«Қолданбалы биология және топырақтану негіздері»

Минералдық тыңайтқыштар қҧрамында ӛсімдікке қажетті қоректік 
элементтер бар рудаларды ӛңдеу арқылы алынады. Соңғы жылдары сҧйық 
тыңайтқыштар – аммиак суы, сҧйық аммиак, аммиакаттар, сҧйық кҥрделі 
тыңайтқыш, сондай ақ микроэлементтер қосылған тыңайтқыш ӛндірісі кҥшті, 
дамып келеді. органикалық – минералды, яғни қарашірікті тыңайтқыш 
қҧрамында органикалық және минералды қосылыстар болады. Бҧлар – елімізде 
шығарылатын гумофос, гумофоска т.б. ӛсімдікке ӛте пайдалы қоректік заттар 
қоры.
Минералдық қоректену дегеніміз - ӛсімдіктің минералдық тҧздарды ӛз 
бойына сіңіру процесі. Бҧл процессіз ӛсімдіктер бойында органикалық 
қосындылардың пайда болуы, яғни ӛніп - ӛсіп дамуы мҥмкін емес. Дақылдарды 
қоректік заттармен қамтамасыз етілуде ескерілетін 3 жағдай: 
1.
Дақылдардың ӛсіп – даму кезеңінде қандай қоректерді қажет ететіндігі. 
2.
Ӛсімдіктің сыртқы тҥр – пішініне қарай берілетін қоректік заттың 
ӛсімдікке қажетін ӛтей алмайтындығын анықтау. 
3.
Ӛсімдіктің ӛнім қҧрылымына қолайлы жағдай жасау, яғни қажетті 
қоректік бар заттарды беру. 
Азотты тыңайтқыштар қҧрамына ӛсімдікке қоректік болатын азоты бар 
органикалық және минералдық заттар жатады. Азотты сҧйық тыңайтқыштар – 
оларға аммиак пен аммоний селитрасы жатады. Бҧл тыңайтқыштар арнайы 
шығарылған ӛсімдік қоректендіргіш культивацияланады. 
Сҧйық азот тыңайтқышының топырақпен жақсы араласуын қадағалайды. 
ӛйткені олардың азоты ауаға ҧшып кеткді. Сҧйық азот тыңайтқышы 
цистерналармен тасылып, арнаулы ыдыстарда сақталады.
Фосфорлы тыңайтқыштар ӛсімдік қоректігіне қажетті фосформен 
қамтамасыз ету ҥшін пайдаланудың минералдық және органикалық заттар. 
Азотты тыңайтқыштар. Азотты тыңайтқыштар қҧрамына ӛсім дікке 
қорек болатын азоты бар органикалық және минералдық заттар. 
Азотты минерал тыңайтқыштарының кӛп тараған тҥрі.-аммиак 
селитрасы,аммоний сульфаты,мочевина, азотты сҧйық тыңайтқыштар. 
Қызғылт қоңыр топырақты жерлерде негізгі тыңайтқыш ретінде аммоний 
сульфаты,ҥстеме қорек ретінде ӛзгелері қолданылады. 
Қазақстанда Қарағанды метталлургия заводы ғана аммоний сульфатын 
шығарады .Ал азот тыңайтқышының басқа тҥрлері ӛзге республикадан 
әкелінеді.Тыңайтқыштардың әрқайсысының ӛздерінің ӛндірілу ерекшеліктеріне 
сәйкес әртҥрлі ӛзгешеліктері,тҥрлі қасиеттері бар.Оларды нақтылы білу-
тыңайтқыштарды егіншілікте тиімді пайдалануға кӛмектеседі. 
1
0
Аммиак селитрасы-жоғары
концентрациялы азот тыңайтқышы ақ тҥсті 
тҥйіршік 
тҥрінде 
шығарылады,қҧрамында 
35пайыз 
азот 
бар,ылғал 
тартқыш,тҥйіршіктенбеген тҥрі тез нығыздалып қалады.Ол суда ӛте жақсы 
еритін болғандықтан ӛсімдіктер бойына тез сіңіріледі.Қазақстан топырағы ҥшін 
аммиак селитрасы ең жақсы азотты тыңайтқыштардың бірі.Ауадағы ылғалды 
тез қабылдайтындықтан оны қҧрғақ жерде сақтайды.Аммиак селитрасы 

қҧрамындағы азот кӛбінесе нитратты,ал аз мӛлшерде аммиакты тҥрде 
болады.Бҧл тыңайтқышты кҥздікті ерте кӛктемде ҥстеп қоректендіру 
ҥшін,басқа дақылдарды ӛсіп -ӛну кезеідерінде қоректендіру ҥшін пайдаланған 
дҧрыс. 
2
0
 Аммоний сульфаты немесе күкірт қышқылды аммоний
– қҧрамында 20 
пайыз азот бар,ақ немесе сҧр тҥсті,кристалды ҧнтақ, ылғалды онша 
тартпайды,қҧрғақтай 
жақсы 
себіледі.Бҧл 
физиологиялық 
қышқылды 
тыңайтқыш, ӛйткені оның кҥкірт қышқылды қалдығымен қатар 0,025-0,50 
пайыз шамасында таза қышқылы бар.Суда тез ериді, топыраққа сіңгіш келеді 
және топырақта аз жылжиды.Жауын суына кӛп шайылмайды.Бҧл 
тыңайтқыштың осы қасиеттеріне байланысты негізгі тыңайтқыш ретінде 
сҥдігерге сіңіруге болады.Аммоний сульфатын қолданғанда ӛсімдіктер ең 
алдымен оның қҧрамындағы аммиакты пайдаланады және аз мӛлшерде кҥкіртті 
алады,ал қалған қышқылдар топырақтың қышқылдануына әсер етеді.Сӛйтіп, 
олар сілтілі топырақта ӛсімдіктің ӛсіп дамуына игі ықпалын тигізеді.Егер 
негізгі тыңайтқыш ретінде пайдаланса,бҧл азоттың нитратты тҥрінен едәуір 
тиімді. 
Амоний сульфатының қҧрамындағы аммиакты азот – улы зат. Оны тҧқым 
сепкенде және дақылдар ӛте жас кезінде кӛп қолдануға болмайды, ӛйткені оның 
қҧрамындағы аммиакті азот жас ӛсімдікті уландыруы мҥмкін. 
Аммоний сульфатының қышқыл қалдығының пайдалы жағы да бар. 
Мәселен ылғалы мол топырақтарға оны қолданғанда тыңайтқыштың қышқыл 
қалдығы топырақтағы ӛсімдіктерге нашар сіңіріледі, кҥрделі фосфор 
қосылыстарын ыдыратып, дақылдарға сіңіледі. Бҧл тыңайтқыштарды 
қолданғанда кейбір дақылдар ерекшеленіп аса назар аударған жӛн. Мәселен, 
сҧлы кҥздік қара бидай, зығыр, картоп сияқты дақыларға бҧл тыңайтқышты 
қолданудан еш зиян келмейді, ал кӛкӛніс, арпа, жаздық бидай, қант 
қызылшасына аммоний сульфаты кӛп мӛлшерде қолданылса одан 
зақымданады. Бҧл тыңайтқыш әсіресе кҥріш егісі ҥшін аса қолайлы. 

жүктеу/скачать 3,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: