Орындаған: Кәрімова Н. Т топ: кя-703 Тексерген

Сөз тіркесі жөнінде жүйелі зерттеулердің қалыптасып дамығанына көп болған жоқ. Қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерде тек сөйлем мүшелерін, олардың байланысын, орын тәртібін көбірек сөз қылды да, ал сөз тіркесіне байланысты мәселелер онша ауызға алынбады. Түркі тілдерінің сөз тіркестері тек кеңес дәуірінде ғана зерттеліне басталды. Орыс тілінде сөз тіркестерін тұңғыш қолға алған В.В. Виноградов сөз тіркестерінің түрлері, байланыс формалары және олардың құрылысы тіл білімінің ең басты бөлімі екендігін айтады.

         И.П. Мелиоранский «Краткая грамматика казах-киргизского языка» деген еңбегінде сөз тіркесі туралы арнайы тоқталмағанымен, «Простое предложение» деген бөлімінде бастауыштың баяндауышпен қиыса байланысатынын дұрыс көрсеткен» - деп тұжырым жасайды зерттеуші Түймебаева Н. Ал септіктерге жеке-жеке тоқтай келіп, онда әрбір етістіктің мағыналық топтарының қайсысы қандай сөздерді меңгеретінін анықтаған. Меңгеру туралы айта келіп, онда үміттену, берілу, бағыну, келісу, мақтану, күлу, шыдау, жылау, мұқтаж болу т.б. етістіктер барыс жалғаулы сөздерді меңгеретінін дәлелдеген. Ал қабыса байланысу туралы ешбір сөз қозғалмайды. Бірақ автордың «Определение» деген бөліміндегі мынадай мысалдар: «ақ тас – белый камень; жақсы кісі – хороший человек; үшінші жыл – третий год» дегенде сөздердің қатар келіп, орналасатынын сөз етеді. Мұның өзі қабысу терминінің жалпы орыс тілінде де көп уақытқа дейін енгізілмеу себебіне байланысты ма деп ойлауға болады.

Сонымен қазан төңкерісіне дейінгі еңбектерге сөз тіркесі, оның байланысы формалары жалпы болса да айқын жіктелмей келді.

         «Қазақ тілінде сөз тіркестері арнайы түрде тек ұлы қазаң төңкерісінен кейін, онда да 1930 жылдан бастап сөз бола бастады» деп тұжырымдайды Сайрамбаев Т.   Мұны ең алдымен Қ. Жұбанов сияқты ғалымдарымыздың еңбектерінен айқын көруге болады. Ал Қ.Басымовтың «Сөйлем мүшелері туралы»,«Пысықтауыш» т.б. мақалаларында тек бастауыш пен баяндауыштың қиысуын ғана сөз еткені болмаса, олардың басқа байланысу формаларына арнайы тоқталмаған.

         Сөз тіркесі туралы мағлұмат мектеп грамматикаларында тек 1939 жылы беріле бастады. Бұл ретте С. Аманжолов, С. Жиенбаев, Т. Сауранбаев т.б. еңбектерін атауға болады. Әрине онда дәл қазіргідей сөз тіркестері деп аталмағанмен, әркім өзінше сөздер тізбегі, сөздердің қарым-қатынасы, сөздердің байланысы деп көп уақытқа дейін әртүрлі айтып келгені белгілі.

         Қазақ тілі синтаксисі туралы арнайы зерттеу жүргізген С. Аманжоловтың сөз тіркестері туралы өзіндік пікірлері болды. 1940 жылы «Қазақ тілі ғылыми синтаксисінің қысқаша курсы» деген еңбегінде де сөз тіркесі туралы арнайы тоқталғандығы белгілі. Онда автор «Сөйлем мүшелелерінің өзара қарым-қатынастары» деп оларды беске бөліп қарастырады: қиысу, жанасу, қабысу, меңгеру - меңгерілу және бесінші етіп сөйлем мүшелерінің орын тәртібін де осыған енгізеді. Автордың алғашқы төрт түрін қостағанмен бесіншіні, яғни «сөйлем мүшелерінің орындары» дегеніне қосылуға болмайды.  Сөйлемдегі сөздердің байланысына 1930 жылы Т. Сауранбаев, С. Аманжолов бірігіп жазған «Қазақ тілі грамматикасы» еңбегінде біраз тоқталған. Бұл еңбегінде автор сөз тіркестерін «синтаксистік қатынастар» деп атай отырып, оларды субъекті, предикаттық, объектілік атрибуттық және сипаттауыштық қатынас деп бірнеше түрге бөледі.

         Автор бастауыш пен баяндауыш арасындағы қатынасты субъекті предикаттық деп атаса, ал пысықтауыш сөздердің етістікпен байланысын объектілік, ал анықтауыш пен анықталатын мүшелерінің байланысын атрибуттық қатынас деп бөледі. Сол сияқты бұлардан өзгеше изафеттік құбылысты өз алдына қарастырып, оның өзіндік жасалу жолын дұрыс көрсетеді. Бұдан кейінгі шыққан «Қазақ тілі» еңбегінде сөз тіркестерін қиыса меңгеріле, қабыса және жанаса байланысатынын айтады. Жай сөйлемге енген сөздердің бір-бірімен өздерінің орын тәртібі, интонация, қосымшалар, шылаулар арқылы байланысу жолдарына тоқталады.

         С. Жиенбаев «Синтаксис мәселелері» деген еңбегінде сөйлем мүшелерінің байланысу формалары туралы арнайы сөз етпейді. Онда автор «жай сөйлемнің синтаксисі, құрмалас сөйлемнің синтаксисі» - деп сөз тіркесінің синтаксисін жеке қарастырмайды. Алайда ол еңбектің «синтаксистік кейбір мәселелері туралы» деген бөлімінде «Қиысу туралы» арнайы тоқталып, өзіндік тұжырымдар жасайды. Мұның өзі авторлардың бұл мәселеге аз да болса көңіл аударғандығын аңғартады. Ал «сөйлемдегі сөздердің байланысы туралы» деген бөлімінде автор байланысу формаларынан гөрі байланысу амалдарына назар аударғысы келеді.

         Бұл еңбектерде сөз тіркесі айтылғанымен олардың толып жатқан заңдылықтары, атап айтқанда байланысу формалары мен амалдары, түрлері, оның синтаксистік қатынастары арнайы сөз болып қозғалмайды. Бұл жөнінде жалпы түркология, оның ішінде қазақ тіл білімінде көптеген жұмыстар жазылып және одан әрі зерттеліп жатқаны да белгілі.

Синтаксистік қатынастың заңдылықтары әсіресе сөйлем мүшелері, жеке сөйлем типтерінде айқын көрініс алады. Синтаксистің зерттейтін нысаны және сөздердің тіркесі, сөйлем құрылысы, сөйлемдердегі өзаралық байланысы болса, мұның барлығы синтаксистік қатынас қағидаларын басшылыққа алады. Синтаксистік қатынас – сөйлем құраудың басты тәсілі, өйткені тұлғалық, мағыналық жақтарынан өз үйлесімін таппаған жеке сөздер өз алдына сөйлем құра алмайды. Жеке сөздер сөйлем құрау үшін ең алдымен өзара синтаксистік қатынасқа енеді. Осы кезеңде барып коммуникативтік қызметтегі сөйлем пайда болады.

Синтаксистік қатынастар белгілі ғалым Н.Сауранбаевтың еңбегінде жан-жақты қарастырылады. Ғалымның аталмыш мәселеге қатысты «Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар» атты еңбегі бар. Сол сияқты ғалымның «Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі» еңбегінде де аталмыш тақырып кең ауқымда қарастырылады. Сол сияқты С. Аманжолов, М.Балақаев өздерінің еңбектерінде бұл мәселе турасында тілге тиек етіп, зерттеулерін алға тартады. Х. М. Есеновтің «Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар» еңбегі аталмыш тақырыпты кең ауқымда қарастырған зерттеу.

Синтаксистік қатынастың көрінісі ең алдымен жеке сөздердің тіркесінен байқалады. Синтаксистік қатынастың басталар жері сөз тіркесінен көрінеді. Бұл ұғымның қарамағына жеке сөздердің өзара байланысы, сөйлемдегі сөздердің аралық қатынасы, жеке сөйлемдердің үйлесе айтылуы тәріздес күрделі мәселелер кіріп жатады. Бұларға лайықты заңдылықтарды айқындау синтаксистік қатынастың ара жігін терең тану болып саналады.

Синтаксистік қатынастар синтаксистің де, стилистиканың да, әдебиеттанудың да нысаны бола алады, себебі күрделі синтаксистік тұтастықтарда сөйлемнен тыс жердегі байланыстардың сыры ашылады. Көркем шығарма құрылымында күрделі синтаксистік қатынастар орын алады.

Предикаттық қатынас. Тіл білімінде ең қажетті де күрделі мәселелердің қатарынан саналады. Өйткені тіл білімінде көптеген мәселелердің түйіні осы предикаттық құбылыспен тығыз байланысты келеді. Айта кететін бір жайт – предикаттық қатынас жайында әлі де болса әр жақты пікір орын алуда. Негізінен предикаттық қатынас сөйлемдегі бастауыш пен баяндауыштың өзаралық қатынасы. Предикат деген сөздің өзі баяндауыштық ұғым берсе, айтылған жайдың дұрыстығы нақтылана түседі. Сөйлемдердің бастауыш пен баяндауыш сөздерінің негізінде құрылуы – жалпы тіл біліміне ортақ заңдылық. Яғни сөйлем құрылысында предикаттық қатынастың алатын орнын одан сайын маңызды ете түседі.

Адвербиалдық қатынас – пысықтауыштық ыңғайдағы қатынас. Мұның өзі пысықтауыш мәніндегі сөздер мен баяндауыш қызметіндегі сөздердің аралығында болады. Бүгін бардым немесе баратын жеріме уақытында бара алмадым десек те, сөйлемдердің аралығында пысықтауыштық қатынастың барлығы аңғарылып тұр. Адвербиалдық қатынас жай сөйлемдер аралығында болумен қатар, күрделенген сөйлемдердің де құрамынан орын алады. Мұндайда ол көбінесе сөйлемнің басынан орын алады да, хабарланған негізгі оқиғаның амалдық қасиетін білдіреді. Адвербиалдық қатынастағы сөйлемдердің үлкен бір тобы негізгі ойдың амалын білдіріп жұмсалады. Күрделенген сөйлемдегі адвербиалдық қатынас оралымды констукцияларға тән болып келеді, сондықтан да қатынастың осы түрі амалдық мәнде ғана емес, басқа да мәндік түрде көрініс алады. Адвербиалдық қатынастың амалдық мәні түрлі тәсілдермен жасалады[6]. Бұл ретте көсемшелі сөздің қызметі басым түседі. Көсемшенің –п жұрнағы арқылы туындап, негізгі сөйлемдегі ой желісінің амалдық сипатын айқындап тұрады. Мысалы: Абай бірнеше күн қатты толғанып, жапа-жалғыз ойланып жүрді (М.Ә). Осыдан екі-үш-ақ жыл бұрын Омар байдың маңыраған жылқысы үйездеп, желісі тартылып жатқан дала төсі мүлдем өзгерген: ілгері-кейін жосыған жолаушылар мен жұмысшылар, ұзын-ұзын рельс, жарамсыз шпал, тас, топырақтың үйінділері мен қазылған үңгірлер. Дүниені өзгертудің осыншалық оңай екенін білмей келген қыр қазақтары көндім-көндіммен бастарын шайқап, таң-тамаша қалумен жүр (О.Б). Қырдағы ұяларынан сусындап, салқындап қайтуға көлге саяхат шеккен үйректің ұшқан дыбысы естіледі де, алыстаған сайын әлсіреп, ол да жоғалып кетеді (Х.Е). Сондай-ақ, амалдық мәнді білдіруде көсемшенің басқа да жолдары қатысады. Олар: -а, -е, -й. Мысалы: Сол бәсеке-қуғынның, сол қызғаныш-қуғынның айдауымен бұл да жерді үңги берген, үңги берген, ақырында «әл бітті, жан шықты» дегенде – діттеген жеріне жетіп те тынғандай еді!..(Ә.К). Қайғы-қапа соңынан мәңгі көз жұмуға бет алғанда да ол әдеттегідей көк жебенің ысқырығын, көк семсердің суылын естімейді — домбырашы қазақтан немересі Құрбан үйренген сол зар ызыңы келеді құлағына (Ә.К). Міне, аталмыш мысалдардан байқалғандай, адвербиалдық қатынастан туындайтын амалдық мәндер көсемшелер арқылы жасалатын болады.

Синтаксистік қатынастағы сөйлемдердің бір-бірімен байланысу тәсілдері жазушының стилін белгілейді. Өз кезегінде сөйлем құрылысы, сөйлемдердің байланысу амалдары, синтаксистік қатынастың жалпы құрылысы автор баяндауының жалпы ерекшелігіне, шығарманың идеялық мазмұнына әсер етпей қоймайды. Жазушы стилін зерттегенде, біздіңше, жеке сөйлемнен гөрі, осындай синтаксистік қатынастарға назар аударған пайдалы. Өйткені синтаксистік қатынастар— шығарманың композициялық құрылымына, стильдік, көркемдік ерекшеліктеріне тікелей қатысты бөлшегі.

ҚОРЫТЫНДЫ

Сөз тіркестерін сөйлемнен ажырату – жалпы тіл білімінде негізгі мәселелердің бірі. Алдымен сөз тіркесі дегеніміздің өзін ашып, оның не екенін түсінуіміз керек. Бұл жердегі негізгі мәселе мынада: Сөз тілдік единица болып табылады. Ол морфология, лексикология, семасиологияның объектісі бола отырып, сөз тіркесіне де қатысты. Өйткені ол сөз тіркесіне де сөйлемге де негіз болады. Оларсыз жалпы сөйлем құрылмаған да болар еді. Сөз, негізінде, сөз тіркесін құруға негіз болса, сөз де, сөз тіркесі де бірімен-бірі тығыз байланысты. Сол сөздерді бірімен-бірі тіркестіріп, оны жетілдіре түсу ыңғайында ғана келесі біреуге ойымызды толық жеткізуге болады. Профессор М. Балақаев сөзді тілдік единица ретінде лексикология, семасиология, стилистика, сөз таптары және сөйлем мүшесінің де объектісі ретінде зерттеді. Сонда сөз тіркесі кемінде толық мағыналы екі немесе одан да көп сөзден құралады да, олар біріне-бірі бағына байланысады екен. Сөйтіп, сөз тіркесі мен сөйлем синтаксистік категория. Бұл екеуі тығыз байланысты. Бірақ кейбір ұқсастықтары болғанымен әрқайсысының өзіндік объектілері барСөйлем мен сөз тіркесінің айырмашылығын Н.К. Дмитриев былай көрсетеді: Егер бастауыш пен баяндауыштық қатынастан құралып, аяқталған ойды білдірсе, сөйлем деп, егер бастауыш пен баяндауыштық қатынас болмай, олар тиянақты ойды білдірмесе, сонда ғана сөз тіркесі дейді. Егер сөз тіркесі тиянақты ойды білдіретіндіктен сөз тіркесі болудан қалады десек, онда әрі сөз тіркесі, әрі сөйлемдік қасиеттері бар сөздер тобының кейбір синтаксистік заңдылықтарын ескермегендік болады. Желсіз түн, кең жайлау. Таудан аққан үлкен өзен сияқтыларды біреулер сөйлем етіп жұмсаса, сөз тіркесі қасиетін жойды деу шындық болмайды. Сондықтан ондай сөздер тобын сөйлемдік қасиеттеріне қарай сөйлем деп танып, сөз тіркесімділік белгілеріне қарай әрі сөз тіркесі деп тани беруге тиіспіз. Тілдің табиғаты солай етуді тілейді.

2.Сауранбаев Н. Қазақ тіліндегі құрмалас сөйлемдер жүйесі. – Павлодар: С.Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті, 2010. – 134 бет.

3. Есенов Х.М. Қазіргі қазақ тіліндегі синтаксистік қатынастар. – Алматы, 1985 жыл. – 75 бет.

4.Мәулен Балақаев. Қазақ тіл білімінің мәселелері, Алматы: «Арыс». – 2008. – 176 бет.