By Admin On 05/11/2018, 09:06 369 Бөлісу Ораз ҚАУҒАБАЙ, жазушы, қонаевтанушы. Бәйдібек бидің ұрпағы, Еңке батырдың жиені Соңғы кездері кейбір баспасөзде, интернет сайттарында Димекеңнің ата-тегін теріс қаузап, жалған дүрлікке (сенсация) туғызып, Қонаев абырой-атағына, әлемдік танымалдылығына, ерекше тұлғалық қасиетіне нұқсан келтірушілер көріне бастады. Димекең көзінің тірісінде өзінің таза қазақ екенін бұлтартпай дәлелдеп, мұны өзінен сұхбат алған Мұхтар Шахановқа тәптіштеп түсіндірген. Міне, сондықтан мен мақаланың кіріспесіне эпиграф етіп, Мұхаңа айтқан Димекеңнің өз сөзін қаз-қалпында текке беріп отырған жоқпын. Руының, ұлтының кім екенін әр адам өзі ғана біледі. Міне, сондықтан Димекеңнің «Мен 100 пайыз қазақпын!» деп айтқанын білмейтін немесе әдейі жоққа шығарушылар қатты қателеседі. Атам қазақтың «өзі болған жігіттің түп-атасын сұрама, қызынып қаузама» деген даналығын ұқпайтындар, аузына келгенін айта берсін. Одан Құдай артық жаратқан Қонаевтың ұлылығы төмендемейді, қайта асқақтап, зорая береді.
Жиырма жылға жуықтады менің Димекең ата-тегін індете зерттеп, жазып келе жатқаныма. Ол – қазақ және қазақтың бағына туған кемеңгер. Бұған ешкім дауласа қоймас. Осы ұлы тұлғаның қазір дүрбелең туғызып жатқан ата-тегі туралы бәрін басынан бастауға тура келіп отыр.
Мен өткен ғасырдың сексенінші жылдары Алматының шығыс жағындағы «Татарка» деп аталатын қаланың бір түкпірінде «квартирант» болып тұрдым. Дәлірек айтқанда «Гражданская» №7 үйде пәтер жалдадым.
Бірде дүкен маңында бір татар әжеге кездейсоқ кездесіп қалдым. Қазақша судай ағып тұр. Әңгімеден әңгіме шығып, ол кезде Қазақстанның бірінші басшысы Д.Қонаевтың ата-бабалары жөнінде әлгі әже өткен-кеткенді жыр қылып айтты. Арқа жақтан ауып, Балқаш өңіріне келіп, одан Алатау етегіндегі осы маңда тұрақтаған Қонай шіріген бай екен. Алматы базарына байдың құжынаған малы келгенде көше шаңнан көрінбей кетеді екен. Қонайдың жалғыз баласы Жұмабай осындағы татар мешітінде дін сауатын ашып, соңында бір татар қызына үйленеді. Неге екені белгісіз әже айтқан осы әңгіме есімде ерекше сақталып қалды.
Кейін Қонайұлы Жұмабай қажының татар әйелінің аты Хадиша екенін білдім. Біреулер, тіпті бірі қазақ, бірі татар ерлі-зайыптылардың тұрған үйлері деп ескі мекен-жайларды да көрсетті. Жаңылмасам Татаркадағы Қазан мен Уфа қысқа көшелерінің аралығындағы шатырлы көк үй Жұмабай қажыныкі деп меңзегендер болды. Мұны әбден сұрастырып, білуге, дәлелдеуге менде ол кезде ниет болған жоқ. Татарканың күншығысындағы көне мұсылман қорымында Димекеңнің атасы Жұмабай қажы Қонайұлының және әжесі Хадишаның нағашысы Бөйіт сопының жермен жексен болып кеткен мүрделері осы зиратта жатыр. Бұл маңға алпысыншы жылдары құрылыс түсіп, зиратты сүрмекші болғанда оқыс жағдай болып, әрекет тоқтайды. Димекеңнің тиісті адамдарға айтқан нұсқауы бойынша ағаш егіліп, кейін бұл маң саябаққа айналады.
Жұмабай мен Хадишаның оннан аса ұл-қызы болған. Қазақ жанұяларында қашанда көп бала өмірге келіп, ержеткенін еске алсақ – Қонай әулетінде қазақ исі ежелден аңқиды. Әр нәсілді екі ерлі-зайыптының (қазақ, татар) нысаналы болып туған ұлдары Меңліахмет еді. Зайыбы Жұмабай қажы, өзі дін жолын ұстаған кейуана Хадиша әже атақты көпес Ысқақбайға туыстық жақындығы бар текті жердің қызы екенін «Қонай әулетінің» шежіре кітабы дәлелдейді. «Киіз кітапшада» ұлты татар деп жазылмаған Хадиша Сағалбайқызы қазақтанған ноғай екенін аңғартады. Әженің қазақ салтын ұстанғаны соншалық, жаздыгүндері ауласына киіз үй тігіп, қонақ күтетіні татарларды тамсандырған.
Татаркада шамамен 1880 жылдары салынған, кейін кеңес үкіметі кезінде бір мекемеге айналып, соңында қайтадан ғибадатхана болған көне мұсылман мешітінде («Фатима») Жұмабай Қонайұлы оқып, молда атағын алады. Ол кілең қазақтар тұратын Күрті, Балқаш өңірінде жаздыгүндері бала оқытып, діни ілім таратады. Соңында Меккеге екі рет қажылыққа барады.
Ұлы Меңліахмет басында нағашыларының қарамағында саудамен айналысады. Қазақта «Жиен ел болмас» деген мәтел бар емес пе. Ноғай ағайындар «Сенің түбің қозақ (қазақ) деп оған «Қозақ» деген лақап ат беріп, Мәкеңнің (Меңліахмет) тегін есіне салып отырған. Мәкеңнің «Шежіре» кітабында қазақша жыл қайырып, естелік айтуы, ұл-қыздарының ай-күнін қазақша ай аттарымен жазуы. Ол кісінің нәсіл-тегі қазақ екенін айрықша айғақтайды. Ақын шалыс Мекең қазақ салты бойынша ата-тек толғауын жазған. Колжазба сақтаған.
Үйсін-Бәйдібектен бастап, Ысты-Ойықтан таратып, Азынабай-Қонай әулетіне дейін тізіп, соңын өзімен жалғастырып, өзінен кейінгі балаларының шөберелерін санамалап, тегін Ұлы жүз деп түйіндейді. Бәрін тізу мүмкін емес. Мекеңнің «Киіз кітабы» бойынша Димекеңнің жеті ата шежіресі: Дінмұхамед – Меңліахмет – Жұмабай – Қонай – Азынбай – Нұрманбет – Жолым болып жалғасып, Ысты – Бәйдібекке барып бір-ақ тіреледі. Шынайы шежіреде қате жоқ.
Қазақтың қаһарман батыры Бауыржан Момышұлы Димекеңнің әкесі Меңліахмет қариямен кездесіп, ұзақ әңгіме-сұхбат құрып, қаны да, жаны да қазақтың тектілігіне, сұңғылалығына қайран қалған ғой. Қазақтың шежіре тек ілімін, түп-тұқиян тарихын Әлкей Марғұлан мен Баукеңнен артық білген адам жоқ. «Қонаевтың нәсілі басқа» деген сөз бұл екі ғұламаның бірінің аузынан шыққан емес. Димекеңнің түбі шикі болса, кезінде екі данагөй бір ұрымтал тұста дәлелдеп айтар еді ғой. Қонаевтың тегі жайында жел сөзге желіккендер осыны білсе екен…
Ұлы жүз – Үйсін «Қонай-Азынабай» жұрты әулет тарихын, тегін, жер-су қонысын Мұхтар Әуезов те жетік білген. Атақты «Абай жолы» романында көп кейіпкерлердің бірі рулы ел тірегі Қонайдың аты бірнеше жерде кездеседі. Жанама кейіпкердің бейнесі былай суреттеледі: «ұзын сары келген, бойында артық қырым ет жоқ дейтіндей сүйекті, сіңірлі Қонай кең жауырынды, қараңғы кештерде алпамсадай бойымен биік аттың үстінде ол түйе мінген кісідей көрінеді». Жазушы Қонайдың кең дала, ұлы сахара қазағы, елде белгілі адам екенін кітабында көрсетеді. Шығармада Қонайдың ұры-қары, барымташыларға қарсы жасақ жинаған ержүрек ретінде бейнесі айшықталады. Қонай жазушының кітабына текке ілінбеген, текті кісі. Көшіп-қонып жүрген сахараның малсақ қазағы.
1984 жылы «Жалын» баспасынан жарық көрген Шона Смаханұлының «Үміт жұлдызы» атты кітабында Қоқан ханына қарсы қол бастаған Қонай – «Жанай» деген атпен шығармаға арқау болған.
Шөкең кітабында Қонайдың әкесі Азынабай о бастағы атажұрты Қаратау етегінен көшіп, Жетісудағы Желтораңғы жеріне келеді, одан Сарыарқадағы Құнанбай еліне барып, қайтадан Балқаш өңіріне тұрақтап, соңында Алатау атырабынан бір-ақ шығады. Қазақтардың Құдай берген өзінің кең даласында шыр айнала көшіп-қонып жүргені шындық. «Азынабай – Қонай» көші ежелгі тұрмысты дәлелдейді.
Димекеңнің ұлы атасы Қонай оның бел баласы Жұмабай, зайыбы Хадиша және олардың ұрпағы Меңліахмет туралы жоғарыда бәрін дәлелдеп айттық. «Алып анадан туады» деген. Енді шешесі Зәуре Байырқызының зәу-зат, тегі жөнінде әңгімелеу артық болмас. Зәуре ана ежелгі ел, қабырғалы Қаңлының қызы. Оңтүстіктен ертеректе көшіп келген «қара қаңлы» деген тайпадан тарайды. Ұрпақтары Қазығұрт өмірінде ескерткіш қойған атақты Еңке батырдың – Зәуре зәу-заты. Әулет шежіресі былай жалғасады: Зәуре – Байырқызы – Шынболат – Өмірзақ – Баубек – Таза-Еңке болып, жіктеліп кете береді. Өзі Үйсін-Бәйдібек бидің ұрпағы, нағашылары Қаңлы Еңке батырдың зәу-заты Қонаев осы жерде өзі айтқандай, «100 пайыз» қазақ екенін көзге ұрып көрсетіп тұрған жоқ па? Димекеңнің нағашылары жөнінде «Хан болған қаңлы» деп әзілдейтіні бар.
НЕГЕ ТАТАР БОЛЫП ЖАЗЫЛУЫНЫҢ ТАРИХЫ
Димекеңнің «татар» болып жазылуының тарихы генерал қазақ Сабыр Рахимовтың «өзбек» болып туу туралы куәлік алуына әбден ұқсайды. С.Рахимовтың шешесі өзбек қызы болды. Ол Ташкентте амалсыз осы ұлттың атын алды. Ал Димекеңнің әжесі татар еді. «Татаркада» ол да осылай нағашыларының нәсіліне жазылып, еріксіз «татар» атанды. Енді осы оқиғаның сырына үңілейік. Аты мұсылман әлеміне әйгілі ғұлама Қырым татары Ғ.Гаспринский ашқан медреселердің бірі Алматыда да болған. Бала Димашты әкесі Меңліахмет алғаш осы дін мектебіне әкеледі. Басында анкета толтырғанда ұлты «қазақ» деп жазады. Баланы ұстаздар «татар емес» деп қабылдағысы келмейді. Қайткен күнде баласын оқытуды ойлаған Мекең «әжесі татар және ол алпауыт Ысқақбайдың туысы, татар» деп жазсаңдар да болады. «Әйтеуір балам оқыса екен» деп жалынады. Анкетада ұлты татар болып толтырылады. Бұл – бір. Екінші, Димекеңнің туған атасы Жұмабай қайтыс болып, әулеттегі барлық билік Хадиша әжесінің құзырына көшеді. Ол немерелерінің бәрін «татар» деп жазуды қаласа керек. Димекеңнің «әжеміз татар болыпты» деп айтуына қарағанда басқа ұлт өкілі болып куәлік алғанын да меңзейді.
Димекеңнің әпкесі үйсін-албан Айтжан Түркебаевқа тұрмысқа шыққан Әмина апа: «Біз тегіміз қазақ, үйсінбіз, әжеміз татар болғандықтан білмейтіндер бізді ноғаймен шатастырады» деген сөзді ол кісі де айтады екен.
Ата-тегіне байланысты Димекеңнің өмірінде тағдыры тәлкекке түскен кездері болғаны құпия емес. Міне, сондықтан ол басында оқуға келген медреседен кетеді. Себебі белгілі.
Мәскеуде оқып жүргенде оны байдың баласы, қазақ емес деп оқудан шығарып жібереді. Көре алмайтындар жалған арыз жазады. Ол кезде Мәскеуде үлкен қызметте (отызыншы жылдары) жүрген Тұрар Рысқұлов ағарту министрі В.Лунагирскийге телефон шалып, оқудан шыққан студент Д.Қонаевты алтын және түсті металдар институтына қайта алдырады. Міне, сондықтан Димекең оның жақсылығын өле-өлгенше ұмытпады. Алматыдағы әйеліне барлық жағдай жасады. Тіпті Мәскеуде тұратын қызына империя астанасынан пәтер алып берді.
Д.Қонаевтың қазақ екенін дәлелдеп, Мәскеуге барған, туу туралы куәліктің жаңа көшірмесін апарған Атымтай Қисанов болатын. Димекеңнің естелігін аударған Серік Әбдірайымов «Менде Димекеңнің туу туралы куәлігі бар. Бір реті келгенде көрсетермін» деп жүргенде дүние салды. Жазушы мұрағатында бұл құжаттың бар екеніне күмәнім жоқ. Өкініштісі, өзім көргенім жоқ. Отызыншы жылдары алынған жаңа куәлік болар.
Димекеңнің Балқашта қызмет етіп жүргенде партиялық билетінде ұлты «татар» деп жазылғаны жөнінде бұрыннан айтылып жүр. Мен өзім о бастағы түп нұсқасын көрген емеспін. Біреулердің қолдан жасап, ойдан шығарғандарының көшірмесі ме деп ойлаймын.
Дейтұрғанмен, партбилет құжатында «татар» деп жазылуының сыры жұмбақ, бір құпиясы бар екенін сеземін. Димекең өте адал және түбін ойлайтын сұңғыла кісі ғой. О баста еріксіз «татар» болып жазылғаны күндердің күнінде алдынан бір шығатынын білген. Сондықтан Партияға Құдайдай сенген және оған адал болуды ант еткен Димекең «жалған» жазылған түпкі құжат негізінде анкета толтыруды жөн көрген. Егер «қазақ» деп жазса біреулердің «ол татар, бұрынғы куәлігінде солай жазылған» деп арыз жазатындарын алдын ала сезген.
Қазақ тектік іліміне сүйенсек, ол қаны қазақ асыл жан. Теңдесі жоқ дала алыбы. Тегінің асыл, түр-тұлғасының өзгеше дара екенін білетін ол қанына тартып «Мен 100 пайыз қазақпын!» деп әлемге жар салып, соңында өмірден озды. Ұрпақ білсін, «жаным да, тәнім де қазақ» деп атақты ақынға мұны аманат етті. Олай болса Қонаев тегін қорлап, саудаға салушыларды, нәсіліне күдіктенген рушылдарды Алла Тағаланың өзі жөнге салсын деп айтудан басқа лаж жоқ.
қонай атақты құнанбай қажы елінде өседі
Құдай қазақ үшін айрықша жаратқан Димекеңнің асыл тегін зерттеуге ғалымдардың, тарихшылардың, генетиктердің білімі мен өресі жетпейді. Осы жерде оның арғы түп нағашыларының тегі күшті, рухы мықты, батыр, ерекше алып адамдар болғанын айтуға тиіспіз. Бабасы Қонай атақты Құнанбай қажы елінде, тобықты ішінде өседі. Тобықты Мамай батырдың жақын қарындастарының біріне үйленген. Көркем шығармадағы аты – Гүләйім.
«Менің атам, яғни әкемнің әкесі Жұмабай Қонайұлы Хадиша атты татар қызына үйленген екен. Бұл оқиғаның біздің әулеттің бет-әлпетіне елеулі түрде әсер еткенін аңғаруға болады. Бірақ біздің қазақ ұлтты да, руды да еркек кіндікке, атаға қарап жіктейді емес пе? Айтатындар айта берсін. Осы жағынан алып қарағанда өз басым 100 пайыз қазақпын!».
Мұхтар Шахановтың
«Қонаевпен сырласу» атты кітабынан.
Қонаев мұражайында өткен бір кездесуде Мамай ұрпақтары мұны еске алып, Димекеңнің ата-тегіне байланысты біз білмейтін ерекшеліктерді, кие-қасиетті, батырлық, шешендік, жомарттық және көрегендік, бекзаттық белгілерді әңгімеге арқау еткен болатын. Димекең өзінің өмірбаяндық естелігінде мұны айтады. Қонай бір себептерге байланысты қайын-жұртын тастап, атамекені Жетісу жаққа кетпекші болғанда «Бақ – дәулет, ырыс-береке күйеу баламен кетіп қалады» деп оны басында еліне жібергісі келмейді. Абай елі – тобықтылар Қонай бойында ерекше бір қасиеттің болғанын білген ғой.
Егер генетиктер зерттесе Димекең генінде, тегінде, қанында биологиялық даралықтың болғанын білер еді. Димекеңнің алыптығы тобықты елінде өскен Қонай бабасына ұқсайды. Мамай батырға келеді. Ш.Смаханұлының кітабында «Жанай» деп аталатын Қонай – Құнанбай қажымен кездеседі. Ақылгөй, дана аға сұлтанға ұры-қарыларға байланысты ойын айтады.
Ұлы бабасы Қонай Сарыарқа мен Жетісу арасында көшіп-қонып жүрген сайын дала сахара қазағы, әжесі Хадиша ноғай қызы, шешесі Қаңлы – қазақ Қонаевтың өзіне тән нәсілдік-тектік даралығына ақыл-ойлары жетпей, оның ұлтын сан-саққа жүгіртіп, тегін теріс қаузап, әруағын қорлаушылар Димекеңнің әулет шежіресін, ата-бабаларының кім екенін білмегендіктен текке даурығады. «Шыңғыс хан қият па, жалайыр ма, моңғол ма, қазақ па?» деген сияқты енді Қонаевтың да нәсілі таласқа түсуде. Бұл адамзат тарихындағы аса ұлы адамдарға тән нәрсе. Қайшылықты пікірлер мен ой-болжамдар, дәлелденуі қиын қисындар уақыт өткен сайын осылай жаңғырады. Міне, сондықтан Қонаевтың құлағын шулатып, дүрбелең тудыру талас туғызу – бұл Димекеңнің Шыңғыс хан сияқты тылсым тұлға екенін дәлелдейді. Шыңғыс хан әлемді қалың қолмен бағындырушы болса, Қонаев ақыл-оймен, кемеңгерлік қасиетімен аты мәңгі қалған тұлға. Ұлы Отаны Қазақстанда ол теңдесі жоқ тұлға ретінде құрметтелуде. Бәрінен бұрын оның рухын Жаратқан Иенің өзі нұрландырып, пенделердің Алланы сүйгеніндей нұрлы әлем – махаббатқа айналған. Қазақстанда Пайғамбар аттас Дінмұхамедтің еліне деген сүйіспеншілігі, оған деген халық махаббаты, ынтызарлығы уақыт өткен сайын жалындай жанып, оттай лаулауда.
Мен ел ішінде, халық арасында және сапарларда жиі боламын. Өткенде Таразға барғанда және пойызда қайтып келе жатқанда Димекеңді өзіне пір санайтын біраз адаммен кездестім. Тіпті оралдық кейуана туған-туыстарын шақырып, Қонаев рухына арнап, өзі ас бергісі келетінін айтты. Неге екенін білмеймін Димекең жөнінде Тәңірге табынғандай сөйледі. Бір кездесуде кемеңгерді көрген екен.
Димекеңе байланысты оның тегіне қатысты үлкен әңгіме дананың ата-тегінен басталып, жалғасты ғой. Осы жерде бір оқиғаны айтайын. Бірде жиені Едіге аға Түркебаев, қарындасы (марқұм) Гауһар апа маған ренішті сөз айтты. «Айналайын, біздің әулет туралы жазғанда «татар» деген сөзді қоспашы. «Біз зайыбы ноғай, өзі Арқа жақтан Алатау етегіне көшіп келген қазақ Жұмабай қажының ұрпақтарымыз. Осы есіңде болсын» дегенде не айтарымды білмей, кешірім сұрауға тура келді. Егер түбі шикі болса, үлкен кісілер бұлай демес еді.
Жұмабай Қонайұлы – есімі Алматы қаласында белгілі дін қайраткері, қари, Меккеге екі рет барған қажы, ғұлама кісі болған. Қонаев мұражайында Мекеңнің әкесі жөнінде мұрағат қағаздары бар. Онда патшалық Ресейдің тәртіп-нұсқауына сай ұлты «киргиз» (қазақ) деп жазылған. Димекең туғаннан кейін алты айдан соң қайтыс болған жарықтықтың туған, өлген жылдары сайрап тұр. Осы жерде Қонаев ұлтының кім екені құжат арқылы да дәлелденіп, дау туғызбайды.
Қонай әулетін, Димекең өмірін өте жетік білетін екі жазушы Мұхтар Әуезов пен Ілияс Есенберлиннің Қонаевты өз ұлтының ұлы перзенті деп оған осылай баға бергендерін көзі қарақты кісілер жақсы біледі. Мұхаңның 1956 жылы айтқан: «Димаш бұйырса, исі қазаққа ортақ ұл болғалы тұр, тіл-көзден сақтасын» деген данышпандық сөзінде қазақ аты айғайлап тұр. Ал І.Есенберлиннің «Мұхиттан өткен қайық» романындағы басты кейіпкер, Ақылбек – Дінмұхамед Қонаевтың прототипі. Осы шығармасында қаһарман қаламгер Димекеңді қазақтың бағына туған, қазақ екенін жиі қайталап, еске салып отырады. «Димаш Ахметұлы болса туған елінің бағына туған адам және біздің әрқайсымыз үшін айрықша ыстық» деген кемеңгерлік сөзінде Қонаевтың ұлттық рухы мен бейнесі көз алдыңда тұрады.
«Мен қазақпын!» деп әлемге жар салған әйгілі ақын Жұбан Молдағалиевтың дастанына арқау, І.Есенберлин кітабына кейіпкер болған ұлы бабасы Қонай М.Әуезовтің шығармасында айтылатын Димекеңнің ұлылығы өз алдына көзге көрінбейтін бір нұр бейнеге әлдеқашан айналып кеткен. Сондықтан оның өзі жөнінде, ата-тегі туралы білмей сөйлеу, өтірік-өсек айту – үлкен күнә. Қазаққа Құдай бере салған әлемдік тұлғаға жала жауып, жамандағанша халыққа жасаған игілікті істерін дәріптегеніміз жақсы.
ҒАЛЫМ ҚОНАЕВТЫҢ ЕҢБЕКТЕРІ
Отаралина Айнұр Елеуқызы
Ақтөбе қаласы «Дінмұхамед Қонаев атындағы
жалпы білім беретін орта мектеп» КММ
бастауыш класс мұғалімі
Д інмұхамед Қонаев-мемлекет және қоғам қайраткері. Ол Алматы қаласында, қызметкер-лердің отбасында дүниеге келген. Ол орта мектепті бітірген соң Қазақстан Өлкелік ко-митеті Мәскеудегі металл алтын институтына жібереді. Дінмұхамед Қонаев институт-
ты жақсы бітіріп шығады. Тау кен инженері мамандығына ие болған Қонаев Балқаштағы мыс
қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне жұмысқа тұрады. Ол жерде бұрғылау станогының
машинисі, цех бастығы, рудниктің бас инженерінің директоры болып жұмыс жасайды. Қонаев
екінші дүниежүзілік соғысының қиын кезеңінде тылдағы жұмыстарды басқаруда еңбекқорлы-
ғымен бірден көзге түседі. Қорғасын мырыш өнеркәсібінің ең үлкен кәсіпорны Лениногор кен
басқармасының директорлық қызметін атқарады. Қазақ КСР Министрлер Кеңесінің төрағасы-
ның орынбасары болып еңбек етеді. Қазақстан ғалымдары оған үлкен сенім артып, Қазақ КСР
Ғылым академиясының академигі, әрі президенті қылып сайлайды. Тау кен ісі саласының
ірі ғалымы Қонаев республикамыздың дамуында үлкен еңбек атқарады. Ғылыми ұйымдық
жұмыстарды ілгерілету, ғылыми зерттеулердің негізгі салаларын білікті кадрлармен нығайту
шаралары оның басқаруымен жүзеге асып отырады. Дінмұхамед Қонаев Қазақ КСР Жоғарғы
Кеңесінің төрағасы, Қазақстан коммунистік партиясының Орталық комитетінің бірінші хат-
шысы болды. Дінмұхамед Қонаев еліміздің мәдениеті мен экономикасын өсіру жолына өзінің
бар білімін, ұйымдастырушылық қасиетін аянбай жұмсады. Ол өзінің заманында саясаткер
болды. Билік басында болған қиыншылықты жеңіп, еліміздің экономикасын ,ғылымын, да-
мытуда ерінбей еңбек етті. Еліміздің жағдайын, болашағын ойлаған ол бір мезгілге болса да
есінен шығармады. Дінмұхамед Қонаев Республика партия ұйымын басқарған уақытта өзінің
ілтипаттығымен, иманжүзділігімен танылып, тағылымы терең, халқымыздың дәстүрін жақсы
білетін, ой - өрісі кең жан екенін көрсетті. Дінмұхамед Қонаев Алматы облысының Кербұлақ
алқабын игеруге, Қапшағай су қоймасын,Үлкен Алматы арнасын салуға ерекше көңіл болды.
Қоғам қайраткері Қонаев өнер мен әдебиеттегі, мәдениет пен ғылымдағы жағдайды үнемі
бақылауда ұстады. Ол елімізге басшы болған уақытта Қазақстанның 5 томдық академиялық
тарихы қазақ және орыс тілдерінде басылып шықты. Қонаев билік басында болған кезеңде
қаншама күрделі, қарама-қайшылықты болғанымен, еліміздің әлеуметтік саласын, экономика-
сын, ғылымын, мәдениетін дамытуда еңбегі өте зор. Ол түрлі қызмет атқара жүріп, елдің жағ-
дайын, болашағын мүлдем естен шығарған емес. Алматыны қазіргі заманғы қалаға айналды-
руда зор күш жұмсады. Республика сарайы, ҚазМУ қалашығы, Арасан сауықтыру орталығы,
Медеу спорт кешені сынды ірі-ірі ғимараттар бой көтерді. Ол тірі кезінде өзінің осындай ерен
еңбегімен халықтың көсеміне айналып үлгерді. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев отыз жылдан
15
аса уақыт елді басқарды. Ол ел басқарған кезеңде кең байтақ қазақтың жерінде 68 жұмысшы-
лар кенті, 43 қала бой көтерді. Оның ішінде Рудный, Екібастұз, Шевченко, Никольский, Степ-
ногорск, Теміртау, Жаңатас, Кентау, Арқалық қалалары салынды. Қазақстан Республикасының
Ұлттық Ғылым Академиясының академигі Дінмұхамед Қонаев өзінің еңбектерінің халық ша-
руашылығына тигізер пайдасының зор екендігін іс жүзінде көрсеткен еді. Өндірістің тиімділі-
гін жандандырумен қатар, жас ғалымдарды үнемі қолдап, білімге де ерекше көңіл бөлді. Қиын
уақытта Дінмұхамед Қонаев еліміздің ғалым-инженерлерінің біркелкі қалыптасуына ерекше
көңіл бөлді. Қазақстанның қуатты аграрлы-индустриальды мемлекет ретінде қалыптасуын-
да Қонаевтың атқарған еңбегі зор. Ахметұлы Қонаевтың қайраткерлік уақытында Өскемен-
дегі қорғасын-цинк және титан-магний, Соколов-Сарыбай, Лисаков, Балқаш, Жезқазған тау
кен+металлургия комбинаттары құрылды және дамыды. Оның көмегімен химия, металлургия
институттары бой көтерді. Дінмұхамед Қонаев ғылым академиясын басқарған уақытта да, ел
тізгінін ұстаған кезінде де елімізде ғылымның дамуына зор үлесін қосты. Еліміздің өсуіне,
өркендеуіне игі істерінің арасында әсіресе ғылым академиясының дамуына сіңірген еңбегі
ұшан-теңіз. Қонаев мәдениетке, ғылымға ерекше мән берді. Қонаевтың кезінде жазушыларды,
ғалымдарды, әншілерді қатты дәріптеді. Іс жүзінде Қонаевтың Қазақстан Республикасы үшін
сіңірген еңбегі зор. Елімізде 82 қаланың бой көтеруі, халықтың сауаттануы, қазақ жастары-
ның барлығының жоғары білім ала бастауы, қазақтардың басшылық қызметтерге келуі Дінмұ-
хамедтің есімімен байланысты. Қонаев Қазақстанның экономикасы мен мәдениетін өркендету
жолына өзінің білімін, мол тәжірибесін және ұйымдастырушылық қабілетін халқының пайда-
сына жұмсады. Дінмұхамед Қонаев өзінің заманында саясаткері бола білді. Ол билік басында
болған қаншама күрделі, қарама-қайшылықты болғанымен, елдің экономикасын, ғылымын,
ұлттық мәдениетін дамыту ісіне айтулы еңбек сіңірді. «Астана-елдің көркі, сырттан келгендер
соған қарап еліңді таниды», - дейтін Дінмұхамед Ахметұлы. Осы идеяның бүгінде жалғасын
тапқанына халық куә болды. Жаңа елордамыз-Астана қаласы әлемнің ең әдемі, көрікті қаласы
ретінде күннен күнге көркейіп, дамыды. Заманымыздың ұлы тұлғасы Дінмұхамед Ахметұлы
Қонаевтың халқы үшін, елі үшін жасаған еңбектері өз уақытында жоғары бағаланды. Дінмұ-
хамед Қонаев қазақ халқының өнерін, мәдениетін өте жоғары бағалады және үнемі қолдап
отырды. 1952 жылы Қазақстан Компартиясының Орталық Комитеті Дінмұхамед Ахметұлы
Қонаевқа Мұхтар Омарханұлы Әуезовті «идеологиялық себептер» бойынша академиктер қа-
тарынан алып тастауды ұсынды. Партияның бұйрығын еш қалтқысыз орындайтын Қонаев бұл
жолы Орталық Комитетке бағынудан бас тартады. Бірден Мәскеуге барып, Мұхтар Әуезовті
қуғын-сүргіннен аман алып қалудың жолдарын қарастырады. Қонаев қазақ елінің талантты
өкілдерін қамқорлығына алып, шығармашылық жағынан өсуіне жағдай жасап отырды. Олжас
Сүлейменовтың «АЗ и Я»тақырыбындағы зерттеуінің философиялық мәнін түсінді, оны «ор-
талықтың»жаласынан арашалады. Дінмұхамед Қонаев-өз заманының ірі тұлғасы, аса көрнекті
қайраткері. Қонаев жоғары қызметке келген уақыттың аса күрделі, қиыншылығы көп кезең
болды. Ол осындай қиындықтарға қарамастан еліміздің дамуы үшін барлығын жасады. Рес-
публикада өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы салаларының дамуы алға қарай ілгерілей
түсті. Елсіз жерлерде елді мекендер мен жаңадан қалалар пайда болды. Сонымен бірге өнер-
дің, ғылым мен мәдениеттің қанат жаюына зор еңбек сіңірді. Дінмұхамед Қонаев өзінің туған
қаласы Алматы үшін де көптеген жақсылықтар жасады. Осы тұрғыдан алғанда , Дінмұхамед
Қонаев- ардақтауға лайықты көрнекті қоғам қайраткері. Дінмұхамед Қонаевтың уақытында
Қазақстан шетел мемлекеттерімен мәдени тұрғыда араласа бастады. Іс жүзінде Дінмұхамед
16
Қонаевтың Қазақстан Республикасы үшін сіңірген еңбегі орасан зор. Қазақ елінде 82 қаланың
бой көтеруі, халықтың жаппай сауаттануы, қазақ жастарының көптеп жоғары білім алуы Дін-
мұхамед Қонаевтың есімімен байланысты. Қорытындылай келе ХХ ғасырдың ерекше тұлғасы
ретінде Дінмұхамед атамыздың аты әр қазақтың жүрегінде мәңгі сақталады!- дегім келеді.
Әдебиеттер тізімі:
1 Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев – мемлекет және қоғам https://azretsultan.kz › dinm-h.
2 Бүгін қазақ халқының ардақты перзенті, аса көрнекті ...https://vk.com › wall-4551748
3 Академик Д.А.Қонаевтың Қазақ Ғылымының дамуына ... https://kzref.org› akademik-d.
Қонаевтың Қазақстан Республикасы үшін сіңірген еңбегі орасан зор. Қазақ елінде 82 қаланың
бой көтеруі, халықтың жаппай сауаттануы, қазақ жастарының көптеп жоғары білім алуы Дін-
мұхамед Қонаевтың есімімен байланысты. Қорытындылай келе ХХ ғасырдың ерекше тұлғасы
ретінде Дінмұхамед атамыздың аты әр қазақтың жүрегінде мәңгі сақталады!- дегім келеді.
Әдебиеттер тізімі:
1 Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев – мемлекет және қоғам https://azretsultan.kz › dinm-h.
2 Бүгін қазақ халқының ардақты перзенті, аса көрнекті ...https://vk.com › wall-4551748
3 Академик Д.А.Қонаевтың Қазақ Ғылымының дамуына ... https://kzref.org› akademik-d.
Д.А.ҚОНАЕВ - БІЛІКТІ МАМАН,
ЕҢБЕКҚОР ҒАЛЫМ
Ажибаева Гүлзия Усенхановна
Ақтөбе қаласы «Дінмұхамед Қонаев атындағы
жалпы білім беретін орта мектеп» КММ
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Д інмұхамед Ахметұлы Қонаев ХХ ғасырдың аса көрнекті тұлғасы, өз халқының адал ұлы. Д. Қонаев өз заманының ұлы саясаткері бола білді. Ол билік басында болғанымен, елдің экономикасын, әлеуметтік саласын, ғылымын, ұлттық мәдениетінің дамуына айтулы еңбек
сіңірді.
1947 жылы Қаз КСР Ға тау-кен институтының асперантурасына сырттай түсіп, онда профессор,
техника ғылымдарының докторы А.Ф Сухановтың басшылығымен өзінің кен саласындағы зерттеу
жұмыстарын бастайды. Ал 1948 жылы Д.А.Қонаев техника ғылымдарының кандидаты ғылыми дә-
режесін алу үшін « Қоңырат кеніші жағдайында бұрғылау- жару жұмыстарын жүргізудің неғұрлым
тиімді әдістерін анықтау» тақырыбында диссертациясын қорғайды.
1952 жылы сәуір айында Д.А Қонаев Қазақстан Ғылым академиясының толық мүшесі академик
және осы Ғылым академиясының президенті болып сайланды. Осы кезеңдегі талантты ұйымдасты-
рушылық қызметімен қатар, кен ісі саласындағы зерттеушілік еңбегі үлкен маңызға ие болды. Тау
кен ісі саласындағы ірі ғалым, талантты және қайратты ұйымдастырушы ретінде ол республика Ғы-
лым академиясын дамытуда көп іс атқарды. Оның басшылығымен инститттардың ғылыми қызметін
жақсарту, оларды кадрлармен нығайту, ғылымның өндіріспен байланысын күшейту, Қазақстанның
өндірістік күш қуатын дамытудың кешенді проблемаларын жасауға барлық ғылыми күш пен мате-
риалдық қорды шоғырландыру бағытында ірі шаралар жүзеге асырылды.
Д.А. Қонаев партиялық, мемлекеттік және ғылыми жұмысты публицистикалық қызметпен бел-
сенді ұштастыра білді. Оның қаламынан көптеген мақалалар мен публицистикалық туындылар жа-
рық көрді. 100-ден аса ғылыми еңбектің авторы. Ол «Менің уақытым туралы», «Сталиннен Горба-
чевқа дейін», «Қоңырат мыс кенін қазу», «Соколов-Сарыбай кен-байытукомбинаты карьерлерінде
кен қазу жұмыстарының техналогиясын жетілдіру», «Мырғалымсай қорғасын-мырыш кенінде жер
асты жұмыстарынан кенді ашық қазуға мүмкіндікдерін зерттеу», «Қазақ КСР-нің басты-басты ме-
таллургия кендерінде ашық жұмыстарды қолдану тәжірибесін қорыту», «Бозшакөл кені жағдайын-
да ашық кен жұмыстарын қолдану мүмкіндіктерін зерттеу сынды еңбектері бар.
Жалпы, Д.А. Қонаевтың ғылыми еңбектері кен орындарын ашық әдіспен қазу теориясы мен прак-
тикасының маңызды мәселелеріне арналған. Мәселен, Қоңырат кен орнына геологиялық сипаттама
беріп, жұмыстарды әзірлеу мен механикаландыру схемасына тоқталып, кен орында қолданылатын
бұрғылау -жару жұмыстарының әдістерін талдау жасаған «Қоңырат руднигіндегі бұрғылау -жару
жұмыстары» атты монографиясы бар. Сонымен қатар осы еңбегінде жарылыстың сапасына әсер
ететін факторлар, зарядты есептеу формулаларын анықтап жазған.
Кеніштерді пайдаланудағы көпжылдық еңбек тәжірибесін негізге алып, республика аумағында
жаңадан барланған пайдалы қазбаларды игеру кезінде ашық игеруді одан кейін кеңіейтудің орынды-
лығына «Қазақстанда ашық тау- кен жұмыстарын дамыту» атты күрделі еңбегін арнаған.
Қазақстанның көпсалалы экономикасын, мәдениет пен ғылымын дамытуда сіңірген зор еңбегі
үшін Д.А Қонаев үш мәрте Социолистік Еңбек Ері жоғары атағы берілді.
Д.А Қонаевтың республикамыздың ғалым- инжернерлерінің тұрақты қалыптасуына ерекше кө-
ңіл бөліп, Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев « Қазақ елінің тағылымды тарихында заман жүгін арқа-
лаған талай толағай тұлғалар болған. Аса көрнекіті мемлекет және қоғам қайраткері Д.А Қонаев
сондай біртуар болмыс иесі» деп өз бағасын берген болатын.Ғалымның еңбектері бүгінгі өскелең
ұрпаққа үлкен өнеге.
Әдебиеттер тізімі:
1 Асқаров А Қ Өнегелі өмір\ред. басқ. Ғ.М. Мұтанов -Алматы: Қазақ университеті,2017ж
2 Дінмұхамед Қонаев-Алматы: «Аруана», 2014ж
3 «Ақиқаттан аттауға болмайды» Дінмұхамед Қонаев (естелік- эссе)Ауд. С Әбдірайымұлы -Екін-
ші басылым -Алматы «Үш қиян» 2021ж
4 Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев (Өмір және еңбек шежіресі)
Д.ҚОНАЕВТЫҢ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМЫН
ДАМЫТУДАҒЫ ЕҢБЕКТЕРІ
Сырбаева Сағадат Маликовна
Ақтөбе қаласы «Дінмұхамед Қонаев атындағы
жалпы білім беретін орта мектеп» КММ
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Т арихымызға үңілсек, алдымен ауызымызға қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібек, ел тұтастығын көздің қарашығындай сақтап қалуға бар күш-жігерлерін жұмса-ған Абылай мен Әбілқайыр хандар ілінеді. Ал, жетпіс жылдан астам уақытқа созылған
кеңес дәуіріне келсек, сол кезде Қазақстанды 19 адам басқарған екен. Солардың ішінде респуб-
лика тізгінен ең ұзақ ұстап, ел алдында сіңірген еңбегі үшін халқының ерекше сүйіспеншілігіне
ие болған Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев еді. Бұл кісінің қысқаша өмірбаянына көз жүгірткеннің
өзінде, оның Қазақстан тарихында ойып алатын орны бар тұлға екендігіне көз жеткізу қиын емес.
Терең ақыл мен аса білімдарлық, көреген зерделілік секілді асыл қасиеттерді сіңірген биік
парасатты тұлға өз естелігінде тебірене: “Қазір сексеннің сеңгіріне шыққан мен үш формацияда
өмір сүрдім. Ғасырдың басында феодализм- капитализм заманында шыр етіп, дүниеге келіппін.
Социализм заманында бойымдағы барлық қажыр-қайратымды, білімімді, тәжірибемді жұмсап,
туған елімнің, халқымның бақыты жолында барынша адал еңбек етуге күш салдым. Қазақстан
аз ғана уақыт ішінде күшті дамыған ел қатарына қосылды. Өмірімнің соңында республикамыз өз
тәуелсіздігін алды. Бұл – халқымыздың ұлы бақыты. Осындай шат-шадыман бақытты көру маң-
дайыма жазылыпты” деген еді. Димаш ағамыздың бұл сөзінен ел игілігі жолында аямай жұмсаған
қажыр-қайратқа толы мәнді де мағыналы өмір жолдарын аңғару қиын емес еді.
Еңбек жолын 1936 жылы Балқаш мыс қорыту комбинатында бұрғылау станогының машинисі
болып бастаған Димаш Ахметұлы Қазақстанды ширек ғасыр бойы басқарған қазақ халқының көр-
некті мемлекет қайраткері болды. Оның ғылымға деген талпынысы мен талабы техника ғылымда-
рының кандитаты болуға жеткізді. Сонау елуінші жылдардың басында оған Қазақстан ғалымдары
зор сенім көрсетіп, оны республика Ғылым Академиясының академигі әрі оның президенті етіп
сайлады. Ол кісі Академия президенті болып қызмет істеген жылдары Қазақстан ғылымының да-
муына зор еңбек сіңіріп, ғылыми зерттеулердің негізгі салаларын кадрлармен нығайту жөніндегі
аса күрделі шараларды үлкен біліктілікпен, зор ыждағаттылықпен жүзеге асыра білді.
Олжас Сүлейменов “Қонаев – біздің бақытымыз үшін туған адам” деген еді. Расымен де, со-
лай-ақ. Сол кезеңде әлеуметтік-экономикалық даму деңгейі жоғары болды. Қазақстан одаққа көп
мөлшерде болат, шойын, мырыш, алтын, тағы басқа қазба байлықтарын өндіріп, беріп тұрды.
Елімізде алғаш фосфорлық қышқыл цехтары мен натрий триполифосфаты цехтары ашылды.Мал
шаруашылығымен айналысып келген еліміз 69% мыс қорыту, 70% қорғасын, 90% марганец, 87%
жай фосфор өндірді. Ал, көмір қазу 220 миллионға, электр қуаты 78 миллиард киловатт сағатқа
20
өсті. Ал, ауыл шаруашылығындағы қой саны 35 миллионға, жылқы 1 миллион 100 мыңға, ірі қара
саны 7 миллионға жетті. Тізе берсек, көп-ақ... Бұның барлығы да қазақтың данасы, жасы үлкен
ағасы Димаш атаның еңбегі еді.
Қатардағы қарапайым отбасында дүниеге келіп, ел қатарлы оқып, өндіріс, құрылыста шама-
шарқынша “ұятқа қалмауға” тырысып еңбектеніп, пісіп-жетілудің арқасында кезекті қызмет бас-
шымен біртіндеп көтеріліп, үлкен абырой-атаққа, лауазым – дәрежеге өз жөнімен қол жеткізген
азаматтың өмір жолының әрбір кезеңі кімге болса да, әсіресе жас буын – келер ұрпаққа ұлағатты
өнеге болары сөзсіз. Осы тұста біз оның қазақ ғылымына қосқан үлесі туралы айтсақ та жетіп
жатыр.
Техника ғылымының докторы Д.А.Қонаевтың ғылыми еңбектерін кен орындарын ашық әдіс-
пен қазу теориясы мен практикасының маңызды мәселелеріне арнады. Тіпті, 450-ден астам ғы-
лыми жұмыстар жазды. Кемел тұлғаның зерттеулері Қазақстанның кен қазу өнеркәсібінде өндіріс
тиімділігін елеулі түрде арттыруға жәрдемдесті. Бірнеше ғылыми еңбегі баспадан шықты. Олар-
дың қатарында, “Қоңырат мыс кенін қазу”, “Cоколов-Сарыбай кен-байыту комбинаты карьерле-
рінде кен қазу жұмыстарының технологиясын жетілдіру” т.б. бар. Ал, жарияланбаған жұмыстары
Қазақ ССР Ғылым академиясының Кен ісі институтының қорларында сақтаулы жатыр.
Оның араласуымен елімізде Қаратау геологтар “Күмісті” алтын-күміс кеніші ашылған, “Шал-
қия” кенінің зерттеу жұмыстары аяқталып, қор көлемі ұлғайған. “Ачполиметалл” комбинатын-
да кеннің салмағы 2000 мың тоннаға жеткен. Кентау фабрикасында кен байыту мүмкіншілігі 2,5
миллион тоннадан 4,0 миллион тоннаға көтерілген. Тіпті, кеніштерде жер астында өзі жүретін
машиналар пайда болған.
Ол республика ғылымын дамыту ісінде көптеген кедергілерге тап болған. Себебі, ол кезде
ғылым салалары саясаттың қолшоқпарына айналған еді. Десекте, кемел тұлға жан-жақты, әртекті
мемлекеттік және қоғамдық-саяси қызмет бабында жүрсе де, ғылымға ерекше көңіл бөлген. Тіпті,
Қазақстан Компартиясының ОК бірінші хатшысы болған кезде де Ғылым академиясын назардан
тыс қалдырмаған. Үнемі ғылымға қажетті қаржы бөліп, жаңа ғылыми-зерттеу орталықтары мен
институттарын ұйымдастырған. Ол КСР Ғылым академиясының президенті болып тұрған тұста
география, сейсмология, көмірқышқыл химия ғылыми-зерттеу институттары ұйымдастырылып,
Қарағандыда академияның Орталық Қазақстан бөлімшесі құрылған. Ғалымдардың аса құнды ең-
бектері жариялана бастаған.
Ал, 1980 жылы Республиканың Ғылым академиясынан 204 ғылым докторы мен 1486 ғылым
кандитаты шыққан. 7 ғалымға Социалистік Еңбек Ері атағы беріліп, 60-тан астам ғалым КСРО
және Қазақ КСР мемлекеттік сыйлықтарымен марапатталған.
Халқының алғысына бөленіп, батасын алып өткен сүйегі асыл жан өмірінде өзіне тұрмыстық
жағдай жасаған жоқ. Керісінше, өмірде шыншыл, мейірімді, жоқтарға қамқоршы болды. Ширек
ғасыр Қазақстанды ши шығармай басқарып, үш жүз түгілі мұнда тұратын жүзге жуық ұлт өкілін
тең көрді. “Жақсыдан шарапат” демекші, тұтас бір ұлттық саяси көсем ғана емес, рухани ұстаз
болған дана адамның жақсылығын көрген жандар күні бүгінге дейін оған деген ризашылықтарын
білдіріп, сағынышпен еске алады. Сондықтан оның есімі халықтың көңілінде беделі биік саясат-
шы, телегей-теңіз терең ақылдың кені, аса білімдар ретінде халық жадында мәңгілік сақталып
қалды.
21
Әдебиеттер тізімі:
1 Кемеңгер: / Р. Ниязбек, - Алматы: Жалын, 2011 . - 496 б
2 Қонаевпен сырласу, Шаханов Мұхтар,-Алматы: Жалын,2011.–160 б.
3 Дінмұхамед Қонаев және Әулиеата өңірі/-Тараз: Сенім, 2016.–312 б.
4 Дінмұхамед Қонаев және Алматы , У истока большого мегаполиса / - Алматы: Өнер, 2008 . –
224 б.
5 Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев:фотоальбом,=Динмухамед Ахмедович Кунаев, = Dinmukhamed
Akhmedovich Kunayev / - Астана : Алматыкітап, 2011 - 256 б.
6 Қабышұлы, Ғ. Қонаев кімнен кем, кімнен артық еді? [Мәтін]: «Жас Алаштың» оқырмандарына
он ауыз сөз / Ғ. Қабышұлы // Жас Алаш. - 2022
ДІНМҰХАМЕД АХМЕТҰЛЫ
ҚОНАЕВ ҚАЗАҚ ҒАЛЫМЫ
Саликова Асем Ертаевна
Ақтөбе қаласы «Дінмұхамед Қонаев атындағы
жалпы білім беретін орта мектеп» КММ
ағылшын тілі мұғалімі
Д.Қонаевтың тағдыры, бір жағынан, жалпы оптимизммен және халықтың социализм идеал-дарына, торий, этникалық мәдениеті мен тұтас халықтардың дәстүрлеріне деген мызғымас сенімімен сипатталатын қоғамдық-саяси процестердің әсерінен дамыды. , бұл Қазақстан-
ның болашақ көшбасшысына әсер етпей қоймады.
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Мәскеу түсті металдар және алтын институтын бітірген (1936).
Оның 100-ден астам ғылыми еңбектері бар. Құрамы: Коунрад мыс кен орнын игеру; В.И.Ленин
және ұлт-азаттық қозғалыс, жинақта: Ұлт-азаттық қозғалыс мәселелері. В.И.Лениннің туғанына 100
жыл толуына арналған халықаралық симпозиум материалдары; Лениндік ұлт саясаты іс-әрекетте,
жинақта: Қазақстан Компартиясы тарихының мәселелері т.б.
Қонаев Д.А.-ның негізгі ғылыми еңбектері:
1 Коунрад мыс кен орнын игеру;
2 Мірғалымсай қорғасын-мырыш кен орнында жерасты өндіруден ашық әдіске көшу мүмкінді-
Гің зерттеу
3 Қазақстанда ашық әдіспен тау-кен өндірісінің дамуы.
4 Қазақ КСР: қысқаша тарихи-экономикалық очерк.
5 Шахталардағы тау-кен машиналарын электрлендірудің ғылыми-техникалық негіздері.
Кітаптардың авторы: «Менің уақытым туралы» (1992), «Сталиннен Горбачевқа дейін» (1994).
Институтты бітіргеннен кейін оны Прибалхашстройға жібереді. Ұлы Отан соғысы жылдарында
«Алтайполиметалл» комбинаты бас инженерінің орынбасары, техникалық бөлім бастығы, сондай-
ақ Лениногор кен басқармасы Риддер кенішінің директоры қызметтерін атқарған. КОКП XIX-XXVII
съездерінің делегаты, КСРО Жоғарғы Кеңесінің III-XI шақырылымдарының депутаты болды.
Үш мәрте Социалистік Еңбек Ері, 8 Ленин орденімен, КСРО-ның, шет мемлекеттердің басқа да
ордендерімен және медальдарымен марапатталған.
Күштеп ұжымдастыру мен қазақтарды отырықшы өмір салтына көшіру жолындағы ойланбаған
ерікті шаралар миллиондаған отандастардың өмірін қиған жаппай ашаршылыққа әкеп соққанда,
Д.Қонаев студент кезінде-ақ республиканың қиын жағдайына көзі жетті. және қазақ халқының ге-
ноцидіне айналды.
Қазақстан үшін қиын кезеңді еске алған Д.Қонаев республика басшысы ретінде оның дамуына
зор үлес қосты. Кейін оның басшылығымен Қазақстан елеулі табыстарға қол жеткізді. Республи-
каның даму бағдарламасы өнеркәсіп өндірісін, ауыл шаруашылығын, қарқынды құрылысты жолғақоюға бағытталды. Қолайлы әлеуметтік-экономикалық жағдайлар халықтың табысты демография-
лық дамуына әкелді. Республиканың стратегиялық дамуының табысты болуына тау-кен инженері-
нен Қазақстан Ғылым академиясының президенттігіне дейін жеткен оның басшысының кәсіби бағ-
дары әсер етті. Одан кейін Д.А.Қонаев партия жұмысын басқара отырып, халық шаруашылығының
дәл осы салаларын дамытты.
Жас инженер Д.Қонаевтың кәсіби жолы 1936 жылы Мәскеу түсті металдар және алтын институ-
тының тау-кен факультетін бітіріп, Қоңрад-Балқаш құрылыс алаңына жолдама алған соң басталды.
Жобалау бөлімінің аға инженері қызметінен бас тартқан Д.А. Қонаев өндірісті тікелей сұрап, айнал-
малы соқпалы бұрғылау станогының машинисі болып жұмысқа кіріседі. Қарапайым машинисттен
шахтаның бас инженеріне дейінгі еңбек жолын өткен Д. Қонаев артта қалған аймақтарды алдыңғы
қатарға шығарған жоғары кәсіби өндіріс көшбасшысы болды. Оның жеке белсенді қатысуының ар-
қасында шахта жетіспейтін тау-кен техникасын, әлеуметтік-мәдени өмірге қомақты қаржыны алды,
нәтижесінде өндіріс айтарлықтай қарқын алды.
1938 жылы қарашада алғашқы Балқаш мысы алынды. Осы еңбек ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Ке-
ңесінің Президиумы жұмысшылар мен инженер-техник қызметкерлердің үлкен тобын ордендермен
және медальдармен марапаттады. ИӘ. Қонаев алғаш рет мемлекеттік награда – «Ерен еңбегі үшін»
медалімен марапатталды. Шахтада жұмыс істеп жүріп коммунистік партия қатарына өткен.
Шұғыл континенттік климат, қиын өмір сүру және еңбек жағдайлары, қатал репрессия кезеңі
Қазақстанның болашақ көшбасшысының мінезін жұмсартты. Күнделікті жұмыстың аса шиеленіс
қарқыны, инженер Қонаевтың жоғары кәсіпқойлығы оның мансаптық өсуіне қолайлы әсер етті.
1939 жылдың қыркүйек айының соңында Д.А. Қонаев Балқаш қаласынан Қазақстан Компар-
тиясы (б) Орталық Комитетінің қарамағына шақырылып, кейіннен Риддер кен басқармасының ди-
ректоры болып тағайындалды. 18 қазан күні Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев пен Зухра Шәріпқызы
Ялымованың тойы өтті. Алайда, отбасылық ерлі-зайыптылар Риддерге жұмысқа кеткен.
КСРО шекарасындағы соғысқа дейінгі жағдай стратегиялық сала – металлургия өнеркәсібіне
қойылатын талаптарды күшейтті. Аз ғана уақыттың ішінде кеніштің жаңа директоры оны артта
қалғандардан алдыңғы қатарға шығарып, өндіріс көлемін еселеп арттырды. 1941 жылы Риддер қа-
ласы Лениногорск болып өзгертілді. Айта кетерлігі, соғыс жылдарында жауға атылған 10 оқтың 9-ы
Лениногор қорғасынынан балқытылған.
1942 жылдың сәуірінде Қонаев Орталық Комитеттің қарауына шақырылып, 20 сәуірде республи-
ка Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары болып тағайындалды. 1942 жылы 6 мау-
сымда Д.А.Қонаев Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінде қызметке кірісіп, кейіннен белгілі бол-
ғандай, балалық шағы өткен қалаға мәңгілікке оралады. Техникалық тапсырма түсті металлургия,
көмір және мұнай өнеркәсібі, электр станциялары, темір жол, көлік, қорғаныс зауыттарының жұ-
мысын үйлестіру болып анықталды. 30 жасында Д.А. Қонаевқа мемлекеттік басқарудың ең жауап-
ты бөлімі, бүгінгі өлшем бойынша – Премьер-Министрдің орынбасары қызметі сеніп тапсырылды.
Ол кезде Қазақстан Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы болып жұмыс істеген Н.Д. Ундасынов,
ҚКП ОК екінші хатшысы – Ж.А. Шаяхметов.
1949 жылдың ақпан айының аяғында Қазақстан коммунистерінің IV съезінде Д.А. Қонаев алғаш
рет Орталық Комитеттің мүшесі болып сайланды. Алайда олар Н.А. Ундасынов бұл съезде қатыса
алмады, себебі олар апатты жою үшін Қызылорда облысында болды. Көктемгі тасқын бөгетті жа-
рып өтіп, Орталық пен Орталық Азия арасындағы теміржол қатынасын үзіп, Қызылорданы су басып
кету қаупін тудырды. Апатты жоюға үлкен күш, көптеген техника, әскери және теміржол қызмет-
керлері жұмылдырылды. Бірақ, соған қарамастан, серпінді сайтты жабу мүмкін болмады. Бірде Д.А.
24
Қонаевқа терең қария келіп, «қарабураны» пайдалану керек екенін айтты. Ол түсіндірді: лассонды
жерге созып, оларға қамыс, сабан, топырақ салып, таспаны тығыз орамға айналдыру керек. Содан
кейін осы орамдармен серпінді блоктаңыз. Темір бөгет салуда, өзендерді бөгеуде қолданған бұл
әдісті қолдану нәтижесінде күндізгі серпіліс жабылды. Дана қарттың ақыл-кеңесі ғана әскери ба-
тальондар мен ондаған ірі мамандарды қуатты техникасымен алмастырғаны белгілі болды. Осыдан
кейін Д.А. Қонаев ақсақалға ғылым үшін бір емес, бірнеше рет ойша алғыс айтып, замандастары-
ның халық тәжірибесіне немқұрайлы қарайтынына налыды.
1951 жылы желтоқсанда Қонаевты Шаяхметов шақырып, Қазақстан тарихын идеологиялық көр-
сетудегі жағдайды түзету қажеттігіне байланысты Ғылым академиясын басқаруға ұсыныс жасап,
одан бас тартылды. 2 айдан кейін Орталық Комитетке қайта шақырылды. Шаяхметов бұл жолы Қо-
наевтың ғылым басқармасына ауысуына келісімін алды.
1952 жылы 16-17 сәуірде республика Ғылым академиясының жалпы жиналысының сессиясы
болды. Орталық Комитеттің идеология жөніндегі хатшысының қысымымен бірінші күні-ақ олар
академик М.П. Русаков пен А.К. Жұбанов, корреспондент-мүше – Қ.Д. Жұмалиев. Кейіннен олар-
ға қатысты әділеттілік орнады. 17 сәуірде қазақтың ірі ғалымы Қ.И. Сәтбаев жасырын дауыс беру
арқылы Ғылым академиясының президенті және президиумының мүшесі қызметінен босатылды.
Ғұмыр кешпей қара бастың қамы үшін,
Қорғадыңыз ел мен жердің намысын.
Тарих өзі таразылар, танытар,
Ұлық қазақ Қонаевтың сан ісін -,
деп халық оның есімін ұлықтап жүр. Ұлт тарихын зерделей отырып, ұлт перзенттерін ұлықтай
отырып, ата-бабаларымыз бен оны жасаған тұлғалардың, олардың мұралары мен болашақ туралы
ой-пікірлерін зерделеп, кейінгі ұрпаққа жеткізу – абыройлы парыз. Қазақ зиялыларының өкілдері
біздің қоғамда бір шоқ жұлдыздай ұйыған нұрды құрайды. Үнемі озық дамуға ұмтылған, өзінің
парасаттылығымен, нақты тұжырымдарымен, бағыт-бағдарына ықпал ете алатын қоғамның тыны-
сына әсер ететін басты күш – зиялылар қауымы. Сондықтан да зиялылар тарихын зерделеу, ғылым-
дағы, қоғамдағы орнын саралап, оған қосқан үлесін саралап, тәрбиелік қырларын анықтап, баға
беру – маңызды міндеттердің бірі.
Дінмұхамед Қонаев 1986 жылы желтоқсанда Алматыдағы атақты Желтоқсан оқиғасы найзағай-
ға ұласып, зейнеткерлікке шыққаннан кейін тез арада халықтың көңілінен шығып, ұмытыла баста-
ды. Үш жылдан кейін Нұрсұлтан Назарбаев Геннадий Колбиннің орнына Қазақстан Коммунистік
партиясының бірінші хатшысы болып тағайындалды. Біраз уақыттан кейін ол тәуелсіз Қазақстан-
ның президенті болды, содан бері ол 20 жылдан астам билік жүргізді. Ал Қонаев көлеңкеде қалды.
Дегенмен, көреген мемлекет және қоғам қайраткері Қонаев атамызды ешқашан ұмытпаймыз.
Әдебиеттер тізімі:
1 Адамбаев Б. Алтын сандық. Әдеби мақалалар. – Алматы: Жазушы,
1989 ж. - 200 б.
2 Бердібаев Р.Қазақ тарихи романы. – Алматы: Наука, 1979 ж. – 240 б.
3.Д.Қонаевқв арнау Алаш газеті 1998 жыл 12 бет.
25
Бокаева Н.С.
Ақтөбе қаласы «№36 қазақ орта мектебі» КММ
мектеп директорының әдістеме ісі жөніндегі орынбасары
Тайман Ж.Т.
Ақтөбе қаласы «№36 қазақ орта мектебі» КММ
тарих мұғалімі
Ә р ғасырдың, әр дәуірдің өз бояуы бар. Жарық - сәулелі, қоңырқай-көлеңкелі тұсыда аз емес. Өткенің мен бүгінің, ертеңің бәрі мидай араласып жатыр. Алайда, тарихтың кестелі шежіре-сіне кез келген пенде өз өрнегін қалауымен сала алмайды. Тарихта аты қалатындар - топтан
озған тұлғалар. Біреулері бүкіл империяны шеңгеліне ұстап, қаталдығымен есте қалса, екіншілері
ұлы қырғын соғыс ашып аты шығады. Ал, өркениет атаулыны өрлетіп, жер бетіне игілік әкелген
ұлылар қаншама? Міне осындай тұлғаларымыздың бірегейі, халқымыздың аяулы перзенті, аса ірі
мемлекет және қоғам қайраткері-Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев.[1,7б]. Халқының қалтқысыз құр-
меті мен шексіз сүйіспеншілігіне бөленген Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев қарапайым кісілік, ке-
меңгерлік, тектілік, көрегендік қасиеттері мен ел жұртына адал тілекшілігі адамды таң қалдырмасы
Ғалымның жазған хаты, жақсының жасаған жақсылығы ешқашанда өшпейтінін ескерсек, тірі
кезінде пайғамбар атанбаса да халқының махаббатына шынайы бөленген, кісілік кішілігімен, аза-
маттық болмыс-бітімімен қара орман қазақ жұртының жүрегінен орын алған Алаш ардақтылары-
ның бірі Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев уақыт деген ұлы көшке ілесіп, жүз деген жастың шыңына
шығып, өзі болмаса да рухы артында қалған ел жұрты айтулы мерекеде азаматтың азаматтығын ай-
тып, түрлі естеліктерден бөлісу, елім деп еңіреп кеткен ұлы тұлғаға құрмет болумен қатар, өткенді,
ұлылықты дәріптеудің, тарихты қастерлеудің үлгісі болары анық.[3,58б]
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев 1912 жылы 12 қаңтарда Алматы қаласында өмірге келген. 1930
жылы Алматыдағы орта мектепті бітіріп, 1931-1936 жылдар аралығында Мәскеу қаласының М.И.Ка-
линин атындағы түсті металдар және алтын институты кен факультетінде оқып білім алады. 1939
жылы КОКП мүшелігіне өтіп, өмірінің соңына дейін мемлекеттегі республикалық және саяси билік-
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың Мәскеудегі алғашқы оқу жылдары Кеңес Одағының және
Қазақстанның адам айтқысыз қиын қыстау кезеңіне дәлме дәл келеді. Бұл кезең аты шулы ұжым-
дастыру, күштеп отырықшыландыру кезеңі болатын. Нәтижесінде қазақ халқы аштыққа ұшырап,
қырылған кезеңдері Мәскеудегі студенттердің жиналыстарында жиі талқыланып, білім іздеген жас-
тардың ахуалдары болмай елге қайтуға мәжбүр болды. Дегенмен Дінмұхамед аса шыдамдылық пен
26
оқуын ойдағыдай аяқтап 1936 жылы Балқаш мыс қорыту комбинатының Қоңырат руднигіне жұмыс
істеуге жолдама алды. Мұнда бұрғылау станогының машинисінен бастап рудник директорына де-
йін қызмет атқарды. Ол басшылық жасаудың сан алуан қыры мен сырын үйреніп, шыңдалды, атап
айтқанда келешекті ойлап абай болу, нақтылы жағдайда бағалау, жүктелген жауапкершілікті толық
сезіну секілді қасиеттерді игерді. Бұл қасиеттер Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың қызмет бабында-
ғы баспалдақпен жоғары көтерілуіне жол ашты.[4, 128б]
Дінмұхамед Ахметұлының ғылымға деген талпынысы мен құштарлығы техника ғылымының
кандидаты ғылыми дәрежесіне диссертация қорғауына әкелді. Кандидаттық диссертацияның негі-
зінде оның бірнеше ғылыми еңбектері жарық көрді. Олардың қатарында: “Қоңырат руднигіндегі
бұрғылау-жару жұмыстары” (1949 ж), “Қоңырат мыс кенін қазу” (1949 ж) және тағы да басқа еңбек-
тері бар.[5.89б]
“Қоңырат руднигіндегі бұрғылау-жару жұмыстары” еңбегінде жер қыртысы, құрылысы мен құ-
рамы, геофизикалық өрістері мен пайдалы қазбалар және олардың кен орындары, кен орындар жа-
ралуының табиғи жағдайлары мен генетикалық типтері, кен орындарының өнеркәсіптік типтері:
металл, бейметалл, жанғыш және техногендік пайдалы қазбалар туралы қарастырылған. Сондай-ақ,
кен орындарды ұтымды және қауіпсіз пайдаланудың жағдайлары туралы сипаттама береді.[6, 32б]
“Қоңырат мыс кенін қазу” атты ғылыми еңбегінде “Қоңырат” мыс кентасының ірі кен орынында
металды игеруде Қазақстан әлем елдерінің алдыңғы үштігіне кіргендігін, сонымен қатар мыс кенін
өндіруде технологияға аса мән берген жөн деп өз пікірін білдіреді. Мыс кендерін байыту техноло-
гиясында елеу және майдалауға аса мән бергені жөн, себебі мұндай технология мыс өндіруде кеннің
сапасын жоғалтпай сақтап тұратындығын айтқан болатын.[7, 78-80б.]
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев жан-жақты, әртекті мемлекеттік және қоғамдық саяси қызмет ба-
бын жемісті ғылыми зерттеу және ғылымды ұйымдастырып басқаруды асқан шеберлікпен ұштас-
тыра білді. 1952 жылы КСР Ғылым академиясының академигі болып сайланып, 1952-1955 жылдар
аралығында президенті қызметін атқарды. Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев Министрлер кеңесінің
төрағасы, Қазақстан Компартиясының ОК бірінші хатшысы болған кезінде Ғылым академиясын
назардан тыс қалдырған емес, үнемі материалдық және қаржы бөліп, жаңа ғылыми зерттеу орталық-
тары мен институттарын ұйымдастырып, география, сейсмология, молекулярлық биология, биохи-
мия, органикалық синтез және көмірқышқыл химия ғылыми зерттеу институттарын ұйымдастырып
ғылымның дамуына өзіндік үлесін қосты. [8,312б]
Қонаев – ғасыр адамы. Бұл кісі ғылымға, мәдениетке ерекше көңіл бөлді. Ілияс Есенберлин
«Көшпенділерін» жазғанында, Олжас Сүлейменовтың «Аз и я» кітабын және Мұрат Әуезовтың
«Жас Тұлпар» ұйымын Мәскеу жаппай қаралай бастағанда, Қонаевтың оған сабырмен ара түскенін
айта кету керек. М.Әуезов, С.Мұқанов, Ғ.Мүсірепов, сынды ақын, жазушылармен тікелей араласып,
тіпті, Шәкен Аймановтың «Қыз Жібек» фильмінің шығуына үлкен әсер еткен.[9, 122б]
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев өзінің артынан өшпес мұра қалдырып кетті. Оның 450-ден астам
ғылыми және публицистикалық еңбектері жарық көрді. Мысалға: «Советтік Қазақстан» (М.,1978,
Алматы.,1980ж), «Таңдамалы сөздері мен мақалалары» (М., 1978, Алматы 1978ж), «Лениндік ұлт
саясаты қолданыста» (Алматы 1981 ж) еңбектері ХХ ғасырдағы республика өмірінің қоғамдық-сая-
си және әлеуметтік-мәдени, сондай-ақ ұлтаралық қатынас мәселелеріне арналған еді. [10, 4-5б.]
Ғылымды бір жақты қарамай мәдениетке, ұлттық құндылықтарды дәріптеуге де ат салысқан
алып тұлға. Нұрғиса Тілендиевтің “Отырар сазының” да шығуына өзіндік үлесін қосты.[11,159б.б]
Қонаевтың ықпалымен кезінде қазақ даласының тағы бір ұлы тұлғасы, екінші Ұстаз атанған Әбу
Насыр әл-Фарабиді туған жеріне қайта таныстыру мақ-сатында 1975 жылы Мәскеуде және Алматы-
27
да Әл-Фарабидің 1100 жылдық мерекесіне арналған халықаралық конференциялар өтті. 1970 жылы
Д.А.Қонаев атақты археолог Кемел Ақышевты қабылдап, оңтүстік Қазақстандық кешенді археоло-
гиялық экспедициясының құрылуына және жыл сайын аталған мақсатқа қомақты қаржы бөлінуіне
ықпал ете отырып төл тарихымыздың зерттелуіне жағдай жасады. Кейін Қазақстанның ең таңдаулы
археологиялық табылымы Есік обасынан табылған “Алтын адамды”, сондай-ақ сақ дәуірінің кере-
мет жәдігерлерін Египетте өтетін халықаралық көрмеге апарып шетелдіктерге таныстыруға жағдай
жасаған еді.[12, 274б]
Зейнеткерлікке шыққанан кейін «Өтті дәурен осылай» атты естелік кітабында КСРО және Қа-
зақстанның ХХ ғасырдағы саяси өмірінің көптеген қырлары мен сырлары баяндалды. [13, 64б]
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев мемлекет және халық алдында сіңірген зор еңбегі үшін 3 мәрте
(1972,1976,1982ж) Социалистік еңбек ері, Қызыл ту ордендерімен және Октябрь революциясы ор-
денімен марапатталып, 1999 жылы Халықаралық Абылай хан қоры, Қазақтың тарих және мәдени
ескерткіштерін қорғау қоғамы мен “Алтын адам” қоры құрған қоғамдық кеңестің шешімімен Дін-
мұхамед Ахметұлы Қонаев “Ғасыр саңлағы” деп жарияланды
“Көрнекті адамдар өз елінің бағына, не сорына туады” деген ескі мақал бар. Ілияс Есенберлин:
Дінмұхмед Ахметұлы болса туған елінің бағына туған және біздің әрқайсымыз үшін айрықша ыс-
тық. Әсіресе ол өмірі қауіп қатерде жүрген адамдарға тіптен ала бөтен жақын сияқты. Оның басты
қасиеттері адам сүйіспеншілігінде, әділеттілігінде, биік адамгершілігінде, нақтылығында, істі терең
білуінде. Оны өзгелерден ерекшелендіріп тұратын қасиет ғажайып даналығы болса керек. Ол өз ісі
арқылы халқының шынайы сүйіспеншілігіне ие болды.[14, 189б]
Қорытындылай келе, Дінмұхмед Ахметұлы Қонаев халықтың көңілінде беделі биік саясатшы,
табанды қайраткер, талантты біртуар басшы, телегей теңіз терең ақылдың кені, аса білімдар, ешкім-
ге қиянат жасамаған көсем мінезді, салиқалы салмақты, сөзі дуалы, пәк, асқақ мұраты мен парызын
адал орындаған, ұлан ғайыр жұмыс атқарған еңбекқор, заңғар тұлға ретінде халық жадында мәңгі
сақталып қалады.
Әдебиеттер тізімі:
1 О.Қауғабай. Таңғажайып Қонаев. Алматы-Қазығұрт 2008 ж
2 А.Жақиянова. Алып тұлға және айдынды қала. Алматы 2012 ж
3 Дара дана тұлға. Алматы 2012ж
4 Орталық ғылыми кітапхана. Қонаев Дінмұхамед Ахметұлы.Алматы 2011 ж
5 Р.Ниязбек. Кемеңгер. Алматы, Жалын баспасы 2011 ж
6 Д.Қонаев.“Қоңырат руднигіндегі бұрғылау-жару жұмыстары”. Москва.1949 ж
7 Д.Қонаев. “Қоңырат мыс кенін қазу” Москва 1949 ж
8 Тараз газеті// Дінмұхамед Қонаев және Әулиеата өңірі. 2016 ж
9 Ақиқаттан аттауға болмайды. Алматы 1994 ж
10.Қазақ әдебиеті//Қонаев дәуірі және Біз. 06.01.2012 ж
11.Р.Ниязбек. Көсем. Алматы 2021 ж
12.Егемен Қазақстан//Қонаев және ұлттық құндылықтар. 03.02.2022 ж
13.Д.Конаев. Өтті дәурен осылай. Алматы 1992 ж
Д.ҚОНАЕВ АТАМЫЗДЫҢ ҚАЗАҚ
ҒЫЛЫМЫНЫҢ БИІК БЕЛЕСТЕР
МЕН АЛАР АСУЛАРЫНЫҢ
БАҒЫНДЫРУЫНА СIҢIРГЕН САРА
ЕҢБЕГІ
Мұратбекқызы Дильназ
Ақтөбе қаласы «№8 орта мектебі» КММ
10 класс оқушысы
Жетекшісі Бишенова А.А.
М ақалада қазақтың дара да дана перзенті, біртуар ұлы, қоғам қайраткері, өз заманының нар тұлғасы, еңселі ері Қонаев Дінмұхамед Ахметұлының қазақ ғылымына қалдырған зор, ерен еңбегімен оның дамуы және бүгінгі жастар қоғамындағы өзектілігі мәселесі қозға-
лады.
Бүгінгі күні Отанымыз Қазақстан Республикасы тәуелсіз, еңсесі биік, өзге дамыған мемлекет-
термен терезесі тең, керегесі кең, егеменді ел болып қалыптасты! Қазақстанның тәуелсіз, күннен
күнге шарықтап дамып, өсіп келуі ел болашағы үшін тырысып, көркейткен кемеңгер жандардың ең-
бегі. Мемлекетіміздің осынау ғасыр бойына езгіге түсіп, ел басына күн туған сәтте, алғаш еліміздің
ертеңі үшін 40 жылдай ел басқарып, 47 қала тұрғызып, халықтың әл-ауқатын көтеріп, «елім» деп
адал қызмет, қажырлы еңбек сіңіріп, артынынан баға жетпес мұра қалдырған ұлы тұлғаның біреге-
йі-Дінмұхамед Қонаев атамыз! Әкесінің ғана емес, халқының баласы бола білген, өз отбасы үшін
емес, қазақтың ұрпағы үшін барын салды. Димаш атаның басқарушылық жылдарында мәдениет,
ғылым, білім дамып, халық рухани азық жинап, білім нәрімен сусындап, Димаш Ахметұлының ар-
қасында әлем бізді таныды! Алып қайраткердің білімінің тереңдігі, дүниетанымының кеңдігі-қазіргі
қазақ қоғамындағы «болашағымыз» деп үміт артып отырған жастардың әлем елдерінде сынды бі-
лім, ғылымменен дамуы қандай тұлғаға зәру болып отырғанын айқын бейнелейді.
Ұлы тұлғаның дара жолын халық жадында сақтап, өскелең ұрпаққа жеткізу, Д.Қонаев арманда-
ған білімді қоғам құру, «білімдінің күні жарық» ұранымен алға ұмтылу, оның тек қана қайраткерлік
және саяси бейнесін ғана емес, қазақ ғылымына қосқан үлесін дәріптеу, ұлықтау-біздің абыройлы
парыз әрі басты мәселе болмақ. «Бүгінгі өскелең ұрпақ арасында Қонаевтың еңбектері өзекті ме?»
деген сұрақ төңірегінде мәселе көтерілуі керек. Расында да, даналыққа толы, өнімді еңбектер өз
өзектілігін бүгінгі күнге дейін жоймады. Себебі, туындыларда тарих, Сталин мен Горбачев саясаты,
Ғылым Академиясын ашудағы халықты сауатты етуге бағытталған бірқатар маңызды мiндеттер,
29
ақыл-өсиеттері, ғылыми жұмыс пен ғылымның өндiрiспен байланысы, республиканың өндiргiш
күштерiн дамытудың өзекті де түйiндi мәселелерiн шешу, ресурстарды тиiмдi пайдалануға бас назар
аударылып, осы еңбектер арқылы Ғылым Академиясының жұмысы жандандырыла түскен болатын.
Қазіргі таңда да өзектілігін жоймаған, тарихтағы ең елеулі оқиғалар арқылы бізге ағынан жарылып,
жаңа ғасыр болашағын дамытуға, қазақ ғылымы арқылы білім алып, Димаш атамыз өзі сынды елі
үшін туып, қызмет етер жастардың көбейіп, оның еңбектерін танып, «елдің өркендеуіне үлес қо-
суымыз керек» деген оймен саналы да сапалы ұрпақ шығара, сол замандағыдай қоғамнан аулақ
болып, Б.А.Төлепбаевтың пайымдауына жүгіне отыра «Д.А.Қонаев ірi ғалым, әрі ғылымды бiлiктi
ұйымдастырушы ретінде Қазақстанның Ғылым Академиясының гүлденуiне көп еңбек етті. Оның
басшылығымен Ғылыми күштер мен материалдық ресурстар шоғырланған республика, өндiрiстiк
күштерiнiң дамуының, кешендi мәселелерiн шешуде сонымен қатар ұлт мәдениетінің көтерiлуiнде
«Ғылыми мекемелердiң жұмысы жандана түсті» дей, Дінмұхамед Ахметұлы атамыздың ғылымға
сіңірген еңбегі жеткізе, туындыларында жастарға «тура жолды» насихаттайды.
Келешек Қазақстан үшін де маңызды мiндеттер, пайдалы зерттеулер жүргізген де Димаш Ахме-
тұлы! 20 ғасыр, 40-50-ші жылдарында патшалықтың саясатының басты максаты әдебиет пен өнер,
ғылыми еңбектер, тіл құралдарға қатаң ереже қолдана, тыйым сала, қалыптастырып қойған ереже-
ден аспай, қазақты жоя, ана сүтімен дарыған қазақтың құндылықтарын сызып тастауға, тілін ұмыт-
тыруға, сана-сезімін улап, тұншықтырып, алыстату болды. Олардың шарасыз күйге түсіріп, шыбын
жанын шүберекке түйіп, шырылдағандарды жойып жібергенінде, қазақтың ертеңгі тағдыры қалай
боларын да елестету қиын. Дінмұхамед сол замандағы да қиындыққа төтеп беріп, 10-ға жуық ғылы-
ми түрде еңбектерін шығарды. Мұны келер ұрпақ түсініп, оның қаншалықты үлкен жауапкершілік
пен еңбек, халқына деген құрмет екенін түсінуі абзал. Расында да, бұл оқиғадан кейін де Отанына
деген шынайы сүйіспеншілігіне көзіміз жетеді.
Шынында да, елінің игілігі үшін атқарылған игі істерді кемел жан - Д.Қонаевтың қазақ ғылымы-
на деген өлшеусіз қамқорлығы ғана емес, қазақ ғылымының биік белестер мен алар асуларының ба-
ғындыруына сiңiрген сара еңбегі деп мақтан етеміз. Сондықтан да олардың тарихта, ғылымда алар
орнын, қоғамға қосқан үлесін саралай отырып зерделеу, бағалау, тану, түсіне біліп, жеткізу маңызды
мiндеттердiң бірі. Сол үшін де қоғамы мен Отан алдындағы өз перзенттік парызын айқын да анық
түсiнген жан, қандай жағдай болмасын оны адал орындағандар, әрқашан дәйiм жұртының нағыз
азаматы, бетке ұстары, шамшырақтары болып қала бермек.
Әдебиеттер тізімі:
1 Назарбаев Н.Ә. «Елi барда ер елеусіз қалмайды» // Егемен Қазақстан – 2010 ж
2 Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң 1994 жылдын 24 ақпанындағы «Д.А.Қонаевтың атын мәң-
гі есте қалдыру туралы» қаулысы Кеңестік Қазақстан ғылымы (1920-1980). Алматы. Ғылым, 1981 ж
3 Қонаев Д.А «Өтті дәурен осылай» (Естелік эссе)– Алматы. 1992 ж
4 Қонаев Д.А. «Ақиқаттан аттауға болмайды»– Алматы – 1997 ж
5 Қазақстан 40 жыл Статикалық жинақ – Алматы, 1960 ж
НАҒЫЗ ҰЛТЫ ҮШІН ТУҒАН
ПЕРЗЕНТ
Адаева Жанар Алимжановна
Ақтөбе қаласы «І.Есенберлин атындағы
№15 орта мектеп» КММ
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
О таршыл Кеңес үкіметі тұсында ел ағалардың басты мақсаты ұлт тұтастығын сақтап қалу болды. Олар күрес жолында тынбай еңбек етті, тәуелсіздікке ұмтылыста жан алысып, жан берісті. Солардың бірі де бірегейі – Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев. Бұл есім әрбір қазақ
үшін қастерлі де қасиетті. Тарихымызда ойып тұрып орын алған ірі тұлға. Халқы үшін аянып қал-
маған ардақты азамат. Халқы да қайраткер ұлын ұлықтап, «Димаш» деп еркелеткен жұрт төбесіне
көтерді. Олардың ел перзентіне арнаған ыстық ілтипат пен сенімі Димаштың қанатын кеңге жаюына
себеп болды. Бұл турасында Дінмұхамедтің өзі «Панам да ел, данам да ел. Соған арқа сүйедім, содан
үйрендім» деп ағынан жарылды.
Елу жыл ел ағасы болып Қазақстанды басқарған тұсында республикамыздың өнеркәсібі мен
ауыл шаруашылығы, мәдениеті мен руханияты қарышты қадаммен дамып, еліміз аграрлы елден
аграрлық-индустриялық елге, мәдениеті мен өнері, білімі мен ғылымы шарықтап өскен алдыңғы қа-
тарлы мемлекет болды. Мәселен, 1955 - 1986 жылдар аралығында өнеркәсіп көлемі 9 есе, ауыл ша-
руашылығы 6 есе, құрылыс 8 есеге жуық өсіпті. Экономикалық қуатымызбен қатар демографиямыз
да артты. 1959 жылы Қазақстанда 2 млн 787 мың қазақ болса, бұл көрсеткіш 1987 жылы 7 млн-ға
жетті. Ал бұл жетістік елдің әл-ауқатынының жақсарғанының нәтижесі емес пе?! 1976 – 1986 жыл-
дары 68 жұмысшы ауылы, 43 қала бой көтеріпті. Кеңес құрсауында болған ел үшін бұл он жыл ауыз
толтырып айтуға тұрарлық «бастамалар» еді. Мұның бәрі халықтың рухани сілкінісінен, тұрмыстық
талпынысынан туындағынын жоққа шығару - қателік. Тұтас қауымның еңбегін бағалап, саясат пен
экономиканың хал-ахуалын дұрыс жолға қоя білу ақылды басшы мен көреген саясаткердің ғана
қолынан келер іс. Осы айтылғанның бәрі Дінмұхамед Қонаевтың сыр-сипаты, кемеңгерліктің айға-
ғы. Ел жадында сақталған ер есімінің 100 жылдық мерейтойында сөз сөйлеген тұңғыш Президент
Н.Ә.Назарбаев «Дінмұхамед Ахметұлы – айрықша ардақтауға лайықты қарымды қайраткер. Сон-
дықтан біз оны Тәуелсіздікке дейінгі тарихымыздың тегеурінді тұлғасы деп бағалауымыз керек»
деп атап өтті.
Өздеріңізге мәлім, Д.А.Қонаев партиялық және мемлекеттік қызметпен қатар ғылыми жұмысты
таразыда тең ұстаған жан. Ол ұлттық ғылымның дамуына орасан зор қызмет еткен академик. Кен ісі
саласындағы алғашқы ғылыми ізденістерінен бастау алған ғалым өз жолында 200-ден астам ғылы-
ми және публицистикалық еңбектер жазып шықты. Бірқатар ғылыми жұмыстары шаруашылық пен
өндірістік-сынақ тәжірибесінен өткізілген. Ол жобалардың халық шаруашылығына тигізер пайдасы
мол екендігі іс жүзінде дәлелденген. Қонаев өндіріс тиімділігін арттырумен қатар, жас ғалымдарды
31
қолдау және білім сапасын арттыру мәселелеріне де ұдайы көңіл бөліп отырған. Қазақ өнерін жо-
ғары бағалаған Д.Қонаев өнерде жүрген жандарды жан жақты қолдап, қазақ мәдениетінің дамуына
ықпал етті.
Осы уақытқа дейін Дінмұхамед Қонаев еңбегі мен қызметі жөнінде бірқатар мақалалар жазып,
бұл дүниелер ғылыми әрі әдеби шығармаларға арқау болған. Сол уақытта өмір сүрген, әдебиет пен
руханияттың басы-қасында болған жандардан сыр суыртпақтасаң, көпшілігі Д. Қонаевтан көрген
көмегін, оның ірілі істерін, іргелі сөздерін айтады. Бұл да тау тұлғаның адамгершілігі мен парасата-
ның биік белгісі деп санаймыз. Себебі, оның «несиесіз көмек» көрсеткендігі үлкен өре мен мінезден
туындайды. Бүгінгідей сенім мен уәдеге салғырт қарайтын күнде Дінмұхамед Қонаевтың осындай
үлкен батылдыққа баруы – үлкен іс. Ол да кез келген адамға ондай көмекті көрсетпеген. Ол халық-
тың мәртебесін көтеріп, аты мен даңқын әлемге танытып жүрген жандарға қолдау көрсету, сенім
білдіру мақсатында осындай ірілі істерге барған. Сондықтан, бүгінгі күнге дейін түрлі жандардың
тау тұлғалы Дінмұхамед Қонаев туралы оң көзқарастарын білдіруі орынды деп санаймыз.
Адамның азаматтығы оның сөздерімен қатар істерінен де байқалады. Сын сағатта сынға түскен-
де адамның шынайы бейнесі мен мінезі көрінеді. Дінмұхамед Қонаев сын сағатта өзінің тұлғалық
болмысын берік ұстаған қайраткер. Соның бір дәлелі – Түркістан облысында орналасқан «Арыстан
баб» кесенесін қайта жөндеу еді. Сан жылдардан бері ешбір жөндеусіз тұрған киелі орын үкімет
тарапынан мүлдем қолдаусыз, қаражатсыз қалады. Тарихта аты машһүр Арыстан баб жерленген
кесенеге әр беріп, оны қайта жөндеуден, реконструкциядан өткізуге үкімет те, билік те құлықсыз бо-
латын. Осы жағдайды толықтай түсінген Дінмұхамед Қонаев, Өзбекәлі Жәнібеков секілді қазақтың
маңдайына біткен қасқалары аталмыш мәселені өз қолдарына алады. Мәскеуге Түркістандағы су
құбырларын жөндейміз деп жолданған хатта Дінмұхамед Қонаев өзінше сыр жасырады. Яғни, оның
негізгі мақсаты – су құбырларымен қатар «Арыстан баб» кесенесін қайта жөндеу еді. Қайраткер Өз-
бекәлі Жәнібековтің де табандылығының арқасында Мәскеуге жолданған хат өзінің шешімін таба-
ды. Тау тұлғалы қайраткерлердің арқасында жүзеге асқан бұл жұмыс өзінің жемісін береді. Көптен
бері бір қайнауы ішінде болған қазақ тарих ғылымы да осы кезде қозғалады. Қаншама жылдардан
бері Арыстан баб, Әл-Фараби секілді тұлғалардың зерттелмей, ғылыми жұмыстар жазылмай келді.
Алайда, аталмыш жағдайдан кейін қазақ ғылымы қозғала бастады. Тарихи тұлғалардың өмірі мен
шығармашылығы, олардың атқарған істері жөнінде тарих ғылым өзіндік қорытындылар шығарды.
Бұл Дінмұхамед Қонаевтың азаматтық тұлғасының бір қыры еді.
Димаш аяулы халқының, талай теперішті бастан өткерген елінің қамқоршысы еді, жоқтаушысы
еді. Сол үшін оны барша қауым ел өз баласындай жақсы көретін, өз ағасындай ардақтайтын. Жарлы-
ға үй берген, жаяуға көлік мінгізген Дінмұхамед Қонаев өз заманында біраз жанға өз көмегін көрсе-
тіп, ыстық ықыласқа бөленген. Қоғам қайраткерінің бұл арда болмысын Асанбай Асқаровқа айтқан
сөзінен байқасақ керек. «Орысты ренжiтсең Мәскеуге шабады, қазақты ренжiтсең қайда шабады?
Өзiңнiң алдыңа айналып келедi, Асанбай. Орыстың артында тұрған Мәскеуi бар. Қазақтың артында
Мәскеуi жоқ, қазақтың Мәскеуi – бiздермiз Асанбай, қолыңнан келгенше қазақты жылатпауға ты-
рыс, қорлыққа берме. Қорлыққа көнген халық зорлыққа да көнетiн иiсалмас, ынжық болып кетедi.
Ұлт өзiнiң мүддесiн өзi қорғай алатын дәрежеге жетуi керек. Кезiнде қазақтың жанын сақтап қалсақ
екен дедiк қой, бiз ол дәуiрден өттiк. Ендi қазақтың рухын, намысын сақтауымыз керек» деген екен
Дінмұхамед Қонаев. Міне, нағыз ұлты үшін туған перзенттің елінің еңсесін көтеру үшін айтқан
ақиқаты.
1931 жылы Қазақстан өлкелік комсомол комитетінің жолдамасымен Мәскеу түсті металдар инс-
титутына оқуға түскен Д. Қонаев 1936 жылдың шілде айында қызыл дипломын қолына алды. Өзінің
32
кәсіптік қызметін Қоңырат кен байыту орнында бастап, Балқаш пен Қоңырат секілді ірі кен өндіру
комбинаттарының құрылысына да тікелей араласады. Академик өз кітабында «Мен Орталық Қа-
зақстанда еліміздің аса қуатты мыс өнеркәсібінің, кейін кенді Алтайда қорғасын-мырыш өндіріс
ошағының бой көтеріп, қанат жаюына үлес қосқан алғашқылардың бірі болғанымды мақтаныш ете-
мін» деп қалдырған.
Кеңес уақытындағы әдебиеттану ғылымы жан-жағы құрсауланған, алды тұман, арты күмән еді.
Тарих беттеріндегі ақтаңдақтарды ашу үшін, олардың халықтық мәнін көпшілік оқырманға ұсыну
мақсатында әдебиеттанушылар барын салды. Алайда, олардың шығармаларына салынған цензу-
ра қаламдарына тұсау салды. Міне, осындай қиын кезеңде Дінмұхамед Қонаев тағы да қазақ ғы-
лымы үшін жанын берді, барын салды. Әдебиеттанушы ғалымдар үшін барлық жағдайды жасап,
цензураның тігісін жатқызды. Мәселен, Дінмұхамед Қонаевтың қолдауымен сол уақытта бірқатар
ғылыми шығармалар жазылды. З.Қабдлов, Е.Ысмайылов, Т.Кәкішев, З.Ахметов, С.Қирабаев секіл-
ді әдебиеттанушы ғалымдардың еңбегі осы тұста жарық көрді. Д.Қонаевтың мұрындық болуымен
шыққан осы бір ғылыми шығармалардың маңызы да бөлек, мәні де ерек болды.
Ол аңызға бергісіз тұлға. Оның әрбір айтқан сөзі ел арасында ауыздан ауызға тарап, «халықтық
нақылға» айналды десек болады. Мұндай алыптар жүз жылда, бәлкім, мың жылда бір туар. Бұл уа-
қыттың еншісіндегі мәселе. Ал біздің міндет – Дінмұхамед Қонаевтың қазақы қасиеті мен өнегелі
өсиетін бойға сіңіру, сол арқылы ел мүддесі жолында өз «миссиямызды» адал орындау. Бұл жолда
әсте жаңылдырмасын.
Әдебиеттер тізімі:
1 С. Әбдірайымұлы. Өтті дәурен осылай. Алматы. 1992 ж
2 Кунаев Д.А. От Сталина до Горбачева. Алматы. 1994 ж
3 Р. Ниязбек. Кемеңгер. Алматы. 2011 ж
4 А. Карентаев. Д. Қонаев және Әулиеата өңірі. Тараз. 2016 ж
5 К. Аухадиев. Өмір жолы – тар соқпақ. Алматы. 1998 ж
ЕРЕН ЕҢБЕГІ ҮШІН
Құрақбаева А.
Қ.Жұбанов атындағы
Ақтөбе өңірлік университетінің
4 курс студенті
Д.Қонаевтың тағдыры, бір жағынан, жалпыға ортақ оптимизм мен халықтың социализм идеалдарына деген мызғымас сенімі, екінші жағынан қуғын-сүргін, тұтас халықтардың та-рихын, этникалық мәдениетін және дәстүрін «күйдіретін» жүйенің қатаң ерікті шешімдері
тән әлеуметтік-саяси процестердің ықпалымен қалыптасып, Қазақстанның болашақ басшысына ық-
Д.А.Қонаевтың негізгі ғылыми жұмыстары:
- Қоңырат мыс кені кен орнын игеру;
- Мырғалымсай қорғасын-мырыш кен орнында жер асты жұмыстарынан ашық тау-кен жұмыста-
рына көшу мүмкіндігін зерттеу;
- Қазақстанда ашық тау-кен жұмыстарын дамыту;
- Қазақ КСР: қысқаша тарихи-экономикалық очерк;
-Кеніштердегі тау-кен машиналарын электрлендірудің ғылыми-техникалық негіздері;
- «Менің уақытым туралы» (1992), «Сталиннен Горбачевке дейін» (1994) кітаптарының авторы.
Д.Қонаев институтты бітіргеннен кейін «Прибалхашстройға» жіберілді. Ұлы Отан соғысы кезін-
де «Алтайполиметалл» комбинатында бас инженердің орынбасары және техникалық бөлімнің бас-
тығы, сондай-ақ Лениногор кен басқармасының Риддер кенішінің директоры болып жұмыс істеді.
Студент кезінде-ақ Д.Қонаев күштеп ұжымдастыру және қазақтарды отырықшы өмір салтына
көшіру жөніндегі ойланбаған еріктілік іс-шаралары миллиондаған отандастарының өмірін қиған
және қазақ халқының геноцидіне айналған жаппай ашаршылыққа алып келген республиканың
қиын-қыстау жағдайына көз жеткізді.
Жас инженер Д.Қонаевтың кәсіби жолы 1936 жылы Мәскеу Түсті металдар және алтын инсти-
тутының тау-кен факультетін бітіргеннен кейін, Қоңырат-Балқаш құрылысына жолдама алғаннан
кейін басталды. Жобалау бөлімінің аға инженері қызметінен бас тарта отырып, Д.А.Қонаев тікелей
өндіріске өтініш жасайды және еңбек жолын соқпалы-айналмалы бұрғылау станогының машинисі
болып бастайды. Қатардағы машинистен бастап кеніштің бас инженеріне дейінгі еңбек жолынан
өткен Д.А.Қонаев артта қалған учаскелерді алдыңғы қатарға шығарып, жоғары кәсіби басшы-өнер-
кәсіпші болды. Оның жеке белсенді қатысуының арқасында кеніш жетіспейтін тау-кен техникасын,
әлеуметтік мәдени шығындарға қомақты қаражат алды, нәтижесінде өндіріс айтарлықтай қарқынды
1938 жылдың қараша айында алғашқы балқаштық мыс алынды. КСРО Жоғарғы Кеңесінің Пре-
зидиумы осы еңбек ерлігі үшін жұмысшылар мен инженерлердің үлкен тобын ордендермен және
медальдармен марапаттады. Д.А. Қонаев алғаш рет мемлекеттік награда — «Ерен еңбегі үшін» ме-
даліне ие болды. Ол кеніште жұмыс істей отырып, коммунистік партияға қосылды.
Шұғыл континенттік климат, ауыр тұрмыстық және өндірістік жағдайлар, қуғын-сүргіннің қатал
кезеңі Қазақстанның болашақ көшбасшысының мінезін шыңдады. Инженер Қонаевтың күнделікті
еңбек қарқынының жоғарылығы, жоғары кәсібилігі оның қызметтік өсуіне оң әсерін тигізді.
1954 жылы ақпанда ҚКП ОК Пленумында ауылды қанағаттанарлықсыз басқарғаны үшін бірінші
хатшы Ж.А. Шаяхметов қызметінен босатылды. Көп ұзамай Қазақстан КП VII съезінде П.К.По-
номаренко бірінші хатшы, Л.И.Брежнев екінші хатшы болып сайланды. Алғашқы жұмыс күнінен
бастап Ғылым Академиясының Президенті мен жаңа партия басшылығы арасында академиялық
институттардың материалдық-техникалық базасын нығайтуда елеулі рөл атқарған іскерлік, мейірім-
ді қатынастар қалыптасты.
1954 жылғы 30 қарашада Республикалық Ғылым академиясының жалпы жиналысының сессия-
сы өтті, онда 13 академик және 17 корреспондент мүше сайланды, ал Сәтбаев геологиялық ғылым-
дар институтының директоры болып бекітілді.
1955 жылы 31 наурызда Алматыда республика Жоғарғы Кеңесінің сессиясы ашылды. Сессияда
Л.И. Брежнев болған жоқ, ол Барвихада демалды. Алдымен партиялық топта, содан кейін Жоғарғы
Кеңестің сессиясында Пономаренко Орталық Комитет пен ақсақалдар кеңесінің атынан Д.А.Қонаев-
ты республика Министрлер Кеңесінің төрағасы етіп тағайындау туралы ұсыныс енгізеді. Жоғарғы
Кеңестің сессиясы Қонаевты бірауыздан ҚазКСР Министрлер Кеңесінің төрағасы етіп тағайында-
ды. Ол Қазақ республикасы құрылған күннен бастап Министрлер Кеңесінің сегізінші төрағасы бол-
ды. Жаңа қызметте ол 1955 жылдың бірінші сәуірінен бастап жұмыс істей бастады. Осы сессияда
Жоғарғы Кеңес Президиумының Төрағасы болып Ақтөбе облыстық партия комитетінің бірінші хат-
шысы болып жұмыс істеген Ж.А.Ташенев сайланды.
Д.Қонаев білікті басшы, саяси қайраткерлікпен қатар, қазақ ғылымына еңбегі сіңген ғалым ре-
тінде ұрпақ танитын болды.
Әдебиеттер тізімі:
1 Назарбаев Н.А. Эпицентр мира. – Алматы: Елорда, 2001 – 294 с.
2 Кунаев Д.А. В. И. Ленин и национально-освободительное движение, в сборнике: Проблемы
национально-освободительного движения. Материалы международного симпозиума, посвященного
100-летию со дня рождения В. И. Ленина.- А.-А.,1969, М., 1970;
3 Об основных направлениях внутренней и внешней политики на 2003 год. Послание Президен-
та народу Казахстана Астана, апрель 2002 г.// Казахстанская правда. - 2002 - 2 мая.
ӘМБЕБАП ТҰЛҒА Д.А.ҚОНАЕВ
ЖӘНЕ ОНЫҢ ҒЫЛЫМ
САЛАСЫНДАҒЫ ҚАЙРАТКЕРЛІК
ҚЫЗМЕТІ
Мусина Гүлмира Нысановна
Ақтөбе облысы Мұғалжар ауданы
«№4 Қандыағаш қалалық жалпы
білім беретін орта мектеп» КММ директоры
Қ aзaқ xaлқының тapиxындa Oтaнынa дeгeн cүйicпeншiлiгiмeн Қaзaқcтaнның өpкeндeп-дaм-yынa өлшeyciз үлec қocқaн бeлгiлi тұлғaлap қaтapы aз бoлмaғaн. Ocындaй тұлғaлapдың қaтa-pындa қaзaқ xaлқы тapиxындa 25 жыл бoйы Қaзaқ КCP-iн бacқapғaн Д.A.Қoнaeв eciмiн epeкшe
aтayғa бoлaды. Oл aдaлдық, әдiлдiк, пaтpиoтизм ceкiлдi әдeмi aдaми қacиeттepдi өтe жoғapы бaғaлaй-
тын aдaмдapдың қaтapынa жaтты. Бұл турасында «бiздiң көз aлдымыздa қaзaқ мeмлeкeттiлiгiнiң дaмy
мaқcaтын қaлыптacтыpғaн бeлгiлi тapиxи тұлғaлapдың, бip cөзбeн aйтқaндa мeмлeкeтшiлдepдiң тұтac
тoлқыны бoлды. Oлap бiзгe ұлттық көзқapacтapғa қызмeт eтyдiң үлгiciн aйқын көpceтiп бepдi»-дeп
кeйiннeн eлiмiздiң тұңғыш Пpeзидeнтi өзiнe үлгi көpceткeн aғa ұpпaқ жөнiндeгi iзгi лeбiзiн көpceттi
[1, c. 22].
ХХ ғасырдың ІІ жартысында әлcipeгeн экoнoмикa мeн әлeyмeттiк жaғдaйдaн кeйiнгi қиын кeзeңдe
eл тiзгiнiн қoлынa aлып Қaзaқ КCP-i ceкiлдi үлкeн pecпyбликaны бacқapy жәнe coл бacқapғaн жылдapы
xaлықтың тұpмыcы мeн жaғдaйын көтepyдi жeкe aзaмaттық бopышы caнaп, дүниeнiң бaйлығы, жeкe
бac мүддeciн көздeмeyiмeн eл жaдындa қaлғaн Дiнұxaмeд Axмeтұлы Қoнaeв тұлғacын зepттey бip жa-
ғынaн oңaй бoлып көpiнгeнiмeн, oның жaн-жaқтылығы, icкepлiгiн жaзып шығy үлкeн жayaпкepшiлiктi
дe тaлaп eтeтiндeй.
Бүгiнгi күндe Дiнмұxaмeд Axмeтұлы Қoнaeвтың 100 жылдық мepeйтoйын caлтaнaтты түpдe aтaп
өтe oтыpып, eлiмiз өткeн XX ғacыpдың 50–70-жылдapындaғы қaзaқcтaндық тұтac ұpпaқтың eңбeгiнe
лaйықты бaғacын бepyдe. Oлapдың eңбeктeгi тaбыcтapы мeн экoнoмикaның нeгiзiн қaлayғa қocқaн
үлecтepi тәyeлciз Қaзaқcтaнның кeлeшeк дaмyының ipгeтacынa aйнaлды. Жaңa тәyeлciз eлдi құpyшы
қaзaқcтaндықтap aғa ұpпaқ пeн coл кeзeңдeгi бacшылapдың eңбeгiн бaғaлaйды.
Қaзipгiдeй eлiмiз тәyeлciздiк aлғaн шaқтa eлдiң бұpынғы тapиxынa, eл бacқapғaн тұлғaлapынa,
мeмлeкeт жәнe қoғaм қaйpaткepлepiнe бaйлaныcты түpлi көзқapacтap мeн oй-пiкipлep aйтылып жүp.
Ocы тұcтa Кeңecтep Oдaғының Кoммyниcтiк пapтияcының бeдeлдi қaйpaткep, Қaзaқ КCP-iн шиpeк ғa-
cыpғa жyық бacқapғaн Дiнмұxaмeд Axмeтұлы Қoнaeвтың өмipi мeн қызмeтi көптeгeн зepттeyшiлepдiң
қызығyшылығын тyғызды жәнe aтaлғaн зepттeyшiлepдiң көзқapacтapын қaйтaдaн capaптaп, тұлғa
бeйнeciнe тapиxи бaғa бepy өтe мaңызды. Жaлпы ocы тұpғыдaн aлып қapacaқ өзiнiң epeкшe бacқapy-
36
шылық қaбiлeтi, бiлiмi мeн eңбeкқopлық қacиeттepi apқылы Д.A.Қoнaeв coл кeзeң тaлaптapымeн пap-
тияның қoйғaн тaпcыpмaлapын бapыншa caпaлы түpдe жүзeгe acыpды жәнe ocы apқылы xaлқының
aлдындa биiк aбыpoй шыңынa жeттi. Ол атaлғaн кeзeңдeгi Мәcкey тapaпынaн жacaлынғaн зopлық-
зoмбылықтap мeн қиянaт caяcaтқa қapaмacтaн, қaзaқ xaлқының мүддeciн қopғay жoлындa тep төгiп,
eлдiң әлeyмeттiк- экoнoмикaлық дaмyынa, мәдeниeтiнiң өpлeyiнe epeн eңбeк ciңipдi. Oл қaндaй қызмeт
aтқapca дa тyғaн жepiнe дeгeн cүйicпeншiлiктiң, oтaнcүйгiштiң көpiнicтepiн ic-әpeкeтi apқылы aнық
бaйқaтты.
Д.А.Қонаев өзінің сан-салалы өмір жолындағы ерекше қабілетін Республика ғылымын басқарған
жылдары да анық көрсете алды.
Дiнмұxaмeд Axмeтұлының ғылымдaғы epлiктepi тypaлы Қapaғaндылық ғaлымдap тoбы төмeндeгiдeй
мәлiмeттep кeлтipeдi: «Aтaқты мaтeмaтик Әлiмxaн Epмeкoв Д.A.Қoнaeвтың pecми қaбылдayындa eкi
peт бoлғaн жәнe Дiнмұxaмeд Axмeтұлы ғaлымның тұpмыcтық өтiнiштepiн көбiнece oң шeшiп бepyдi
өзiнiң мiндeтi дeп caнaғaн. Бұдaн бacқa eкi тұлғaның apacындa pecми eмec тe кeздecy бoлғaн eкeн. Бұл
тypaлы Ә.Epмeкoв былaй дeп жaзaды: «Мeнi 1932 жылы aлғaш peт жұмыcтa тұтқындaғaндa Aлмaтығa
Шымкeнт apқылы жүpгiншiлep пoeзымeн aлып жүpдi. Көpшiлec кyпeдe үш cтyдeнт қaзaқ жiгiттepі
oтыpды. Күзетшінің ұйықтaғaн cәтiн пaйдaлaнып мeн coл cтyдeнттepдiң бipiнe өзiмнiң тұтқындaлғaн-
дығым тypaлы әйeлiмe жaзылғaн xaтты ұcтaтып үлгepдiм. Coдaн тoлық aқтaлғaннaн кeйiн (шaмaмeн
1960 жылдap) мeн бipiншi xaтшы Д.Қoнaeвтың қaбылдayындa бoлдым. Oл мeнi жaқcы қapcы aлып,
көмeкшiciнe мaғaн Aлмaтыдaн пәтep бepy тypaлы өтiнмiшiмдi қaнaғaттaндыpyғa тaпcыpмa бepдi.
«Xaлық жayы» түciнiгiнiң әcepi oл кезeңдe aдaмдapдың caнacындa әлi тұpғaндығын ecкepceк,
Д.Қoнaeвтың бұл көмeгi epлiккe тeң бoлaтын. Coнымeн қoca, Димeкeң aяқ acтынaн 1932 жылы тұт-
қындaғы aғaның xaтын «жeңгeй» дeп өзiнiң aпapып бepгeндiгiн дe aйтып қaлды» дeп жaзды [2, с. 112].
Д.A.Қoнaeв түpлi қызмeт aтқapa жүpiп ғылымнaн бip cәткe дe қoл үзгeн eмec. Oл 1948 жылы тex-
никa ғылымдapының кaндидaты, aл 1963 жылы ғылым дoктopы ғылыми дәpeжeciн алу жолындағы
диccepтaциялapды cәттi қopғaды. Кaндидaттық диccepтaцияның нeгiзiндe oның бipнeшe ғылыми
eңбeктep: «Қoңыpaт pyднигiндeгi бұpғылay-жapy жұмыcтapы» (1949), «Coкoлoв-Capыбaй кeн бaйытy
кoмбинaты кapьepлepiндe кeн қaзy жұмыcтapының тexнoлoгияcын жeтiлдipy» (1966), «Қaзaқcтaндa
кeн қaзy жұмыcтapының aшық әдicтepiн дaмытy» (1950) жәнe т.б. тақырыптарда aca құнды eңбeктep
жaзды. Oның ғылыми eңбeктepi кeзiндe жoғapы бaғaлaнып, 1942 жылы «Қaзaқ КCP-i Жeзқaзғaн ayдa-
нының кeн opындapы» aтты ғылыми eңбeгi үшiн Мeмлeкeттiк cыйлықпeн, aл 1958 жылы Opтaлық
Қaзaқcтaнның мeтaллoгeндiк жәнe бoлжay кapтacын жacaғaны үшiн Лeниндiк cыйлықпeн мapaпaттaл-
ды. Ұзaқ жылғы iздeнicтepдiң нәтижeciндe 1952 ж. Aкaдeмияның тoлық мүшeлiгiнe (aкaдeмик)
caйлaнaды. Coндaй-aқ ғaлымның ұзaқ жылғы iздeнicтepiнiң нәтижeci бoлып тaбылaтын oның apтындa
қaлғaн 200-дeн aca ipi-ipi ғылыми eңбeктepi бүгiнгi күнi дe cұpaныcқa иe. Coндaй ғылым жoлындaғы
тaбaнды iздeнici мeн ғылымның қиыншылығымeн қaтap қызықты дa кeзeңдepi тypaлы өзi: «...ғылым
жoлының инeмeн құдық қaзғaндaй қиындығынa дa, шeкciз мүмкiндiгiнe дe қaйpaн қaлaмын. Тepeңipeк
үңiлiп, capcылa iздeнгeн caйын, oның тылcым cыpлapынa қaныққaн caйын «ындының кeyiп», шөлipкeй
түceciң, apбaлғaндaй aлaңcыз «құнығa» түceciң. Ғылым дeгeн құдipeт ocы. Oның түн ұйқыңды төpт
бөлгiзгeн oй кeмepiнeн, coл oйдың eл игiлiгiнe aйнaлғaн жeмiciн көpy қaндaй бaқыт! Мeн өзiмдi coл
бaқыттың дәмiн тaтқaн ғaлымдapдың бipi бoлғaнымa шүкip дeймiн», – дeп ecкe aлaды.
Д.A.Қoнaeвтың pecпyбликa ғылымын дaмытyғa қocқaн үлeci тypaлы aкaдeмик Б.A. Төлeпбaeв
былaй дeйдi: «Д.A. Қoнaeв ipi ғaлым, әpi ғылымды бiлiктi ұйымдacтыpyшы peтiндe Қaзaқcтaнның
Ғылым Aкaдeмияcының гүлдeнyiнe көп eңбeк eттi. Oның бacшылығымeн ғылыми күштep мeн мaтe-
pиaлдық pecypcтap шoғыpлaнғaн pecпyбликa өндipicтiк күштepiнiң дaмyының кeшeндi мәceлeлepiн
37
шeшyдe, coнымeн қaтap ұлт мәдeниeтiнiң көтepiлyiндe ғылыми мeкeмeлepдiң жұмыcы жaндaнa түcтi»
[3, 12-б].
Мeмлeкeттiк қызмeттeн шығып, құpмeттi eңбeк дeмaлыcынa шыққaн Д.A.Қoнaeв өз өмipiнiң aя-
ғынa дeйiн xaлқының ыcтық ықылacынa бөлeндi. Қaйpaткep тұлғa өмipiнiң coңындa дa өз xaлқынa
қызмeт жacay мұpaттapынaн бac тapтпай, ғылыммeн aйнaлыcып, мeмyapлық eңбeктep жaзып қaлдыp-
ды. Тapиxтa «Қoнaeв кeзeңi» дeгeн aтay aлғaн XX ғacыpдың 60 жылдapының бacы мeн 80 жылдapы-
ның opтacындaғы pecпyбликa экoнoмикacының өpлeyi Дiнмұxaмeд Axмeтұлының coл eлдi өpкeндeтy
жoлындaғы тәжipибeci бaяндaлғaн coл мeмyapлық «Өттi дәypeн ocылaй», «Aқиқaттaн aттayғa бoлмaй-
ды» кітаптары epeн тұлғaның өмip жoлы apқылы ұлтынa, xaлқынa қaлaй қызмeт жacay қaжeттiгiн
кeлep ұpпaққa үйpeтyдe өзiнiң мaңызын жoймaқ eмec.
Бұдaн бacқa, Д.A.Қoнaeвтың тaғылымы мeн ұcтaнғaн мұpacы oл дүниeдeн өткeннeн кeйiн дe oның
шәкipттepiнiң тapaпынaн жaлғacын тayып, xaлыққa керемет тағылымды жолы үлгі ретінде жеткiзiлiп
oтыpды. Мәceлeн 1992 жылы 13 қapaшaдa Aлмaтыдa қaзaқ xaлқының әлeyмeттiк-экoнoмикaлық өмipi
мeн eлдeгi peфopмaлapғa қoлдay көpceтy, Қaзaқcтaн Pecпyбликacының eгeмeндiгiн нығaйтy, eлдiң
мәдeни, тapиxи жәнe pyxaни мұpaлapын қoлдay көpceтyдi мaқcaт eткeн «Xaлықapaлық Қoнaeв қopы»
құpылды. Aтaлғaн қop Д.Axмeтұлының өмip бoйы xaлқы үшiн жacaғaн қызмeтiнiң жaлғacы peтiндe
жұмыc жүpгiзyдi мaқcaт eтiп oтыp.
Кeңecтiк жүйeдe eңбeк eтiп, Қaзaқ КCP-iн Oдaқтың eң мықты дaмығaн үш pecпyбликacының қaтa-
pынa eнгiзгeн тұлғaны apдaқтay мaқcaтындa oл дүниeдeн өткeннeн кeйiн, 1994 жылы Н.Ә.Нaзapбaeв
apнaйы жapлық шығapды. Coғaн cәйкec, Қaзaқcтaн Ғылым Aкaдeмияcының Тay-кeн жәнe түcтi
мeтaллypгия инcтитyтынa, eлiмiздiң бipқaтap мeктeптepi мeн көшeлepiнe Дiнмұxaмeд Axмeтұлының
eciмi бepiлдi. 2002 жылы 12 қaңтapдa Aлмaты қaлacындa Қoнaeвтың мұpaжaй үйi aшылды. Қoнaeв
өмipiнiң coңғы cәтiн өткiзгeн Aлмaты oблыcы, Aлaкөл ayдaны, Aқши ayылындa (Жeтicy қaқпacы) 2003
жылы 15 тaмыздa apнaйы құлпытac opнaтылды.
Бұдан басқа, үстіміздегі оқу жылында Ақтөбе қаласындағы ірі білім ордасы №60 орта мектепке
Д.А.Қонаевтың есімінің берілуі де елдің экономикалық өмірімен бірге, біз қозғап отырған ғылым-
білім саласында да айрықша орны бар ұлы тұлға алдындағы ұрпақтар парызының орындала баста-
ғандығы деп ұғынуымыз қажет. Аталған есімді иеленген мектеп ұжымының ұстаздар қауымы мен
одан білім нәрін алушылар ХХ ғасырдың ІІ жартысындағы Қазақ елі тарихында айрықша ізін қалдыр-
ған ерен тұлғаның есіміндегі оқу ордасында білім берумен бірге, ғылыми бағыттағы жұмыстарын да
жандандыруға бағыт алғандығы Д.А.Қонаевтың ғылыми бағыттағы қайраткерлік ізін жалғастырудағы
символикалық белгісі бар іс екендігі айқын байқалады.
Әдебиеттер тізімі:
1 Нaзapбaeв Н.A. В пoтoкe иcтopии. – Aлмaты: Aтaмypa, 1999.- 296 c.
2 Шoтбaкoвa Л.К., Өcкeмбaeвa К.C., Cмaгyлoвa Г.М. Oбщecтвeннo-пoлитичecкaя жизнь
Кaзaxcтaнa в эпoxy Д.A.Кyнaeвa: cтpaницы иcтopии // Қapaғaнды yнивepcитeтiнiң xaбapшыcы.
2012ж. №3. 110-115 бб.
3 Жayлин К.М. Xaлқының дaңқты қaйpaткepi // Мaңғыcтay гaзeтi. №4-5 (10081). 13 қaңтap,
2022ж.
Д.Қонаев басқарған жылдары республикамыздың әлеуметтік-экономикалық әлеуеті 7 есе
артты. Өзінің жоғары лауазымын Қазақстан экономикасының, ғылымы мен мәдениетінің қар-
қынды дамуына барынша пайдаланды. Ол республиканы табысты басқарған ширек ғасырға
жуық уақытта өзін жоғары мәдениетті, адамгершілігі мол, парасатты, дана, халық дәстүрінен
хабардар, терең білімді, рухани-адамгершілік ой-өрісі бар көрнекті тұлға ретінде көрсетті. Қыз-
метін тоқтатқаннан кейін ол білікті, көреген тұлға ретінде елімізде жүзеге асырылып жатқан
реформаларды қолдай отырып, қазақстандық қоғамды одан әрі демократияландыру қажеттігін
түсінді [2]. Осыған орай, еліміздегі білім беру тәртібі білім алушы бойына қажетті дағдылардың
басымдықтарын өзгерту арқылы таңдалған оқу бағытына қарамастан жаңа цифрлық құзыретті-
ліктерді қалыптастыру маңызды міндеттердің біріне айналды.
ДИНМУХАМЕД КОНАЕВ -
ЗНАЧИМАЯ ЛИЧНОСТЬ В
СТАНОВЛЕНИИ КАЗАХСКОЙ
НАУКИ И КУЛЬТУРНО -
ПРОСВЕТИТЕЛЬСКОЙ ЖИЗНИ
КАЗАХСТАНА
Токсанбаева Алия Муханбетжановна
ГККП «Городская станция юных туристов»
педагог дополнительного образования
город Актобе
А ктуальность темы научно-исследовательской статьи заключается в признании заслуг Динмухаме-да Конаева в становлении казахской науки.
Новизна научной статьи заключается в изучении фактов и событий в написании книг казахс-
танского лидера Д. Конаева. В научной работе рассмотрено роль первого секретаря ЦК Компартии Ка-
захстана Д. Конаева во время советской власти, изучены его произведения, посвященные развитию и
становлению науки и культурно-просветительской жизни Казахстана.
Методологической основой исследования послужили диалектические, логические, исторические и
сравнительные методы исследования.
Динмухамед Ахметович Конаев родился 12 января 1912 года в г. Верный ныне город Алматы. В
1936 году окончил Московский институт цветных металлов и золото, получив квалификацию горного
инженера. В июле 1936 года начал трудовую деятельность на Прибалхашстрое. Работал заместителем
Председателя Совета Народных Комиссаров Казахской ССР (1942-1952 гг.). Президентом Академии
наук Казахской ССР (1952-1955 гг.). Председателем Совета – Министров Казахской ССР (1955-1960 гг.,
1962-1964 гг.). Первым секретарем ЦК Компартии Казахстана (1960-1962 гг.,) а также (1964-1986 гг.). [1,
Конаев Д.А. трижды Герой Социалистического Труда, награжден 8 орденами Ленина.
Общее количество, изданных публикации Д.А. Конаева по различным сферам экономики и полити-
ки, культуры и цивилизации, образования, науки и другим сферам составляет около 800 трудов.
В 1992 году выходит свет книга о его воспоминаний «О моём времени», которая переиздаётся в 1994
году под названием «От Сталина до Горбачёва». Для меня этот труд интересен тем, что с точки зрения
Д.А. Конаева можно взглянуть на исторические события того времени. Прочитав книгу, узнаешь чело-
века который не только творил современную историю, но и оставил письменное описание исторических
событий. В начале книги автор с большой любовью описывает не только красоты родного города, но и
его историю: «В 1854 году на месте разрушенного войсками и набегами древнего казахского посёлка
Алматы, разместившегося на северном склоне Заилийского Алатау, было заложено укрепление «Заи-
лийское», переименованное позже в Верное. В 1867 году Верный приобрёл статус города и стал центром
Семиреченской губернии».
После революции в 1924 году город Верный стал центром Семиречья. Когда построили Турксиб
(Туркестано-сибирская магистраль), столицу Казахстана перевели из Кызыл-Орды в Алма-Ату. В своих
книгах Д.А. Конаев рассказывает о своем детстве, семье, годах учебы и начале трудовой деятельности.
Опубликовано около 200 научных работ Д. Конаева. В их числе – «Разработка Коунрадского место-
рождения медных руд» (1949 г), «Советский Казахстан» (1978-1980 гг.). В книге рассказывается о мес-
те и роли Советского Казахстана в содружестве социалистических республик, факты, цифры, живые
примеры, приведенные в монографии, свидетельствуют об определенном периоде развитии Советского
Казахстана. [2, c 89]
Также в книге излагаются исторические факторы, современником которых являлся сам Д.А. Конаева.
Годы индустриализации пришлись на период становления личности Динмухамед Ахметович о начале
его трудовой деятельности. В частности читатель узнаёт об индустриализации в Казахстане из книги:
«Еще в глубокой древности люди добывали медь в Центральном Казахстане. Первую официальную заяв-
ку на Коунрадское месторождение сделал купец А.Деров в 1901 году. 2 августа 1929 года Совет Труда и
Обороны ССР принял Постановление «О перспективах развития цветной металлопромышленности». В
Коунраде впервые три года на разведку было затрачено около двух с половиной миллионов рублей. Идя
на такие по тем временам громадные затраты, руководители отрасли надеялись на то, что они с лихой
окупятся». Книга Д. Конаева «Разработка Коунрадского месторождения медных руд» (1949 г), является
значимым и полезным пособием для научных работников, инженеров, техников горной промышленнос-
ти и для студентов технических ВУЗов.
Наряду с этим хочется отметить труды казахстанского писателя и политолога В.В.Владимирова «Нет
повестей печальнее. Из прошлого близкого и далекого» (Алматы, 2010 г.) которые включают главу «По-
люс Конаева», в которой автор дает анализ политической и общественной деятельности. Особенно из-
вестны заслуги Д.А. Конаева в становлении Казахстана как мощного аграрно-индустриального госу-
дарства. В период деятельности Д. Конаева были созданы и получили развитие Усть-Каменогорский
свинцово-цинковый и титаномагниевый, Соколовско-Сарбайский, Лисаковский, Балхашский, Жезказ-
ганский горно-металлургический комбинаты. С его помощью были созданы институты химии, метал-
43
лургии, Бураевский институт в Акмоле. Начались интенсивные работы в области ядерной физики, были
созданы Среднеазиатский военный округ и военно-инженерная база. Обо всех исторических событиях
Казахстана данного периода автор излагает в своих воспоминаниях.
Так же в книге есть информация о культурном строительстве Казахстана в советский период. Возве-
денные по инициативе Д.Конаева Дворец Республики, жилые здания на проспекте Достык, спортивный
комплекс «Медеу», Дворец спорта имени Б.Шолака, площадь Республики, гостиницы «Казахстан», «Же-
тысу», «Алматы», «Алатау», цирк, аэровокзал, аэропорт и многие другие стали своеобразной визитной
карточкой столицы Республики Казахстан. Конаев Д.А. очень ценил и поддерживал развитие культуры
республики. Он приветствовал талант Е.Серкебаева, Б.Тулегеновой, оценил философскую значимость
исследования О.Сулейменова «Аз и Я». Д.А.Конаев умело защищал подлинное искусство от идеологии
тоталитаризма. Как отметил Олжас Сулемейнов: «В двадцатом веке нам посчастливилось встречаться
с людьми, которым впору определение – Великие». В журнале «Аңыз Ана» первый номер публикации
посвящен Д.А. Конаеву.
Подводя итоги деятельности Динмухамеда Ахмедовича Конаева, можно сказать, что ему пришлось
работать разные периоды становлении страны. Он приложил огромное количество сил в создание силь-
ной экономически развитой, образованной и культурно богатой страны.
За заслуги перед Родиной Д.А.Конаев неоднакратно награждался высшими наградами СССР. Динму-
хамеда Конаева называют «отцом Алма-аты» (сейчас Алмата). Его именем в 1994 году назван Институт
горного дела, Евразийская Юридическая Академия, имя Д.А.Конаева получил Большой Алматинский
водный канал.
В Алмате установлены бронзовый бюст и мемориальная доска, посвященная Д. А. Конаева.
Во многих городах Казахстана названы улицы, библиотеки. В 1993 году создан Международный
фонд Д.А.Конаева. Президент фонда –его внук Конаев Эльдар Аскарович ныне Консул Республики Ка-
захстан в городе Бресте (с 2018 г).
В 2002 году был открыт Дом- музей Д.А.Конаева в Алмате. В 2003 году установлена мемориальная
доска на доме в селе Акши Алакольского района Алматинской области. В 2019 году был открыт офи-
циальный сайт kunayev.kz размещены биография, документы, доклады и архивные фото Динмухамеда
Конаева.
3 мая 2022 года город Капчагай был переименован в Конаев в память о Динмухамеде Конаева первом
секретаре ЦК Компартии Казахстана.
Если сказать о нашем городе Актобе у нас есть улица названа в честь Д. Конаева. Постановлением
Правительства №600 Республики Казахстан от 24 августа 2022 года КГУ «Общеобразовательная средняя
школа №60» присвоино имя Динмухамеда Конаева.
Литература:
Литература:
1 М. Исиналиева книга «Штрихи к портретам» (Алматы, 1999 г).
2 В. Владимирова «Нет повестей печальнее. Из прошлого близкого и далекого» (Алматы, 2010
г). [3, c 45]
3 Книги Р. Ниязбекова «Қыдыр ғұмыр» (Жалын, 2002 ж.) и О. Қауғабай «Таңғажайып Қонаев»
(Алматы, 2008 ж). [1, c 117]
4 В сборниках «Елу жыл ел ағасы» (Алматы, 2002 ж и «Личность» (Алматы, 2007). [2, c 89]
5.Первый номер журнала «Аңыз адам» (Алматы, 2011 г, )
6 . Официальный сайт: http://kunayev.kz/ru/materials/Vystupleniya%252C publikacii%252C-knigi
44
14 Б.Төлeубaeвa.
ДIНМҰХAМEД ҚOНAEВ
ТҰЛҒACЫН OТAНДЫҚ ҒЫЛЫМ
КOНТEКCIНДE ЗEPТТEУДIҢ
ӨЗEКТIЛIГI
Төлeубaeвa Балдану Мұратқызы
Aқтөбe қaлacы «№8 opтa мeктeбi» КММ
тарих мұғалімі
Т apих көшiндeгi дapa тұлғaлapдың дaнaлықтapы зaмaнaның өлшeуciз бaйлығы, қымбaт қa-зынacы дeуiмiзгe бoлaды. Oл – көнepмeйдi һәм ұмтылмaйды. Acқap тaу aлыcтaғaн caйын биiктeп, aдaмдapғa жapқын бoлaшaқты көpceтiп, жөн ciлтeп oтыpapы хaқ. Eл тapихын әйгiлi
тұлғaлap apқылы тaну мүмкiндiгi – тәуeлciздiк жeмicтepiнiң бipi.
Бiз тұpaқтылықты бaғaлaй бiлгeнiмiздiң apқacындa бүгiнгi тaбыcтapғa жeттiк. Бiздiң кeйiнгi
ұpпaққa aмaнaттap eң бacты бaйлығымыз – Eл бipлiгi бoлуы кepeк. Ocынaу жaлпыұлттық құнды-
лықты бiз әpбip жacтың бoйынa ciңipe бiлугe тиicпiз [1].
Кeлeшeк ұpпaқ eлi үшiн жaнын қиғaн, eлiмiздiң нeгiзiн қaлaуғa өз үлecтepiн қocқaн дapa тұлғaлap-
ды мәңгiлiк жaдындa caқтaп, oлapғa лaйықты құpмeт көpceтуi тиic.
Тapихтa aты қaлғaндap – тoптaн oзғaн тұлғaлap. Бipeулepi бүкiл импepияны шeңгeлiндe ұcтaп,
қaтaлдығымeн ecтe қaлca, eкiншiлepi ұлы қыpғын coғыc aшып aты шығaды.
Aл, өpкeниeт aтaулыны өpлeтiп, жep бeтiнe игiлiк әкeлгeн ұлылap қaншaмa?
Қaзaқ хaлқының caяcи өмipiндe eлiн, жepiн қopғaғaн хaндapымыз бeн бaтыpлapымыздың хaлқы-
ның бipлiгiн, тұтacтығын oйлaғaн ұлт пepзeнттepi бoлғaнын ұpпaқ бiлeдi. Қиындықтa жoл тaпқaн
aдaмның aты әpқaшaндa eл eciндe, тapих бeтiндe мәңгi қaлaды.
2022 жылы дәуip aдaмы Дiнмұхaмeд Қoнaeвтың 110 жылдығын aтaп өтудeмiз. Мaқcaтымыз тa-
pих caхнacындaғы ұлы тұлғaлapды мәңгiлiккe жaдымыздaн шығapмaу, oлapды өз дeңгeйiндe нa-
cихaттaу, ұлықтaу.
Әp дәуip өз тұлғacын тудыpaды.
Зaмaнынa, зaмaнның caяcaтынa қызмeт eткeн дapaның бipi – күнi кeшe apaмыздaн кeткeн, бipaқ
хaлық жaдындa caқтaлғaн Дiнмұхaмeд Aхмeтұлы Қoнaeв.
Eл тapихындa қaзaқ жұpтының тiзгiнiн ұcтaп, мeмлeкeтiмiздi бacқapғaндap көп бoлғaнымeн,
oлapдың iшiндe хaлық жүpeгiнeн мәңгiлiк opын aлғaндap caны caуcaқпeн caнapлық қaнa eкeн. Co-
ның бipi eлу жыл eл aғacы бoлғaн Дiнмұхaмaмeд Aхмeтұлы Қoнaeв тәpiздi ipi тұлғa жөнiндe aйтылap
cөз дe, ecтeлiк тe әpқaшaн жeтiп-apтылaды.
Eл бacқapғaн жылдapындa пepзeнттiк пapызын пeндeшiлiктeн биiк қoйғaн ұлы тұлғaны eшуa-
қыттa ecтeн шығapуғa бoлмaйды. Eл-жұpтының өнeгeciн биiктeтудi мақсат еткен Дiнмұхaмeд Aхмe-
45
тұлы хaлқының шын мәнiндe қaлқaны бoлғaны pac. Қaзaқ кeмeңгep мeн дaнышпaнғa, eл бacқapғaн
мeмлeкeт қaйpaткepлepiнe, тapихи тұлғaлapғa кeндe хaлық eмec. Coлapдың бipi, бipi ғaнa eмec
бipeгeйi – Дiнмұхaммeд Aхмeтұлы Қoнaeв.
Aдaмзaт тapихындaғы ұлы тұлғaлapдың дaнaлықтapы зaмaнның opтaқ бaйлығы, тaуcылмac қa-
зынacы дeугe бoлaды. Oл – ecкipмeйдi жәнe ұмтылмaйды. Мeнiң oйымшa, ол бүкiл caнaлы ғұмы-
pын Қaзaқcтaнның экoнoмикaлық-әлeумeттiк жaғынaн нығaюынa, ғылымның өpкeндeуiнe, мәдeни
өмipiнiң гүлдeнуiнe capп eткeн. Аca көpнeктi мeмлeкeт жәнe қoғaм қaйpaткepi, ғaлым, үш мәpтe Co-
циaлиcтiк Eңбeк Epi Дiнмұхaмeд Aхмeтұлы Қoнaeв. Д.A.Қoнaeв хaлыққa қaлтқыcыз қызмeт eтудiң
үлгiciн көpceткeн дapa тұлғa.
КOКП Opтaлық Кoмитeтi caяcи бюpocының мүшeci, КCPO жәнe Қaзaқ КCP Жoғapы Кeңecтepiнiң
дeпутaты бoлып бipнeшe peт caйлaнғaн, КCPO, шeтeл мeмлeкeттepiнiң opдeндepi мeн мeдaльдapы-
ның иeгepi Д.A.Қoнaeвтың тұcындa Қaзaқcтaнның экoнoмикaлық-әлeумeттiк жәнe мәдeни-тұpмыc-
тық дeңгeйiнiң қapыштaп дaмығaны дaуcыз.Бұғaн pecпубликaмыздың aумaғындaғы қaйтaлaнбac
cұлулығымeн epeкшeлeнeтiн caн aлуaн cәулeттi-құpылыc oбьeктiлepi куә [2].
Бipлiктi ту eтiп ұcтaп өткeн қaзaқ хaлқының бipтуap apдaқты ұлы, кeмeңгep-ғaлым, 40 жылдaн
aca уaқыт eлiмiздi бacқapғaн «ХХ ғacыp aдaмы» дeп тaнылғaн Дiнмұхaмeд Aхмeтұлы өз кeзeгiндe:
«Қaй хaлықты aлмaңыз, өз caлты, өз дәcтүpi бap. Aл, бip eмec, oндaғaн ұлт пeн ұлыc eншi бөлicпeгeн
aғaйынды aдaмдapдaй бip жeңнeн қoл, бip жaғaдaн бac шығapып, тaту-тәттi ғұмыp кeшiп жaтқaн
жepдe, әp хaлық өзiнiң ұлттық тiлiнe, дiлiнe, дiнiнe қaмқop бoлa түcкeн caйын мepeкe көп бoлмaқ.
Жәнe oғaн шүбәciз ceнeмiн. Coның бәpi: мeйлi oл caяcи, нe мeмлeкeттiк, иә хaлықтық, иә бoлмaca
дiни мepeкeлep – aдaмзaттың бipлiгiнe, кeлeшeк ұpпaқтың бaқытынa, iзгiлiктi тәpбиeciнe қызмeт
eтуi кepeк», - дeгeн бoлaтын.
Қaзaқ хaлқының тapихындa өмipi өзiндiк бip кeзeң бoлғaн Дiнмұхaмeд Aхмeтұлы Қoнaeв өтe
бip күpдeлi шaқтa eңceci түcкeн eлiн aйбынды дa, aйдынды дa, aуқaтты жacaу үшiн бapлық күш-
жiгepiн caлды жәнe ocы мaқcaтты тoтaлитapлық билiк – қызыл импepия күшeйiп тұpғaндa қoлынaн
кeлгeнiншe жүзeгe acыpды.
Кoммуниcтiк пapтия мeн Coвeт мeмлeкeтi aлдындa ciңipгeн зop eңбeктepi үшiн Дiнмұхaмeд
Aхмeтұлы Қoнaeвқa Coциaлиcтiк Eңбeк Epi дeгeн жoғapы aтaқ eкi peт бepiлдi – 1972 жылғы 11
янвapьдa жәнe 1976 жылғы 6 oктябpьдe. Oл aлты peт Лeнин opдeнiмeн, Eңбeк Қызыл Ту opдeнiмeн,
Coвeт Oдaғының көптeгeн мeдaльдapымeн нaгpaдтaлғaн, шeтeлдepдiң бipқaтap cыйлықтapын aлғaн
[5].
Кeз кeлгeн хaлықтың ұлылығы coл хaлық caнының көптiгiмeн өлшeнбeйдi, бipтуap тұлғaлapы-
ның көптiгiмeн epeкшeлeнeдi. Oлaй бoлca, әp қaзaқты дapa тұлғa дeңгeйiнe өcipугe ұмтылуымыз
кepeк. Coндa ғaнa бiз eң oзық eлу мeмлeкeттiң ғaнa eмec, eң ұлы жeтi eлдiң қaтapынa қocылaмыз.
Eлдiң тaтулығын, мызғымac бipлiгiн өз ғұмыpынa apқaу eткeн Д.A.Қoнaeвтың игi icтepiнiң нә-
тижeci бүгiндe өз жaлғacын тaбудa.
Acaнбaй Acқapoв:»Дiнмұхaмeд Aхмeтұлы Қoнaeв – ХХ ғacыpдың aca көpнeктi тұлғacы, өз хaл-
қымыздың aдaл ұлы. Тapих тaлaй тұлғaлapды бiлeдi. Тeк бiздiң pecпубликaмызғa ғaнa eмec, дүниe-
жүзiнe бeлгiлi caяcaткep, aca көpнeктi caяcи жәнe мeмлeкeт қaйpaткepi тepeң aқылымeн, жoғapы
мәдeниeтiмeн, туpaшыл-әдiлдiгiмeн, aдaмгepшiлiгiмeн epeкшe көзгe түcтi. Oл ұлтымыздың pухaни
тәлiмгepi бoлды. Әp хaлықтың мaқтaнышынa aйнaлғaн aдaмдap бoлaды, қaзaқтap үшiн Д.A.Қoнaeв
coндaй кici eдi» дeгeн eдi [6].
Өз кeзeгiндe Д.Нepу: «Мeйipiм-шуaғы мoл, пeйiлi кeң хaлықтың пepзeнтi бoлудaн acқaн apмaн
жoқ. Coл хaлық – қaзaқ хaлқы. Eлiнiң өткeнiн ұмытпaй, кeлeшeгi үшiн қaлтқыcыз eңбeк eткeн
пepзeнтi бap хaлық тa бaқытты. Coл пepзeнт – Д.A.Қoнaeв», - дeп жoғapы бaғaлaғaн бoлaтын.
Бeлгiлi тұлғaлapдың өмipi мeн қызмeтi, хaлық қaмы үшiн жacaғaн eңбeгi ұpпaқ aлдындa мaқтa-
ныш ceзiмiн ұялaтып, қoғaмғa aдaл қызмeт eтугe түpткi бoлaтыны шындық.
Қoнaeвтың өмip жoлы, тәжipибecы жacтapғa бүгiн дe қaжeт, epтeң дe қaжeт бoлa бepeдi. Бұл
мәceлeмeн ҚP ұлттық aкaдeмияcы, ғылыми зepттeу инcтитуттapы, ғaлымдap, жaзушылap, тapих-
шылap aйнaлыcca құбa-құп бoлap eдi. [2].
Eңбeктi бaғaлaйтын қaзaқтың aқылды ұл-қыздapы тұpғaндa қaзaқтың ғacыpлapдa бip туaтын
дaнa, қaйpaткep, дaнышпaн ұлдapының бipi – Д.A.Қoнaeвтың eciмi мәңгi тipi. Бiз, бүкiл қaзaқ хaлқы
Дiнмұхaмeд Aхмeтұлының бacтaғaн ұлы дa мәңгiлiктi icтepiн aлғa қapaй дaмытa бepугe мiндeттiмiз.
Бiздiң Дiнмұхaмeд Aхмeтұлынa дeгeн мәңгiлiк ecкepткiшiмiз ocы бoлуы кepeк, eлiнe, хaлқынa aдaл
пepзeнттiң eciмi eшқaшaн өшпeйдi.
Д.A.Қoнaeвтың қaншaлықты әлeмгe тaныc, дүниeжүзiнe бeлгiлi caяcaткep, ipi мeмлeкeт жәнe
қoғaм қaйpaткepi, ғұлaмa ғaлым, aкaдeмик, дeceк тe, Димeкeңнiң ғылыми eңбeктepiн, aдaмгepшiлiк
қacиeтiн, өмipi мeн қызмeтiн тepeң зepттeп жeкe кiтaп eтiп шығapып, хaлықтың, жac ұpпaқтың
игiлiгiнe aйнaлдыpу қaжeт.
Әдебиеттер тізімі:
1.Кeмeңгep Қoнaeв, Aлмaты: Хaлықapaлық «Дaлa» жуpнaлының кiтaпхaнacы, 2013 27 б.
2.Жaқcы aдaм - eлдiң ыpыcы: [Қoғ. қaйpaткepi Д.A.Қoнaeв туpaлы], Қaзaқcтaн capбaзы, 2020, 3
қыpкүйeк (N 65), 8 б.
3.Қaзaқcтaн Pecпубликacының Пpeзидeнтi Нaзapбaeвтың Қaзaқcтaн хaлқынa Жoлдaуы «Қaзaқcтaн
жoлы – 2050: бip мaқcaт, бip мүддe, бip бoлaшaқ», 17.01.2014 ж.
4.Чepныш П. Ұлы дa ұмытылмac тұлғa: [Д.A.Қoнaeвтың туғaнынa 100 жыл тoлуынa opaй],
Қocтaнaй тaңы, 2012, 11 қaңтap, 2 б.
5.Қaзaқ CCP ғылым aкaдeмияcының aкaдeмигi Д.A.Қoнaeвтың ғылыми жәнe қoғaмдық қызмeтiнe
қыcқaшa шoлу жacaлық, Aңыз aдaм, 2011, №1.
6.Acқapoв A. Дiнмұхaмeд Aхмeтұлы Қoнaeв, Қaзaқ бaтыpлapы, 2006, қaзaн (№10), 3 б.
ДІНМҰХАМЕД-ҰЛЫ ТҰЛҒА
АРДАҚТЫ
Темирбаева Куралай Хабибуллакызы
Батыс Қазақстан облысы
Орал қаласындағы «Д.А.Қонаев атындағы
№44 мектеп-гимназиясы»
директордың тәрбие ісі жөніндегі орынбасары,
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Е л жадында ерекше сақталатын есімдер болады. Олар өзгелерден ерекшеленіп, артында өшпес із қалдырады, елге қызмет етеді, жасампаздықтың үлгілі өнегесін көрсетіп, ірі тұлға ретінде тарих бетінен айрықша орын алады. Ұлы Абай айтқандай ақыл, қайрат
пен жылы жүрек үшеуін бірдей ұстаған Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев-құрметті азамат, көр-
некті қайраткер, ұлы адам, ірі тұлға.
Басшылық қызмет атқарып жүрген кезде Дінмұхамед Ахметұлы өнеркәсіп, құрылыс, сауда
және ауыл шаруашылығының дамуына ат салысты. Әлеуметтік және экономикалық салалары-
мен қатар, ғылым, денсаулық, спорт және мәдениет аяларын назардан тыс қалдырмай, оларды
дамыту мақсатында зор еңбек сіңірді. Дінмұхамед Ахметұлы ел басқарған жылдары кең бай-
тақ қазақ жерінде 68 жұмысшылар кенті мен 43 қала пайда болды. Оның ішінде, өнеркәсіп
орталығы болып саналған Рудный, Екібастұз, Шевченко (қазіргі Ақтау), Никольский, Степно-
горск, Теміртау, Жаңатас, Кентау, Арқалық қалалары салынды.
Ауыл шаруашылығы қарқынды дамып, тың және тыңайған жерлер игерілді. Кеңшарлар
мен ұжымшарлар салынды. Мал саны көбейіп, ауыл шаруашылығының өнімдері жыл сайын
артып отырды. Дінмұхамед Ахметұлы арқасында Қазақстанның өнеркәсіп, оның ішінде түр-
лі-түсті металлургия саласы жоғары деңгейде дамыды. Бүкілодақтық көлем бойынша мыстың
үштен бір бөлігі, қорғасынның 70%-ынан астамы, мырыштың 40%-ынан астамы қазақ же-
рінде өндірілді. Өскемен қорғасын-цинк және титан-магний комбинаттары, Соколов-Сарыбай
мен Лисаков кен-байыту комбинаттары, Жезқазған мен Балқаш таукен-металлургия комби-
наттары, Ермаков пен Ақтөбе ферроқорытпа зауыттары іске қосылып, Ақтөбе қаласындағы
шығарылған хром кенінің көлемі артты.
Кемеңгер тұлға металл өңдеу және көлік жасау салаларында өндіріс тиімділігін арттырып,
Өскемен, Орал, Қарағанды, Петропавл, Шымкент, Алматы қалаларында көлік жасау зауытта-
ры құрылды. Алматы ауыр машина жасау зауыты шығарған өнім әлемнің 40-тан астам мемле-
кетіне таралды. Қазақ жерінің аумағында көмір мен мұнай кен орындары ашылып, Қазақстан
отын-энергетика өнеркәсібінің ірі орталығына айналды. Жамбыл мен Шымкент қалаларында
орналасқан комбинаттар сары фосфор өндіру бойынша әлемде бірінші орында болды.
48
Қазақстан Республикасының Ұлттық Ғылым Академиясының академигі Дінмұхамед Ах-
метұлы Қонаев ғылым саласында орасан зор қызмет етті. 100-ден аса ғылыми еңбектер мен
зерттеулер жазды. Біраз ғылыми жұмыстарын шаруашылық пен өндірістік тәжірибеден өт-
кізді. Өз еңбектерінің халық шаруашылығына тигізер пайдасының зор екендігін іс жүзінде
дәлелдеген еді. Өндіріс тиімділігін арттырумен қатар, ол жас ғалымдарды қолдап, білім жү-
йесіне ерекше көңіл бөлді.
Қазақ өнерін жоғары бағалаған Дінмұхамед Ахметұлы өнерде жүрген жандарды жан-жақ-
ты қолдап, қазақ мәдениетінің дамуына ықпал етті. Өнер ордалары салынып, мәдениет үйлері
өз қызметін бастады. Қазақ жерінің барлық аймақтарында дерлік білім және мәдени ошақтар
ашылып, тұрғын үйлер тұрғызылып, әлеуметтік нысандар салынды.
Дінмұхамед Ахметұлы ғылым саласына қолдау көрсетіп қана қоймай, сол ғылымның да-
муына өзіндік үлесін де қоса білді. Кен орнын қазудың тиімді әдіс-тәсілдерін ойлап тауып,
Қазақстан экономикасының, металлургиясының дамуына айтарлықтай үлесін қоса білді.
Мектебімізде былтырғы оқу жылында ұлы тұлға Дінмұхамед Ахметұлы Қонаевтың 110
жылдық мерейтойына байланысты “Д.А.Қонаев - ғасырдың дара перзенті” атты мектепішілік
айлық жоспары құрылып, іс-шаралары өткізілді.
17 қаңтар күні айлық жұмысының ашылу салтанатында, алдағы іс-шаралармен танысты-
рылды.
Осы жоспарға сәйкес 1-11 сынып жетекшілері “Елін танытқан ер Д.А.Қонаев” атты тәрбие
сағаттарын оқушыларға өткізіп, атамыздың өмір жолы мен еңбек жолы туралы түсінік жұмыс-
тарын жүргізді. Мектеп-гимназиямыздың оқушылары тәрбие сағаттарына аса қызығушылық
танытып, белсене қатысты.
Айлық жоспар аясында 8-сыныптар арасындағы “Д.А.Қонаев - ғасырдың дара перзенті”
атты бейнеролик байқауы онлайн форматта өткізіліп, 8-сынып оқушылары ұлтымыздың ұлы
перзенті, дара тұлға Дінмұхамед Қонаевтың өмірбаяны мен еңбек жолы туралы түрлі бағытта
бейнебаяндарын жолдаған болатын. Жолдаған бейнебаяндары жоғары бағаланып, барлық қа-
тысушыларға “Алғыс хат” табысталды.
Ал 10-сынып оқушылары мен сынып жетекшілерінің ұйымдастыруымен “Д.А.Қонаевтың
нақыл сөздері” тақырыбында пікір алмасу отырысы да өтті. Шараның басты мақсаты: Д.Қо-
наев нақыл сөздерін талдау, ой бөлісу, пікір алмасу.
Дінмұхамед- ұлы тұлға ардақты,
Дінмұхамед- бар асылдан салмақты.
Дінмұхамед- күллі әлемге танылған,
Кісіліктің шамшырағы жан-жақты.
Дінмұхамед- заманадан биік тұр,
Даналығы мәңгілікке сыйып тұр.
Қасиетті ұл, қабырғалы еліне,
Шыққан күнмен шапағаты құйып тұр - демекші, осыдан шамамен екі жыл бұрын, 2020
жылдың 8 ақпанында мектебімізге ғасырда емес, ғасырларда бір туатын ұлы тұлғаның есімі
берілген болатын. Бұл да біз үшін үлкен мақтаныш.
Шара барысында оқушылар атамыздың тамаша айтылған әр нақыл сөзіне тоқталып, тал-
дап, бір-бірімен ой бөлісіп, тың ақпараттарға қанық болды. Тәрбиеге толы осындай шаралар
өз жалғасын табатыны айқын, кеш Ескендір Хасангалиевтің әніне жазылған «Атамекен» әні-
мен қорытындыланды.
49
Болашақта да халқының ұлы перзенті атанған Д.А.Қонаевқа арналған шараларымыз өз
жалғасын табады. Өйткені мектебіміз ұлы тұлғаның есімімен аталғасын, осы білім шаңыра-
ғында оқитын әр оқушы, Димаш атамыз туралы терең білім оның еңбектері түсініп, нақыл
сөздеріне ой түйіп, болашағына бағдар алуға тиіс деген оймен ұлы есімді ұлықтау жұмысын
жалғастыру.
Әдебиеттер тізімі:
1 Асқаров А Қ Өнегелі өмір\ред. басқ. Ғ.М. Мұтанов -Алматы: Қазақ университеті,2017ж
2 Дінмұхамед Қонаев-Алматы: «Аруана», 2014ж
3 «Ақиқаттан аттауға болмайды» Дінмұхамед Қонаев (естелік- эссе)Ауд. С Әбдірайымұлы -Екін-
ші басылым -Алматы «Үш қиян» 2021ж
4 Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев (Өмір және еңбек шежіресі)
ВО ИМЯ КАЗАХСТАНА
Балмуханбетова Жания Хабидуллиновна,
Тулешова Шолпан Дияшовна
Актюбинский областной специальный комплекс
«Школа-интернат-колледж
для детей с нарушениями слуха и зрения»
Д инмухамед Ахметович Конаев-доктор технических наук, академик, крупный общественный и государственный деятель Казахстана, трижды Герой Социалистического труда. Он опуб-ликовал двести научных трудов. Профессиональный путь молодой инженер начал после
окончания Московского института цветных металлов и золота в 1936 году. Получил направление на
Балхашскую стройку. Прошел трудовой путь от рядового машиниста до главного инженера рудника,
он стал профессионалом руководителем промышленником. В 1938 году, в ноябре месяце была полу-
чена первая Балхашская медь. Конаев был награждён первой государственной наградой –медалью
«За трудовое отличие».
Д. Конаев, как первый руководитель внес огромный вклад в социально-экономическое развитие
Республики Казахстан. Программа развития Казахстана при Конаеве была направлена на станов-
ление сельского хозяйства, промышленности, строительство. Благоприятные социальные и эконо-
мические условия послужили успешному развитию и наращивания потенциала нашей республики.
В Казахстане были образованы новые три области, появились тысячи населённых пунктов. Из них
43 города, среди них промышленные города Балхаш, Рудный, Темиртау, Экибастуз. Д.Конаев боль-
шое внимание уделял развитию топливно-энергетического Экибастузского комплекса. Он понимал,
какое большое значение будет иметь угольный Экибастуз для страны. При активном и деятельном
участии Первого секретаря ЦК Компартии Казахстана Экибастуз стал крупнейшим центром топлив-
но-энергетического комплекса республики и СССР. Во время целинной эпопеи, в 1955 году началось
освоение целинных земель и массовая миграция людей из других республик. На экономическое раз-
витие Казахстана целина оказала эпохальное влияние, она изменила структуру экономики и общую
социально-демографическую картину республики. Несмотря на сложные природно–климатические
условия, именно при Конаеве республика добивалась ежегодного и постоянного прироста знамени-
того казахстанского «миллиарда пудов» хлеба. В то время Казахстан являлся частью советской мет-
рополии и представлял собой яркий пример дружбы народов. В прессе СССР Казахстан называли
«планетой ста языков».
Динмухамед Ахметович укреплял и созидал республику, он мог строить красиво, быстро, эффек-
тивно, а самое главное качественно. Он сделал тысячи благих дел для республики и народа Казахс-
тана. Своим участием он мог не заставлять, а заинтересовать любого человека на благое дело –сози-
дание народа. Конаев был награжден восемью орденами Ленина, трижды Герой Социалистического
Труда, член Политбюро ЦК КПСС, Первый Секретарь Компартии Казахстана, депутат Верховного
Совета СССР. Он оправдал все свои награды и звания, учёные степени, доверие народа своим тита-
51
ническим трудом. Д.Конаев был крупным политическим, государственным деятелем того времени,
он вложил много труда в развитие экономики и социальной сферы, науки и национальной культуры,
и искусства.
В завершии своего доклада необходимо отметить, что весь жизненный путь Д.А.Конаева, его
разносторонняя деятельность, как государственного и общественного деятеля, ученого с мировым
именем, отдавшего все свои богатейшие знания и опыт, выдающиеся организаторские способности
на благо своей республики, является прекрасным образцом служения народу. Всю свою государст-
венную деятельность, каждый свой поступок он соизмерял с интересами Родины, народа, согласно
своему жизненному кредо: «Надо хорошо работать на благо Казахстана и его народа» [2, с.49]. Все
наши помыслы и дела были, есть и всегда будут неотделимы от вдохновенного созидательного труда
народа, и в этом каждый из нас должен видеть, как отмечал сам Д.А.Конаев, главный смысл своего
труда, смысл своей жизни [3, с.150].
Литература:
1 Рыбников Александр. Д.А. Кунаев – гордость и совесть казахского народа // Личность. Вос-
поминания о Д.А. Кунаеве /Авторы-составители: Абдраимулы С., Горяйнов А. – Алматы: «Санат»,
2007
2 Толмачев Г. 50 встреч с Д.А. Кунаевым: воспоминания. - Алматы, 1997
3 Рыбников А.П. К 90-летию со дня рождения Д.А.Кунаева. Бывший член Бюро, секретарь Ком-
партии Казахстана А.П.Рыбников // Простор, 2002, №1.
4.Абылхожин Ж. Очерки социально-экономической истории Казахстана. - Алматы, 1997.С. 112
ДІНМҰХАМЕД АХМЕТҰЛЫ
ҚОНАЕВ – ҒАСЫР АДАМЫ
Каймакбаева Гулзауре Бектилеуовна
Ақтөбе қаласы «Д.А.Қонаев атындағы
жалпы білім беретін орта мектеп» КММ
ағылшын тілі мұғалімі
Ә р ғасырдың өзінің біртуар перзенттері болады. Солардың бірі — Дінмұхамед Қонаев. Президент Н.Ә.Назарбаевтың ел тәуелсіздігін алған алғашқы жылдары, яғни 1994 жылдың 24 ақпанында, «Д.А.Қонаевтың есімін мәңгі есте қалдыру туралы» Жарлығын жариялады. Бүгінгі күнде Дінмұха-
мед Ахметұлы Қонаевтың есімі Алматы және Астана қалаларының көшелеріне, университет пен колледж-
ге берілді. 1992 жылы Д.А.Қонаев атындағы Халықаралық қор құрылды. Оның мақсаты — Қазақстан Рес-
публикасының мемлекеттігін нығайту, елімізде жүргізіліп жатқан саяси және экономикалық реформаларға
қолдау көрсету, қазақ халқының тарихи, мәдени және рухани мұрасын игеріп, оның өркендеуіне септігін
тигізу еді. Қазақ халқы Ұлы тұлғасының есімін ешқашан есінен шығармайды.
«Дінмұхамед Ахметұлы — өз заманының перзенті болған, ірі тұлға, көрнекті қайраткер. Қонаев жоға-
ры қызметке келген уақыттың аса күрделі, қайшылығы көп кезең болғанын білесіздер. Алайда, осындай
қиындықтарға қарамастан, Қонаев елдің дамуы үшін қолынан келгенін жасады. Республикада құрылыс,
өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы салаларының дамуы ілгерілей түсті. Елсіз жерлерде жаңа қалалар мен елді
мекендер пайда болды. Сонымен қатар Димекең ғылымның, өнер мен мәдениеттің қарыштап қанат жаюы-
на өлшеусіз еңбек сіңірді. Алды кең, жаны жомарт парасатты жанның өнер адамдарына қолдау көрсеткені-
не талай рет куә болдым. Димекең туған қаласы Алматы үшін де көп жақсылықтар жасады. Бұл тұрғыдан
алғанда, Дінмұхамед Ахметұлы — айрықша ардақтауға лайықты қарымды қайраткер. Сондықтан, біз оны
Тәуелсіздікке дейінгі тарихымыздың тегеурінді тұлғасы деп бағалауымыз керек», — деп Нұрсұлтан Әбі-
шұлы Назарбаев Д.А.Қонаевтың Қазақстан мен қазақ халқы тарихындағы рөлі мен мәнін жоғары бағалады.
Дінмұхамед Ахметұлы отыз жылдан астам уақыт ел басқарды. Ол 24 жыл Қазақстан Компартиясының
Орталық Комитетінің бірінші хатшысы, алты жылдан астам уақыт ҚазКСР Министрлер Кеңесінің төраға-
Басшылық қызмет атқарып жүрген кезде Дінмұхамед Ахметұлы өнеркәсіп, құрылыс, сауда және ауыл
шаруашылығының дамуына ат салысты. Әлеуметтік және экономикалық салаларымен қатар, ғылым, ден-
саулық, спорт және мәдениет аяларын назардан тыс қалдырмай, оларды дамыту мақсатында зор еңбек сі-
Ғылым-білім саласындағы жетістігі.
Өзі терең білімді, ғұлама ғалым болған соң осы салаға өте көп көңіл бөледі. Ол кісінің Республиканың
Ғылым академиясын басқарған жылдардағы ерен еңбегін айтпауға болмас. Академияның материалдық-
базасын нығайтуға, ғылыми зерттеу институттарының жаңа ғимараттары мен ғалымдарға арнап тұрғын үй
салуға барлық күшін жұмсады.
53
Ал білім жүйесін жетілдіруде сіңірген еңбегі тіпті ерекше. Димекеңнің кезінде жоғары оқу орында-
рының саны 26-дан, 55-ке дейін, студенттер саны 70 мыңнан 275 мыңға дейін, институт мұғалімдерінің
саны 9 мыңнан 22 мыңға дейін өсті. Барлық облыстарда мектепке мұғалімдер дайындайтын педагогика-
лық институттар ашылды. Өскеменде жол құрылысы, Рудныйда индустриалды - өндірістік, Целиноградта
инженерлік-құрылыс, Қостанайда ауыл шаруашылығы, Алматыда энергетика, архитектура және құрылыс,
темір жолдары, автомобиль жолдары институттары ашылды. Қарағандыда еліміздегі екінші мемлекеттік
университет бой көтерді. Алматыдағы бірінші университетіміз-қара шаңырақ ҚазМУ-дің жаңа студенттер
қалашығы пайда болды.
Сонымен Қазақстанның тарихы-Д.А.Қонаевтың өмірі, Д.А.Қонаевтың өмірі-Қазақстанның тарихы. Бі-
рінен-бірін бөліп қарауға болмайтын дүние.
“Ұлы тұлғаларын білмейінше, бірде-бір дәуірді дұрыстап тану мүмкін емес. Адам тағдырының айна-
сынан бір тарих көшінің жүрісін ғана аңдап қоймаймыз, оның рухын, тынысын сезінеміз. Сондықтан да
халқы мен елінің алдындағы өздерінің перзенттік парызын айқын да анық түсінген, қандай қиын-қыстау
жағдайда да оны адал орындаудан жалтармаған адамдар қай дәуірде өмір сүрсе де, дәйім өз жұртының на-
ғыз азаматы болып қала берген. Тарихтың қай кезеңінде болсын, олар өз ұлтының бетке ұстар мақтанышы
болып келген. Ол, ол ма, белгілі бір мағынасында олардың өздері де халық тарихының тұтас бір дәуіріне
татыған, халқының бағытынан жаңылмай тәуелсіздікке бастайтын жолын нұрландырған ел тарихының
шамшырақтары болған”, – деп тұлғалардың тарихтан алар орнын ашып көрсетеді.
Қорыта келе айтарымыз бір ғасырда сирек туатын тұлғалардың бірі Д.А. Қонаевтың үлгі тұтарлық өмі-
рі мен қызметі өсіп келе жатқан ұрпақты тәрбиелеу мақсатында томдық кітаптардан артық тәрбие береді.
Біз, Д.А.Қонаевты Қазақстаннан немесе керісінше Қазақстанның тарихын Д.А.Қонаевтан бөліп қарастыра
алмаймыз. Қазақстан мемлекетінің қалыптасуында өзіндік рөлі жоғары Д.А.Қонаевты қазіргі және бола-
шақ ұрпақта сан ғасырлар өтсе де мәңгі жадында сақтайтын болады. Қазақстан үшін адал қызмет еткен
Қ.А.Қонаев тарихқа өз атын алтын әріппен жазып қалдырды.
Әдебиеттер тізімі:
1 Д.А. Қонаев «Өтті дәурен осылай», «Ақиқаттан аттауға болмайды» «Санат» Алматы, 1994 жыл
2 С.Әбдірайымұлы «Елу жыл ел ағасы» «Санат», Алматы, 2002 жыл
3 «Қазақстан тарихы» энциклопедиялық анықтама, «Арнау», Алматы, 2006 жыл (521- 522 беттер)
Журнал:
1 С.Әбдірайымұлы «Димекең пенделіктен жоғары тұрушы еді», «Жұлдыздар отбасы» №20 2008
жыл (40-43 беттер)
Газеттер:
1 К.Әбілқызы «Үлкен кісінің мұражайы да үлкен кісіге лайық болу керек». « Жас Алаш» газеті
№ 4 15.І.2008 жыл
2 Естеліктер бір топ авторлар «Қазақ ауыр істен емес, ауыр сөзден қорқады» «Жас Алаш» газеті
№ 5.12.І.2002 жыл
3 Х.Ерғалиев «Тұғыры биік тұлға» «Егемен Қазақстан» 12.І.2002 жыл
4 Ғ.Мәулетов «Бекзат болмыс» «Егемен Қазақстан» 25.ІІ.2009 жыл
5 Б.Қасенов «Ел қастерлеген есім» «Егемен Қазсқатан» 12.І.2000 жыл
6 Көпжасар Нәрібаев «Қонаевтану ілімін қалыптастыруымыз керек» «Жас Алаш» 21.08.2008
жыл
7 Мамытбек Қалдыбай «Қонаев 43 қала салдырды» «Жас Алаш» 3.07.2008 жылы
54
ИСТИННЫЙ СЫН НАРОДА
Дуйсенбина Гульдана Шамильевна
учитель русского языка и литературы
КГУ «Общеобразовательная средняя школа
имени Д. Конаева» г.Актобе
"Кунаев воплотил в себе лучшие черты нашего народа".
Нурсултан Назарбаев.
12 января 1912 года в городе Верном (ныне Алматы) родился мальчик Димаш. Его родители ,
наверное, и не думали, о том, что их сын сделает много полезного для родной страны. Родители
занимались традиционным казахским ремеслом- скотоводством. Жили на берегах рек Курты и в
районе Куйгана. Динмухамед учился в школе №19 имени Чернышевского. Динмухамед Ахмедович
написал о своих школьных годах в своей книге «От Сталина до Горбачёва». Годы учебы в школе
запоминаются надолго, он не забывает чутких и мудрых учителей. Именно в школьные годы Димаш
решил стать горным инженером.
В 1931 году Д.А.Кунаев по путевке крайкома комсомола Казахстана приехал в Москву для пос-
тупления в Московский институт цветных металлов и золота, горный факультет которого закончил
в 1936 году, защитив дипломную работу.
Молодой горный инженер Д.А.Кунаев получил направление на Коунрад-Балхашскую стройку.
Его работа была связана с Коунрадским рудником Балхашского медеплавильного комбината. Там
началась его трудовая биография: работал машинистом бурового станка, мастером, сменным инже-
нером, начальником цеха, главным инженером, директором рудника. Здесь он стал высокопрофес-
сиональным руководителем – промышленником. Благодаря его личному участию рудник быстро
развивался и занял лидирующие позиции в отрасли. В ноябре 1938 года была выплавлена первая
балхашская медь и Д.А.Кунаев получил свою первую государственную награду- медаль «За трудо-
вое отличие», которую в Москве ему вручил М.Калинин. Кунаев Динмухамед Ахметович - видный
общественный и государственный деятель, ученый, академик АН Казахстана (1952), доктор техни-
ческих наук (1969), трижды Герой Социалистического Труда (1972, 1976, 1982).
В 1936—1942 гг. занимал руководящие должности в Алтайском, Риддерском, Лениногорском
В 1942—1952 гг. заместитель председателя СНК КазССР, Совета министров КазССР. В апреле
1952 г. избран Президентом АН Казахстана. В 1955—1960 гг, 1962—1964 гг. Председатель Совета
министров КазССР. В 1960—1962 гг, 1964—1986 гг. 1-й секретарь ЦК КП Казахстана.
Кунаев вспоминает: в конце ноября 1964 года всех членов бюро ПК Компартии Казахстана и
зампредов Совмина КазССР вызвали в Москву. Нас принял Брежнев. Он рассказал об отставке Юсу-
пова и задачах, стоящих перед партийной организацией Казахстана. В конце своего выступления
поставил вопрос: "Кого будем рекомендовать первым секретарем ЦК КПК?"
55
Юсупов предложил первым секретарем направить кого-либо из членов Президиума ЦК КПСС.
Но Брежнев не согласился с этим, сказал, что первым секретарем должен стать кто-нибудь из мест-
ных товарищей. Члены бюро и зампреды единодушно назвали мою кандидатуру. Брежнев сказал,
что ЦК КПСС не возражает против такого предложения. Его внутреннюю культуру и благородство
признают его последователи и бывшие оппоненты из большой политики. Ему пришлось работать в
условиях тоталитарной системы с разными руководителями крупной мировой державы -Сталиным,
Хрущевым, Брежневым, Андроповым, Черненко, Горбачевым. Отличительные особенности харак-
тера, ума, интеллекта, глубокой образованности, высокой порядочности и скромности выделяют
Д.А.Кунаева в ряду политических руководителей двадцатого века.
Выполняя поручения ЦК КПСС и Президиума Верховного Совета СССР, Д.А.Кунаев выезжал в
ряд зарубежных стран , возглавлял партийные и парламентские делегации в США, Англию, Индию,
Италию, Китай, Монголию, Египет, Алжир, Уругвай, Японию, Корею, Чехословакию и другие ст-
раны.
За 45 лет, которые Д.А. Кунаев провел на высших руководящих должностях, из них почти 25
лет был первым руководителем республики. Он внес значительный вклад в социально-экономичес-
кое и культурное развитие Казахстана. Высокого уровня достигло горно-рудное производство рес-
публики, сформировались новые производственные регионы Казахстана, строились новые города
и крупные населенные пункты. В годы его руководства республикой начали работать Павлодарско-
Екибастузский топливно-энергетический комплекс, Карагандинская ГРЭС-2, Буктырминская ГЭС
в Восточном Казахстане, Павлодарский тракторный завод, многие другие промышленные предп-
риятия, были освоены Мангыстауские нефтяные месторождения, получило развитие железно-до-
рожное строительство, началась добыча и производство титана, магния, синтетического каучука,
быстрыми темпами развивались различные отрасли электротехники, машиностроения, химии.
Госкомиссия во главе с Л. Брежневым в составе с Д. Кунаевым принимает селезащитную плоти-
ну на Медео в июле 1973 года. Вместе с тем промышленность республики по-прежнему оставалась
сырьевой базой Советского Союза. Крупные заводы в Алматы, Усть-Каменогорске, Петропавловс-
ке, Уральске, Степногорске специализировались на производстве военной продукции. Военные по-
лигоны и предприятия нанесли значительный вред экологии республики. За годы его руководства
столица республики г. Алматы (тогда Алма-Ата) превратилась в высокоразвитый промышленный
культурный и научный центр, были построены Дворец республики, КазГУград, оздоровительный
центр Арасан, спорткомплекс Медеу и многие здания. В начале шестидесятых Никита Хрущев за-
думал перенести столицу КазССР в Акмолинск и переименовать его в Целиноград, однако Кунаев
встал стеной и отстоял статус Алма-Аты. С 1985 М.С. Горбачев начал реформирование советской
политической и экономической системы.
16 декабря 1986 на внеочередном пленуме ЦК КП Казахстана представитель ЦК КПСС Г.Разу-
мовский сообщил о решении Политбюро освободить Кунаева от занимаемой должности и назначить
1 секретарем ЦК КП Казахстана Г.В. Колбина. Назначение Г.В. Колбина вызвало волну народного
недовольства, вылившуюся в Декабрьские события 1986 года. Центральное руководство обвинило
Кунаева в организации этого митинга. 26 июня 1987 г. Кунаев исключен из состава ЦК КПСС, затем
из ЦК КПК. За всю историю казахстанской партийной организации Кунаев был третьим казахом,
который являлся ее 1-м секретарем партии. Кунаев-был человеком “системы”, верил в “социалисти-
ческий выбор” и “коммунистическую идею”. Кунаев автор многих научных трудов, посвященных
проблемам социалистического и коммунистического строительства, вопросам теории и практики
разработки месторождений открытым способом (около 200 научных трудов). Поскольку Кунаева
56
называют отцом Алма-Аты, его имя присвоено Институту горного дела, ряду школ и практически
в каждом городе и райцентре есть улица имена Кунаева. За тридцать лет было построено много
уникальных объектов социального и бытового назначения, немало реконструировано проспектов
и улиц. Монументальным сооружением стал на новой площади (ныне площадь Республики) Дом
правительства (1958 г.), в 1980 г. было построено новое здание ЦК Компартии Казахстана, к уни-
кальным сооружениям относятся здания Академии наук, Дома дружбы, Дворца Республики на три
тысячи человек .С ростом населения в городе появились современные новые кинотеатры “Арман”,
“Целинный”, “Байконур”, казахский и русский драматические театры, Центральный концертный
зал, цирк, построенный в национальном стиле, Дома культуры Алматинского хлопчатобумажного и
домостроительного комбинатов.
Из спортивных сооружений особое место заняли городской Центральный стадион, Дворец спор-
та, плавательный бассейн общества “Динамо”, высокогорный каток “Медео”. Кстати, “Медео” стал
первым в Союзе универсальным ледовым стадионом, предназначенным для проведения всесоюз-
ных и международных соревнований по скоростному бегу на коньках и другим видам зимнего спор-
та, и тогда был признан лучшим в мире.
Прощай, Великий Человек! Д.Кунаев писал: "Я прожил долгую жизнь, в ней было много хоро-
шего, было и плохое. Но это моя жизнь. И цель, которую я ставил еще будучи "юношей, обдумываю-
щим житье", в меру своих сил и способностей выполнил. Я всегда преданно служил своему Народу
и буду служить ему до последнего дня. В 1993 году здоровье Динмухамеда Ахмедовича ухудшилось.
Сказывались возраст и нервные потрясения, связанные с потерей самых близких людей - верной
спутницы жизни Зухры Шариповны и брата Аскара Ахмедовича. За всю жизнь он любил только
одну женщину - свою жену Зухру Шариповну. С ней он прожил 50 лет, 6 месяцев и 2 дня. 22 авгус-
та 1993 года, в 19 часов 22 минуты великого человека не стало. Д.А.Кунаев был любимым сыном
казахского народа. Человек, который может родиться в 1000 – летие 1 раз. Он построил 32 города, в
том числе Алматы. Жизнь и деятельность Динмухамеда Кунаева может и должна служить примером
для подрастающего поколения, Кунаев был не только знающим руководителем, но и также обладате-
лем 5-ти лучших качеств человека, которые воспевал великий Абай. Имя Динмухамеда Ахмедовича
золотыми буквами вписано в историю нашей страны. Человек, много лет стоявший у власти, отли-
чался особой скромностью и добрым, душевным отношением к людям. Таким он навсегда останет-
ся в памяти народа.
Литература:
1 Летопись жизни и деятельности. Д.А.Кунаев.
2 Д.Кунаев «О моем времени». 1992 год. «Дауир»
3 Д.Кунаев . «От Сталина до Горбачёва». 1994 год. «Санат»
ВЕЛИКИЙ СЫН КАЗАХСКОГО
НАРОДА – ДИНМУХАМЕД
АХМЕТОВИЧ КУНАЕВ
Исикенова Г.А., Койшибанова А.А.
Актюбинский областной специальный комплекс
«Школа-интернат-колледж
для детей с нарушениями слуха и зрения»
Д инмухамед Кунаев вошел в историю Казахстана, как великий сын казахского народа, выдаю-щий государственный деятель нашей страны. Вся его жизнь и деятельность стала символом великой эпохи созидания Казахстана. О том, какой личностью был Кунаев, говорят факты из
его трудовой биографии. Он родился 12 января 1912 года в городе Алма-Ате. Окончив Московский
институт цветных металлов и золота в 1936 году, получил специальность горного инженера и начал
трудовую деятельность в тресте «Прибалхашстрой». Свою трудовую деятельность начал с просто-
го машиниста станка ударно-вращательного бурения. Кунаев прошёл путь от рядового машиниста
станка до главного инженера рудника, он стал высоко профессиональным руководителем- промыш-
ленником, выводил отстающие участки в передовые. Динмухамед Кунаев был лидером-промыш-
ленником, руководил крупнейшими промышленными объектами в стране. Динмухамед Ахметович
возглавлял Коунрадского и Риддерского рудника, внёс значительный вклад в экономику, социальное
и культурное развитие республики. Высокого уровня добилось горно-рудное производство респуб-
лики, строились новые населённые пункты и крупные города. За время его руководства начали функ-
ционировать Буктырминская ГЭС, тракторный завод в городе Павлодар, Павлодарско-Экибастузс-
кий топливно - энергетический комплекс, Карагандинская ГРЭС -2, многие другие промышленные
объекты. Быстрыми темпами шло освоение Мангыстауских нефтяных месторождений, полным хо-
дом развивалось железно-дорожное строительство, добыча многих полезных ископаемых. Образо-
вались Мангыстауская, Торгайсая, Жесказганская области. Как руководитель республики, он уделял
большое внимание строительству Капшагайского водохранилища, Большого Алматинского канала.
Он внес большой вклад по сохранению территории республики и ее границ, её целостности, вернул
в состав республики хлопководческие районы на Юге страны, которые когда – то были отданы Уз-
бекистану, выступал против создания немецкой автономии в составе Казахстана и передаче Мангыс-
тау Туркменистану. За годы своего руководства он создал из столицы Алма-Аты высокоразвитый,
промышленный, научный и культурный центр. Были возведены спорткомплекс «Медеу», оздорови-
тельный центр «Арасан», Дворец Республики, КАЗГУград и много других сооружений. За годы дея-
тельности Кунаева , по статистическим данным производительный потенциал республики возрос
до 700%, это примерно было создано семь новых Казахстанов. Выросли объемы промышленности
в 9 раз, сельского хозяйства в 6раз, капитального строительства -8 раз. Он сделал огромный вклад
58
использую свои широчайшие знания, богатый опыт в развитие науки и культуры Казахстана. Кунаев
был не просто первым лидером республики, но и духовным наставником народа и молодёжи. Он
пользовался высоким доверием и уважением, абсолютной поддержкой народа. Во время освоения
целины, в 1955 году началось не только освоение целинных земель, но и массовая миграция людей
из других республик. На экономическое развитие Казахстана целина оказала эпохальное влияние,
она изменила структуру экономики и общую социально-демографическую картину республики.
Благодаря ударному труду сельских тружеников, которые постоянно чувствовали поддержку и за-
боту Д.Кунаева, Казахстан превратился в крупнейшую зерновую и животноводческую базу Советс-
кого Союза. За годы освоения целинных земель республика продала стране более миллиарда пудов
хлеба. На душу населения производилось от 1500 до 2000 тысяч килограммов зерна. Росли объемы
производства и заготовки мяса, молока, яиц, шерсти. Выросли масштабы и объемы строительства
на селе, в которое было вложено в 7 раз больше средств чем во все народное хозяйство республики
во все годы, предшествующие подъёму целины.
Обобщая вышеизложенное, необходимо отметить, что Д.А Кунаев в будущее Казахстана смотрел
с «обоснованной уверенностью и надеждой». В настоящее время весь мир наглядно видит его пра-
воту, Республика Казахстан , по мнению видных деятелей стала наиболее ярким примером успеш-
ной постсоветской государственности, эффективным региональным лидером всецело признанным
международным сообществом, конкурентно способным государством.
Литература:
1 Морозов Н.Великий сын своего народа// Личность. Воспоминания о Д.А. Кунаеве/Авторы-
составители: С.Абдраимулы,А. Горяйнов-Алматы. «Санат», 2007.-336-340
2 Малахова О. Его имя хранит история// Казахстанская правда.-2012-13 января.
3 Григорьева В.К. и Кусаинова А.К.-Акмола, 1999.-128 с
4.Куколка Ю. Проблемы теории международных отношений.-М,1980.
5 Кунаев Д.А. О моем времени: Воспоминания -Алма-Ата.Дәуір, МП «Ынтымак», 1992.-312 с.
1 Б.Шамгунова.
ҚОНАЕВ – ҰЛТТЫҢ АРЫ МЕН
НАМЫСЫ!
ҚОНАЕВ – ҰЛТТЫҢ РУХЫ МЕН
ИМАНЫ!
Шамгунова Ботагоз Сайлаубековна
Ақтөбе қаласы «Д.Қонаев атындағы
жалпы білім беретін орта мектеп» КММ
директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары,
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
«Өткен кеткен бұл фәниден сан алып, Тарих үшін емес ол да жаңалық.
Дінмұхамед Қонаевтың жай аты, Шын аты оның Мейірім мен Даналық»
Н.Қашағанұлы.
Ғ асырда емес, ғасырларда бір туатын, ел құрметіне бөленген адамдар болады. Дінмұхамет Ах-метұлы Қонаев сондай адам. Халқына сыйлы, заманының дара туылған перзенті. Д.Қонаев сұңғақ бойлы, ақсары өнді, жылы жүзді, нар тұлғалы кісі болатын. Дінмұхамед атамызды ел
көзі тірісінде-ақ құрмет тұтып, Димаш атап кеткен. «Көрнекті адам өз елінің не бағына, не сорына
туады» деген ескі мақал бар Димаш болса туған елінің бағына туған адам және біздің әрқайсымыз
үшін айрықша ыстық. « Жаратушы о бастан-ақ біздің әулетіміздің бар бақытын, бар байлығын, бар
білім-парасатын, бар билік-мансабын,тіпті сұлу да тіптік, бойды да жинап-теріп Димекеңге берген.
Соған шүкір дейміз» деп Асқар Қонаев еске алады.
1912 жылы қаңтардың 12-і күні Алланың нұры жауған Алатау аясындағы Алматы шаһарында
Дінмұхаммед атты сәби дүниеге келді. Балаға Дінмұхаммед деген есімді азан шақырып, қажылық-
тан жаңа оралған атасы Қонайұлы Жұмабай қажы Мекке-Мәдина сапарына байланысты ырымдап
қояды. Өйткені, Жұмекең жадиттік мектептік дін ұстазы, әрі Жетісуға белгілі ғұлама молда еді.
Бала қырқынан шыққанда сәби немересін алдына алып, шекесі торсықтай, жанары нұрлы бөбекке
және келіні Зәуреге атасы Алла тағаладан тілек тілеп, отбасына батасын береді. Көп өтпей өзі дүние
салды. Жұмабай қажының зайыбы Хадиша әже де әулеттегі асыл текті, иман жүректі ана еді. Дінмұ-
хаммедті Димаш деп еркелететін діндар әже немересін өте жақсы көрді. Ал, әкесі Меңліахмет Ди-
машты Ораза айт, Құбан айт кездерінде жанынан тастамай, молда, сопылардың әнгімесін тындасын
деп, өзімен бірге алып жүретін. Ол кезде Алматыда (бұрынғы Верный) 6 мұсылман мешіті бар еді.
Сол мешіттердің бірінде бала Дінмұхаммед молдадан діни сауатын ашып, «Әлтиекті» тауысты. Өзі-
не нағашы болып келетін белгілі Бөйіт сопыдан діни уағыздарымен хиқаяларды көп естіген. Димаш
62
14-15 жасқа келгенде Құдайды жоққа шығарып, Құран шариғат жолын құбыжыққа айналдырған
Кеңес саясаты күшейіп, дүние бөлінді. Жұмабай қажының әулетіне де зобалаң туды. Бозбала Димаш
заман өзгеруіне байланысты жаңа Кеңес мектептерінде оқып, комсомолға өтті. Бірақ о бастан рух-
санасына сіңген имандылық тәрбие мен өнеге оны теріс жолға түсірмеді. Дінмұхаммед өте тәрбиелі
жас атанып, Мәскеудің өзінде білім алды. Дімекеңнің бойында Әл-Фараби атамыз айтатын биліктегі
кемеңгер адамға тән барлық қасиет тоғысады.
Қоңырат руднигіне жұмысқа орналасып, онда бұрғылау станогінің машинесі, цех бастығы, руд-
никтің бас инженері және оның директоры болады. Он бес одақтастас республиканы Мәскеу бас-
қарып тұрған қиын да күрделі заманда, Қонаев атамыз Қазақстанды жиырма жеті жыл бойы бас-
қарған. Әділетті, турашыл, қарапайым басшы болды. Ол кісінің алдына елдің бәрі кіріп, жұмысын
айтып шыға алатын. Қонаев басқарып тұрған кезде Қазақстан он бес одақтас республиканың ішінде
екінші орында тұрды. Бірінші, Ресей, екінші, Украина мен Қазақстан қатар тұрды. Бұл Қонаевтың
қаншалықты еңбек сіңіргенін көрсетеді. Ел, алдымен Димаш атамыздың кішіпейілдігі, мәдениетті-
лігі жайлы тамсана әңгімелейді. Оған дәлел өзінің нақыл сөздері «Биікке шықтым, бірақ халқымнан
аласа екенімді ұмытпадым».
Д. Қонаев өмірінде өте ұстамды, салмақты, ақылы мен парасаты ерекше, көпшілікті іске жұмыл-
дыра білетін, қабілеті мол кемеңгер басшы болды. Оның кішіпейіл басшы болуы күзет қызметінің
саны көбейтіліп, кім көрінген жанына күзет қаптатып жатқан уақытта мемлекеттің бірінші адамы
жұмысқа жаяу және күзетсіз барады дегенге сену өте қиын. «Халықтың бағы қыдыр қонған перзен-
тіне беріледі. Елу жылдай сол бақ Димекенде болды. Обалы не керек, барын елге төкті. Көсегеміз
көгеріп, көрпеміз ұлғайды. Оның қайырымын ұрпақ бойына сіңірсе, Димекеңе ықыласымыз сол»
Атырау облысының ардагері, Шафик Ізбасарұлы еске алады. Абзал азаматтың өмірінің соңына де-
йін жеке үйі, саяжайы, тіпті кейде желпінін мінерге жекеменшік автомашинасы да болмапты. Нет-
кен қарапайымдылық!
Атамыз Академик болған. Министрлер кеңесінің төрағасы болғанда Қонаев академик атағы үшін
өзіне төленетін 340 сом шамасындағы ақыдан бас тартып, сол ақшаны Қонаев ай сайын балалар үйі-
не және жас ғалымдарға көмектесу мақсатында жұмсауға бұйырған болатын. "Дінмұхамед Қонаев
кішіпейіл басшы есебінде танылды. Ол ертеменен Коммунистік даңғыл мен Киров көшесінің (бү-
гінгі Абылайхан даңғылы мен Бөгенбай батыр көшесінің) қиылысындағы үш қабатты үйден шығып,
ылдидағы Үкімет үйіне қарай жайбарақат жұмысқа бара жататын. Қонаев сол үйде көп жылдар
бойы тұрды, тіпті, Қазақстан КП ОК-нің бірінші хатшысы болған кезінде де, қаланың орталығында
үш бөлмелі пәтері бола тұра әлгі үйде тұрды. Ал басқа үйге көшкенде Қонаев пәтерін өзінің кадрлық
саясатын қатты сынап жүрген жазушы Әлжаппар Әбішевке сыйға тартып кетіпті. «Мен де сол кез-
де Алматының орталығында тұрдым, менің де жұмысқа баратын жолым Коммунистік даңғылдың
бойы еді. Анда-санда алдымнан жалғыз келе жатқан ұзын бойлы Қонаевтың сымбатты тұлғасын
сыртынан көретінмін. Осыны айтсам, адамдар сенбейді. «Қалайша ол күзетсіз жүр?» деп. Расында,
күзет қызметінің саны көбейтіліп, кім көрінген жанына күзет қаптатып жатқан уақытта мемлекеттің
бірінші адамы жұмысқа жаяу және күзетсіз барады дегенге сену өте қиын. Министрлер кеңесінің
төрағасы болғанда Қонаев академик атағы үшін өзіне төленетін 340 сом шамасындағы ақыдан бас
тартқанын білеміз. Бұл ақшаны ол балалар мен жас ғалымдарға көмектесу мақсатында жұмсауға бұ-
йырды. Осындай кішіпейілділік оның туа бітті қасиеті екені көзге көрініп тұрды және жұрттың оған
деген сенімін күшейтті. Оның жеке басының байлық-дәулетке қызығушылығы байқалмады. Оның
айналасындағы адамдардың арасында оны ұлықтаудан жарыс болған жоқ, есесіне олар оның көш-
басшылық беделін қызғыштай қоритын, оның жетістіктеріне қылау түсірмеуге тырысатын", - деп
63
жазды журналист Мадат Аққозин Азаттық сайтында. Бұл іс-әрекетінен біздер атамыз қаншалықты
жанашыр азамат болғанын көре аламыз.
Бұл атамыздың бір Ұлылығының белгісі.
Ғұмыр кешпей қара бастың қамы үшін,
Қорғадыңыз ел мен жердің намысын.
Тарих өзі таразылар, танытар,
Ұлық қазақ Қонаевтың сан ісін, - деп халық оның есімін ұлықтап жүр.
«Қонаев – ұлттың Ары мен Намысы!
Қонаев – ұлттың рухы мен Иманы!
Қонаев – қазақтың Қанағат мектебі,
Адалдықтың өлшемі» деген екен Темірше Сарыбайұлы, ақын Д.А. Қонаев – Ұлы Отан соғысы-
нан әбден күйзеліп артта қалған Қазақстанды толассыз көркейтіп дамытқан, оны алдынғы қатарлы
индустриалды аграрлық республика дәрежесіне жеткізген, ХХ ғасырдағы қазақ мемлекетінің ұлы
қайраткері. Ғалымдар жұмыр жерді жайлаған бүкіл елдің басшыларының еңбегін сараптап таразы-
лағанда, Қонаев жетінші орынды иеленіп, әлемдегі «Жеті ұлының» бірі атанған.
Бұл кісі ел басқарып тұрған кезде Қазақстанда қырықтан аса қала салынды. Ол қалалардың бә-
рінде атамыздың айрықша еңбегі болды. Осы істердің бәрі Қонаев атамыздың «Ұлы тұлға» екеніне
жеткілікті дәлел бола алады. Өзі өмір сүрген күрделі уақыттың адал перзенті бола білген абзал аза-
мат. «Д.А.Қонаев Қазақстан тарихында ірі тұлға болып қалары даусыз». Н. Назарбаев. «Д.А.Қонаев
өз халқының көрнекті, адал перзенті бола білген адам... Ондай адамдар тарихта көп болғанымен,
әрқайсысы қайталанбас жеке тұлға ». А. Асқаров.
Өзінің қалдырған қанатты нақыл сөздері «Адамның жақсы атынан гөрі, жаман атына қаңқу сөз
үйір келеді».
Өмірінің сөңғы жылдары текті данадан бата алу үшін немесе қонаққа шақыру үшін жұрт кезекке
тұратын. «...Мен бірде-бір адамның, мейлі ол кім болмасын, қай ұлттан болсын, меселін қайтарып
көрген емеспін. Үміттің аяқасты болуынан артық қорлық жоқ. Жердің үстімен келіп, астымен қайт-
қаннан асқан азап болмайды. Жақсылығыңды адамға жаса, сол үшін жаса, сол үшін елдің сенген
тізгінін ұстап отырсың. Қүнде жұмысқа келе жатқанда осы ой жетелеп кеп табалдырықты аттатты-
рады» - деп жазған екен заманының дүлдүлі, ширек ғасырға жуық еліміздің тізгінін ұстаған білгір
азамат Д.А. Қонаев.
Кемеңгер Димекең тек ғұлама ғалым, мемлекет қайраткері, академик, Еңбек Ері ғана емес, Ке-
ңес өкіметінде тыйым салынған дін ілімінде де білгір, Құдай құдіретіне мойынсұнған, Алла тағала
жолын ақыл-ойы мен жүрегінде ұстаған дана екенін халық енді-енді біліп жатыр. Қонаевтың естелік
кітабын оқысақ шығармалар «Құдай тағала», «Алла тағала», «Пері», «Әулие, Тәңір» деген сөздерді
жиі кездестіреміз.
Бұрын қазақта Бауыржан деген есім көп қойылушы еді. Қазір Димаш, Дінмұхаммед деген есім
жиі естіледі. Діннің оралуына байланысты халық енді «Дінмұхаммед» деген оның пайғамбар аттас
атын қасиет санап, ұлықтауда.
Димекеңнің есте сақтау қабілеті де жоғары деңгейде болған екен. Бір кездескен адамның тек бет
әлпеті мен түрін ғана емес, оның аты мен тегіне дейін есінде ұстайтын ерекшілігіне көпшілік тәнті
болатын.
64
Әттең, өмір – шолақ, дүние – керуен. Бүгінде Алатаудай заңғар тұлға, ұлы қайраткер, кемеңгер
ғалым Алаш тарихынан алатын орны ерекше. Елдің сый-құрметіне бөленіп, ұлттық тұлғаға айнал-
ған қазақ перзенті Дінмұхамед Қонаевтың есімі мәңгілік халықтың жүрегінде.
Әдебиеттер тізімі:
1 «Ақиқат жұрналы», «Дәуір» баспасы Алматы қаласы, 2011 ж.
2 «Жұлдыздар отбасы» журналы, Алматы қаласы, 2012 ж.
3 «Алаш» газеті, Алматы қаласы 2009 ж.
4 «Жұлдыз» №2, Алматы қаласы, 2012 ж.
5 Д.А. Қонаев «Өмір және еңбек шежіресі» Алматы қаласы, 2022ж.
Д.А.ҚОНАЕВ – ҒАСЫРДЫҢ ДАРА
ПЕРЗЕНТІ
Ербозымова Мирамгул Нурлановна
Ақтөбе қаласы «Д.Қонаев атындағы
жалпы білім беретін орта мектеп» КММ
директорының оқу ісі жөніндегі орынбасары,
қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімі
Мұғалім – зор тұлға, ол – күннің құдіретті сәулесі іспетті.
Константин Ушинский
Д інмұхамед Ахметұлы Қонаев 1912 жылдың қантардың он екінші жұлдызында Алматы қала-сында, өнегелі қызметкерлер отбасында дүниеге келді [1, 198].Д.Қонаев өмір және еңбек шежіресі ұрпаққа үлгі. Ол ел тарихының дамуына зор үлес
қосты. Отбасы үлгі тұтарлық жанұя болған. Димекеңнің атасы Жұмабай қажы Құнанбайдай діндар,
қажы болған[2, 32].
Қазақта «жеті атасын білмеген – жетесіз» деген зілді сөз бар. Адам баласы үшін жеті атасын
білуі, өз шежіресін, тарихын сақтауы өте маңызды саналған. Д.Қонаев (Сталин Горбачевқа дейін,
Алматы) атты естелігінде, өзінің шежіресі, шығу тегі, ата-бабалары туралы көп дүниені білген. Бұл
туралы әкесі Менлиахмед егжей-тегжейлі айтып берген. Димекең өз шежіресіне көңіл бөліп, жеті
атасын жетік білген тұлға ретінде ел есінде ерек орын иесі.
«Өнер, білім алып қал босқа өткізбей,
Қартайған соң, таппассың оның бірін» деген тәмсілді ұстанған ел ағасының әр ісінен аларлық
өнеге көп еді. Жасынан білімге құштар, заман қиындығын асып өтіп, қиыншылықты еңсеріп, бар
күшін еліне жұмсаған адал азамат. Жасынан меңгерген өнер, білім, парасатының нәтижесінде қар-
тайған шағында тұлғаның ел үшін өшпес ізі қалды [3, 14].
Қонаевтың әкесі де, өзі де діни сауатты адам болған. Үй жанында өзбек мешіті болған. Әкесі
екеуі құлшылыққа да мұқият болған. 1976 жылы тоқсан жасқа қараған шағында әкесі өмірден өткен.
Димашқа отбасы мүшелері жауапкершілікті, парасаттылықты, ұстазға деген құрмет пен адамгерші-
лікті сіңірген [3. 22].
К.Ушинский: «Мұғалім ісі сырттай қарапайым болғанмен тарихтағы ең ұлы істің бірі» дегендей,
осы ұстаз қадірін түсінер азаматтан анығында, жақсы дүние күтуге болады. Ұстаз еңбегін бағалап,
оған құрмет жасаған шәкірт әлбетте, жаман болмайды. «Ұстазы жақсының, ұстамы жақсы» демек-
ші, Димаштың қазіргі таңда еліне еткен еңбегі де осы ұстаздан дарыған болар.
Д.Қонаев орыс тілінен алғаш сауатын ашып, сауатты білім қалыптастыра білген Анна Паловна
есімді ұстазын ұмытпайтынын айтады. Ұстазына көп жылдан соң, кезігіп қалып, білімін жетілдіру-
мен шектелмей, кезінде отбасына көмек бергенін есіне алып, алғысын айтады. «№14 мектептегі ма-
66
