Орындаған: Шамшабек Ерзат Қайратұлы, 6B01601 – Тарих Педагогика М. Шафиро мен С. Брайниннің «Очерки по истории Алаш-Орды»

С.Бринин мен Ш. Шафиро еңбегінің оң жағы бұл еңбек Алаш Орда тарихы туралы бұрын шығарылған еңбектерге қосымша ретінде қызмет етеді және өзінде бірқатар құнды материалдарды қамтиды2. Қазақ контрреволюциялық ұлтшыл "Алаш" партиясының тарихы әлі жеткілікті зерттелмеген, ал осы уақытқа дейін шығарылған осы мәселе бойынша еңбектер бытыраңқы және бір бөлікте әркелкі материал болып табылады. Авторлар негізінен Алашорда зиялыларын орыс империалистік буржуазиясының қосалқысы және қазақ даласына өз ықпалын енгізуде соңғысының көмектесушісі ретінде дұрыс сипаттайды. Алаш зиялылары Қазақстандағы дамыған революциялық қозғалысты тежеді, атап айтқанда, 1916 ж. Еңбекші қазақтардың көтерілісін басуға жәрдемдесті, патша үкіметі алдындағы либералдық талаптар мен петициялардан басқа Алаш зиялылары өзін 3-тен артық танытпады

Сонымен қатар, Т.Брейнин мен Шафиродың еңбектерінде оқырман массасының осы жұмысты қолданудың пайдалылығы туралы сұрақ тудыратын бірқатар жағымсыз жақтар бар. Ең бастысы — кітапта Алашорда съездерінің 4 қарарынан, Алаш партиясының жекелеген қайраткерлерінің үндеулері мен мақалаларынан тұратын көптеген қосымшалар және 1916 жылғы оқиғалар туралы бірқатар құжаттар берілген. Брейнин мен Шафиро данның кітабына қатысты 13 сәуірдегі "правда" газетінде" Г. "Алашорда контрабандасы" деп аталатын жазбада Алаш-Орданың бағдарламалары, шешімдері мен үндеулерінен тұратын осы ауқымды қосымшалардың кітапта келтірілуі Алаш-Орда идеяларын кеңестік баспасөз беттері арқылы дәріптеуден басқа ештеңе емес екені дұрыс көрсетілген. Шынында да, қосымшаларда зиянды болған бірқатар құжаттар бар. Мұндай құжаттардың қатарына "Қарқаралы петициясы"," Айқап " журналының жалпықазақ съезін шақыру туралы мақаласы және басқа да бірқатар құжаттар жатады. Алаш Орда съездеріне де қарар келтірудің қажеті жоқ еді. 1916 ЖЫЛҒЫ КӨТЕРІЛІС бойынша орналастырылған құжаттар сипаты аз. Мысалы, Жетісу әскери губернаторы Фольбаумның мәлімдемесі келтіріледі, ол халықтың тыл жұмыстарына жұмысшыларды беруге келіскендігін жеткізеді, ал сол Фольбаумның қолы қойылған, халықтың үлкен наразылығы туралы, қазақтар мен қырғыздардың көтерілісін өрістету барысы және осы көтерілістерді басу бойынша жазалау іс-шараларының жоспарлары туралы айтатын басқа да құжаттар бар. Қосымшаларда Алашорда партиясының бағдарламасын баяндайтын алашор-дын съездерінің бірқатар қаулыларын келтіре отырып, тт. Брейнин мен Шафиро бұл шешімдерді дұрыс талдауға тырыспады. Ал Алашорда зиялылары қазақ халқының қалың бұқарасының алдында осы халықтың ықыласына ие болу үшін бір ғана мәлімдеме жасағанын, ал патша үкіметінің алдында кейін басқа да мәлімдемелер жасап, іс жүзінде еңбекші бұқараның мүдделеріне опасыздық жасағанын ешқашанда ұмытпауға болмайды ғой.

Авторлар "Алашорда қозғалысының класс табиғаты мен мәніне қазіргі бар марксизмге қарсы және антиленинге қарсы көзқарастардың тұтас қатарын" ашу міндетін қоя отырып, осы қойылған міндетті орындай алмады. Авторлар 1905 жылы да, қазан айының алдында да қазақ ауылындағы әлеуметтік-экономикалық қатынастарға нақты талдау жасаған жоқ. Авторлар алаш-Орда зиялыларын қазақ халқының патриархалды-феодалдық жоғарғы элитасының өкілі ретінде көрсеткісі келеді және "бұл интеллигенция мен уездік бастықтардың, приставтардың және т. б. кеңселерінде орналасқан отарлық аппаратта тікелей жұмыс істеген элементтердің арасында теңдік белгісін қою түбегейлі дұрыс болмас еді" деп санайды. д. " шын мәнінде Алаш зиялылары патриархалды-феодалдық байдың қалдықтары мүдделерінің білдірушісі болып қана қоймай, ресейлік капитализмнің ықпалымен өскен жаңа қазақ бай буржуазиясының мүдделерінің білдірушісі болды. Алаш зиялылары "Айқап" жақтаушыларымен салыстырғанда өзін ілгерішіл деп санады, батыс мәдениетіне бағдарлады, тұрмысты (отбасылық және т.б.) реформалауды қолдады. Бұл сызық патриархалды элементтер емес, Бай буржуазиясына жанашыр болды. Мұнда авторлар орыс капитализмін далаға енгізу, керісінше, даладағы патриархалды-феодалдық қатынастардың "сақталуына" және тіпті нығаюына ықпал еткенін дәлелдегілері келетіндердің көзқарастарының жақтаушылары ретінде көрінеді және былай деп жазады: "ауылда феодалдық қатынастарды және шаруаларды қанау мен қысымшылықтың ортағасырлық әдістерін сақтай отырып, патриархалды қалдықтардың үстемдігімен бастапқы жинақтау кезеңіндегі капиталдың сүюінің үйлесуі ерекше әсер етті" (12-бет).

Бұл теорияға сәйкес, революцияға дейінгі кезеңде ауылда терең таптық дифференциация болған жоқ. Дәл осындай көзқарастар г.Тоғжановтың жақында жарық көрген "қазақ отарлық ауылы туралы"еңбегінде келтірілген, 5. Осы теорияны алашордалық интеллигенция насихаттады, қазақ халқының арасында патриархалдық рулық жүйе әлі де үстемдік етеді және таптық стратификация жоқ деп мәлімдей отырып, бүкіл қазақ халқы Алаш зиялыларынан кейін келе жатыр деген болжамды дәлелдеді.

Авторлар қазақ бай элементтерінің мүдделері орыс буржуазиясының мүдделеріне қайшы келеді деп мәлімдейді және былай деп жазады: "осы бай және орыс буржуазиясының арасында қайшылықтар болды" (13-бет). Шын мәнінде, патшалықтың үстемдігі кезеңінде бай болу даладағы осы патшалықтың ықпалы мен күшінің жетекшісі болды, өзінің ортасынан төменгі патша әкімшілігін ұсынды және орыс сауда капиталы үшін делдалдық элемент болды. Қазақ байлығы өзін мегаполис капиталымен бәсекеге түсу үшін экономикалық жағынан қуатты (мысалы, Үнді тузем буржуазиясы) сезінгені соншалықты емес. Бұл алашордалық интеллигенцияның кейде сөз жүзінде патшалықтың мүдделеріне қайшы келетін ұрандарды лақтырып жібергенімен, іс жүзінде орыс буржуазиясының алдында бауырымен жорғалап, оның алдына шыққысы келгендігімен түсіндіріледі.

Сондай-ақ алашордалық зиялыларды патша шенеунік аппаратында қызмет еткен қазақ элементтерінен ажырату дұрыс емес. Сол кезде Алаш партиясының көшбасшылары мен осы интеллигенцияның көбісі қазақ өлкесін басқару жөніндегі патша өкіметінің аппаратында ең көрнекті шенеуніктер қызмет еткен. ...Мысалы, Бөкейханов Еділ бойындағы ірі банктердің бірін басқаруға қатысты.

Алаш зиялыларының 1905 ж.оқиғаларындағы екіжүзді рөлі жеткілікті түрде анықталған жоқ, сол кезде зиялылар бірқатар петициялармен шектеліп, патша әкімшілігі алдында өзінің беделін түсірмеу үшін кейін революциялық оқиғалардан сырт қалуға тырысты. Дәл осы оқиғалардың нәтижесінде Алаш зиялыларының шыңы сол 1905 жылы кадет партиясымен шектеседі және осы арқылы өзінің әрі қарайғы саяси бағытын айқындайды.

1916 жылғы қазақ бұқарасының көтерілісі кезіндегі Алаш зиялыларының сатқындық рөлін дұрыс сипаттап, авторлар Алаш партиясы қайраткерлерінің осы көтерілісті басуға тікелей қатысу фактілерін жеткіліксіз келтірді. Авторлар Алаш зиялылары (Бөкейханов, Дулатов және т. б.) қазақтарды тыл жұмыстарына қабылдау кезінде бай ұлдарын тыл жұмыстарына жұмылдырудан босатуға және оларды жергілікті әкімшілерді баялармен параға сатып алу немесе кедейлерді жалдау және т. б. жолымен кедейлермен ауыстыруға ықпал еткенін көрсетпейді. Алаш зиялыларының бірқатар өкілдері және соңғыларының басшылары Осылайша патша өкіметінің назарына ілігу үшін тыл жұмыстарына жұмылдырылған жұмысшы қазақтарды бастап кетті, және көп ұзамай осы интеллигенциядан жоғары білімі бар бірқатар адамдар осы жұмысы үшін прапорщиктер шенін алды.

Алашорда зиялыларының қызметін 1905 ж.оқиғаларда да, 1916 ж. көтеріліс кезінде де, ақпан және Қазан төңкерістері кезінде де жария еткен кезде авторлар Қазақ революциялық зиялылары мен еңбек етушілерінің Алаш зиялылары мен байлардың қызметіне қарсы сөйлеген сөздері туралы өте аз деректер келтіреді, 6. Халықтың кедей топтарынан шыққан интеллигенттер мен жай ғана сауатты адамдар өздерінің негізгі бөлігінде Алаш партиясының саясатына қарсы болғанын, оған оппозицияда болғанын және бұл қазақ интеллигенциясының осы революциялық бөлігінің Алаш-Ордаға қарсы бірқатар нақты сөз сөйлеулерінен көрініс тапты. Алашордашылар қазақ революциялық интеллигенциясы мен кедейлерінің осы революциялық сөздеріне батыл қарсы шықты.

Брайн мен Шафиро еңбегіндегі ең үлкен кемшіліктердің бірі Кеңес өкіметі кезінде және социалистік құрылыс процесінде алашордалықтардың контрреволюциялық зиянкестер қызметін жария етуді майлау болып табылады, ал ағымдағы сәтте алашордалықтардың осы екінші кезеңдегі қызметін әшкерелеудің айрықша маңызы бар 7.
Кеңес өкіметі кезіндегі алашордалықтардың контрреволюциялық және зиянкестер рөлін жария етуге авторлардың немқұрайлы қарамағаны олардың алашордашылар қызметінің ең соңғы кезеңін ерекше нашар жарықтандырғанынан көрінеді. 1921 ж. ...троцкист Сафаров 8 предоктябрь кезеңінде Түркістан мен Қазақстанда патриархалды-феодалдық жүйе үстемдік етті, жергілікті тұрғындар арасында жеткілікті таптық дифференциация болған жоқ және осы жерден барлық байырғы тұрғындар бірінші кезеңде Кеңес өкіметіне қарсы болды деп мәлімдеді, өйткені бірінші кезеңде Кеңес өкіметі жергілікті жерлерде" отарлау " саясатын жүргізді. Осы жерден Сафаров Алаш Орданың қызметін ақтады. Авторлар Сафаровтың бұл теориясын да айтады (Б.6). Бірақ авторлар жүзеге қабылданбаған келген түрі жарықтандыруға түркістан қызметі кезеңінде алашордынцев, протянувшийся арналған бүтін он жыл каковое уақытта алашордынцы келтірді үлкен зиян Кеңестік билік. Іс былай болды: троцкист Сафаров оның Түркістанда болған кезінде Алаш-Орда қатарынан Кеңес органдарына көшкен бірнеше адамның көмегімен бүкіл революцияға қарсы алашордалық шыңды Орынбордан Түркістанға (Байтұрсынов, Дулатов, Д.Досмұхамедов, бұрынғы) жазып берді. төрағасының Бат.- Қаз. Алашорда үкіметі х.Досмұхамедов, Испулов және т. б.). Осы көшбасшы тартыла бастады және олардың қалдықтары. Алашорда элементтерін 1921/22 ж. Түркістан республикасының органдары толтырды. Дулатов Қазақ өлкелік "Ақ жол" ("Ақ жол") газетінің редакторы болды. Бұл газеттің алдыңғы қатарларының бірінде" ақ жол "қызыл жолға қарағанда" Ақ жол " дегенді білдіреді. Бұл газетте 1921 ж.Алашорда көсемдерінің мақалалары басылды, атап айтқанда, Жетісудағы жер реформасын жүргізіп, жерді қазақтарға Кеңес өкіметі емес, алашордашылдар береді деп жазылған 9.

Испулов (Б. колчаков-Алашорда полкінің командирі) Жетісудағы Жер реформасы жетекшілерінің бірі болып тағайындалды, Нкзем алқасының мүшесі және Түркия Республикасының мүшесі болды. Байтұрсынұлы, х.Досмұхамедов және басқалары қазақ оқу орындарын өз қолдарына алды. Оқу орындарының қабырғаларында олардың портреттері ілінген. Түркияға қарасты Киротдел құрылды, оны алашордашылар басқарды. Киржерлердің мақсаты мен қозғалысы осы киротделге байланысты болды. Бывш. Зап милициясының бастығы. алашордынск. Көпжасаров Үкіметі Чокаевпен бірге болды, Тифлистің соңғысы Парижге ұшқаннан кейін, 1921 жылы Ташкентке келіп, бірден орынбасары болып тағайындалды. Одан әрі алашордашылдар осылайша заңдастырылды, олардың бірқатар өкілдері Кеңес өкіметі органдарына сайланды және идеологиялық майданда ашық жұмыс істей бастады, бірақ сонымен бір мезгілде алашордашылдар контрреволюциялық астыртын жұмысты да өрістетті. Алаш-Орданың бірқатар коммунистері, олармен арпалыспаған алашордашылардың жұмысына жәрдем көрсетті. Бұл коммунистердің кейбірі Алашордашылармен ұзақ уақыт байланысын жалғастыра бергендерін, бұл туралы өздері кейін білді. Нәтижесінде 1929-1931 жылдары Қазақстанда да, Орта Азияда да әртүрлі кеңестік органдар мен ағарту мекемелеріне көтеріле отырып, диверсиялық және зиянкестер жұмысын жалғастырған алашордашылардың контрреволюциялық астыртын ұйымы ашылды. Бұл ұйымның қатысушылары қазірдің өзінде тиісті жазаға тартылды. Осылайша, Троцкистер мен Алаш Орданың тумаларының көмегімен алаш-Орда зиялылары кеңес органдарына жол тартты және 1921 жылдан бастап 10 жыл бойы зиян келтірді, бұл қызметтің салдары әлі күнге дейін толық жойылған жоқ. Жоғарыда аталған еңбектің авторлары Алаш-Орда тарихын сипаттауды қолға алып, алашордашылардың зиянды жұмысының осы 10 жылдық ұятсыз бетін 10 мүлдем елемеді. Сонымен қатар, авторлар өздерінің бірқатар сөздерінде соңғы уақытқа дейін Алаш-Орданың контрреволюциялық рөлін жан-жақты майлап келген, енді коммунистер болып табылатын Алаш-Орданың тумаларын мүлдем сынамайды, және оның революцияға дейінгі кезеңдегі қызметін Кеңес Өкіметі жанындағы алашордалықтардың зиянды жұмысы туралы революциялық, үнсіз деп суреттейді. Ал қазіргі Алаш Орда сипаттамасының бұрмалануына байланысты қазақ баспасөзінде көптеген пікірталастар болды. Алаш Орда қызметінің контрреволюциялық мәнін бұрмалауға тырысатындардың барлығына табанды қарсылық көрсету керек.