
Жай қатарлап себілген тарыны дестеге салу ҥшін агрегат тары себілген 
бағытпен жҥруі керек. Сонда ғана десте жерге қҧламай, аңыздың ҥстіне тҥсіп 
тез кӛбейеді, комбайнмен оңай жиналады. Дәннің зақымдануын азайту ҥшін 
тарыны жинау кезінде комбайн барабанының жылдамдығын минутына 600-700 
айналым жасайтындай етіп реттеу керек. 
Жамбыл облыстық тәжірибие станциясының зерттеу алаңына ИКБА дан 
алынған жақсартылған линиялары бар сҧрыптардың жоғарғы ӛнім беретін 
тҧқымдары егілді. Жҥргізілген зерттеу жҧмыстарында 25 – 30 
0
С 
температурадағы жылы су арқылы дымқалдап, дәнді ӛз массасының 30% сумен 
қамтыдық. Дәннің дымқылдағы 20 – 30% жеткендерін кептіріп бір кҥнде егілді, 
бҧл әдіс дәндердің бірыңғай кӛтерілуіне кӛмектеседі.
Тәжірибе жағдайында аммиак селитрасымен беттік ҥстеп қоректену 
азоттың 40 кг/га әсер ету дозасымен екінші суғару кезінде берілді, ал вегетация 
кезінде ҥш рет суғару жҥргізілді 
15–кестеде келтірілген мәліметтер тарының жасыл биомассасының 
аккумуляциялық деңгейі жоғары екендігін кӛрсетеді.

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: