Ономастикалық хабаршы №1 (31) 2016

51

ХАБАРШЫ

Ономастикалық

«Аңшыбай батыр» эпосының кейіпкері - Алатайлы Аңшыбай да Алаша хан 

секілді ең алғашқы патша. Шежірелік тұрғысынан қарағанда Аңшыбай аңши-

баидтер династиясының негізін салушы (Баба түкті Шашты Әзіз - Парпария - 

Құттықия - Едіге - Нұриддин - Мұса - Орақ - және Мамай - Қарасай және Қази: 

тарихи тұлғалар, Ноғай орданың билеушілері, Едіге ұрпақтары) [5,49].

Ең көне мифоантропонимдердің басты немес жетекші сипаты «бірінші, әуелді, 

алғашқы» болып келеді. Байқап қарасақ, Алаш - хандардың арғы бабасы», яғни 

бірінші патша, «моңғол мен татарлардың атасы», яғни түп атасы (бірінші адам); 

Абақ - қазақтардың ең бірінші патшасы; Алатайлы аңшыбай да - алғашқы патша. 

Ал Асан қайғыны зерттеушілер реалды тарихи тұлға қатарына ажатқызады, бірақ 

С.Қондыбай пікіріне сүйенетін болсақ Асанның бейнесі арғытүркі (прототүркі) 

мифологиясының ең көне бейнесіне жатады: «В образе Асана кайгы угадывает-

ся такая (функция первопредка - Т.Б.) функция, изначально он - первочеловек и 

первопредок, правитель страны предков, позднее, в более развитой мифопоэти-

ке, он - первоцарь, жрец, мифическая история которого каким-то образом связы-

вается с замкнутым пространством. Образ Асана кайгы связан с Жеруйык (земля 

обетованная, коктюрк. Йер - ыдук - букв. земля священная). Асянь-шад (князь 

Асан имеет пещеру Отюкен, авестийский Франграсиан - Афрасшаб - подземный 

дворец» [5,85].

Қазақтың ежелгі танымында Майқы би - қазақтың түп атасы: «Түгел сөздің 

түбі бір, түп атасы - Майқы би», - деген ой орамын білмейтін қазақ болмаса ке-

рек. С.Қондыбайдың мәлімдеуінше: «Майқы. Байқы. Байгу. У казахов первый 

жрец или царь (бек-бий), в генезисе - первый человек на Земле. Согласно квази-

историческому преданию, Майқы бий - историческое лицо, жившее во времена 

Чингизхана, он - один из биев-жрец Чингизхана. Говорят, что он раздавал ка-

захским жузам и отдельным родам знаки (тамга) и девизы (ұран); это отглосок 

мифического представления об устроителе социума, цивилизации» [5,173].

Майқы  би  мифологемасын  С.Қондыбай  тым  арыға,  матриархат  дәуіріне 

апарады,  ал  өрістік  жағынан  үндіирандық  мифологиядағы  (үндіарийлік  Ялса/

Ями, ежелгі парсылық мифологиядағы (Иама/Йамақ, «авесталық» Йима/Иймақ, 

германдық  Имир,  балттық  Юмис)  бірінші  адам  -  Иима  немесе  Йама  (Яма) 

есімдеріне дейін етегін кең жаяды. Майқы антропонимінің осындай уақыттық 

(хронологиялық)  жағынан  келгенде  ежелгілік  және  арасы  алыста  жатқан  ми-

фологияларды  жақындастыру,  қамту  тұрғысынан  келгенде  өрісі  кең  әрі  бұл 

мифоантропонимдік көнелігін айқындайды. Осы мифоантропонимнің көнелігін 

дәлелдей  келе  С.Қондыбай  «Майқы»  сөзінің  қалыптасуына  да  тоқталады: 

«Майқы да - мифтік Ұлы Баба, бірақ қазақ жады оны әйел кейпінде емес, ер-

кек  кейпіндегі  түп-ата  -  Майқы  би  (Байку)  ретінде біледі.  Бұл  патриархаттық 

жағдайдағы әйел бейнесінің еркек ретінде түсіндіріле бастауының айқын мысалы 

болып табылады. Сөз жасалуы мынадай жолмен шыққан: праформалық «Йам» 

жүктеу/скачать 1,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: