Оразбаев Қ. И. О-65 Жалпы топырақтану
жүктеу/скачать 2,94 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖАЛПЫ ТОПЫРАҚТАНУ
| гумус
( қарашірік) деп атайды. Ол топырақтағы органикалық зат- тардың 60-90% - ын қамтиды. Топырақтағы негізгі гумус көзі жасыл өсімдіктердің қалдықтары, олар топырақтағы микро- ағзалардың белсенді қатынасуының арқасында қалыптасады. Топырақтағы жануарлар қалдықтарының маңызы мардымсыз болады. Көптеген ағзалардың органикалық заттарының негізгі бөлі- гін көмірсулар құрайды: сахароза, глюкоза, фруктоза, крахмал, инулин (лат. Inula – өсімдіктер тегінен полисахаридтер топта- рындағы көмірсулар, одан фруктоза алынады) клетчатка, геми- целлюлоза және басқалары. Топыраққа органикалық қалдық- тармен көмірсулардан басқа азотты заттар да түседі (белоктар, хлорофилдер, алкалоидтар, амин қышқылдары), лигниндер, шайырлар, воскалар, майлар, дубилдік заттар, органикалық қышқылдар (қымыздық, лимондық және шараптық) тағы басқа заттар. Топыраққа органикалық қалдықтармен бірге күлді эле- менттер түседі, олар: калий, кальций, магний, натрий, кремний, фосфор, күкірт, темір, алюминий, сонымен қатар микроэлемент- тер: марганец, бор, мыс, мырыш, молибден, кобальт, йод, бром, т.б. Өсімдіктерде орташа мөлшермен 5%-ға жуық күл болады. Бірақ өсімдіктер мен оның мүшелерінің күлділігі жоғарыда келтірілген орташа мөлшерден едуір ауытқып 10%-ға жетуі мүмкін (көпжылдық шөп, бактериялар, мүктер мен қыналар), кейде әуелі 20-30%-ға (балдырлар) жетеді екен. Топыраққа тап болған алғашқы органикалық қалдықтар микроағзалар, су, ауа және температура факторларының әсері- нен әртүрлі өзгеріске түсіп нәтижесінде күрделі органикалық қосылыста қарапайым заттардың аралық өнімдерге ыдырауы жүреді. Белоктар (ақуыз), мысалы, басында гидролизге айналып пептондарға, пиптендерге ыдырап, содан кейін бос аминқыш- қылдарына айналады да, бір бөлігі гидролизге ықпал еткен микроағзалардың денесін қалыптастыруға жұмсалады (белок- тар), екінші бөлігі көмірқышқыл газы мен суға ыдырайды. Аминқышқылдарының циклдік құрылымы (финилаланин, тирозин) микроағзалардың энзимдерінің қатысуы арқылы тоты- ғып қара қарашірік тәріздес заттар түзеді. Күрделі белоктардың гидролизі кезінде аминқышқылдарымен қатар көмірсулар, фосфор қышқылы, азотты гетероциклдік негіздер түзіледі. Майлардың (липидттердің) гидролиздік кезінде лигнин (өсімдік жасушасында кездесетін органикалық зат, көбінесе ағаш тектес өсімдіктерден химиялық жолмен өңдеу арқылы қатпарлы қағаз алынады, суды сіңіріп ұстау қабілеті жоғары болғандықтан, жарақаттанған жерді мақтаның орнына таңу ретінде пайдаланылады ) мен жүктеу/скачать 2,94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|