Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру жөніндегі әдістеме Жалпы ережелер

Ұлттық экономика министрлігі

Статистика комитеті төрағасының

2017 жылғы «20» қазан

№ 147 бұйрығымен бекітілді

Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру жөніндегі әдістеме

1. Жалпы ережелер
1. Қоршаған орта статистикасының көрсеткіштерін қалыптастыру жөніндегі әдістеме (бұдан әрі – Әдістеме) халықаралық стандарттарға сәйкес қалыптастырылатын және «Мемлекеттік статистика туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы Заңына (бұдан әрі – Заң) сәйкес бекітілетін статистикалық әдіснамаға жатады.

2. Әдістеме қоршаған ортаның жай-күйі мен ластануын сипаттайтын негізгі көрсеткіштерді қалыптастырудың негізгі аспектілерін және жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың әдістерін айқындайды.

3. Осы Әдістеме Біріккен Ұлттар Ұйымының Еуропалық экономикалық комиссиясының (бұдан әрі – БҰҰ ЕЭК) 2007 жылы жарияланған «Экологиялық көрсеткіштер және оларға негізделген бағалау баяндамалары. Шығыс Еуропа, Кавказ және Орталық Азия» ұсынымдарын пайдалана отырып әзірленген және халықаралық деңгейде салыстырылатын және халықаралық экологиялық ұйымдарға ұсыну мен ұлттық баяндамаларда жариялауға қажетті Қазақстан Республикасындағы базалық экологиялық көрсеткіштерді қалыптастыру бойынша жалпы әдістеме болып табылады.

4. Әдістемені Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті және оның аумақтық органдары қоршаған ортаны қорғау бойынша статистикалық көрсеткіштерді қалыптастыру кезінде қолданады.

5. Қоршаған ортаны қорғау және табиғи ресурстарды тиімді пайдалану ластану мен тозудың алдын-алу, бақылау, сондай-ақ адами қызмет кері әсерін тигізетін табиғаттың негізгі элементтерін ішінара сақтау және толықтыру бойынша іс-шаралар кешені ретінде сипатталады.

Экологиялық статистика адамның қоршаған табиғи ортамен өзара

Қазақстан Республикасындағы экологиялық статистика жүйесі орталықтандырылмаған. Қоршаған ортаны қорғау саласындағы мемлекеттік статистиканы ведомстволық статистикалық байқаулар деректері мен әкімшілік деректерді пайдалана отырып Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігінің Статистика комитеті (бұдан әрі – СК) қалыптастырады.

6. Осы Әдістемеде Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 9 қаңтардағы Экологиялық кодексінде, сондай-ақ Заңда айқындалған мәндердегі ұғымдар пайдаланылады.

2. Экологиялық көрсеткіштерді қалыптастыру
1-параграф. Атмосфералық ауа
7. Адамның шаруашылық қызметінің атмосфералық ауаға антропогендік ықпалы, атмосфераны ластаушы зиянды заттардың пайда болуы, стационарлық көздердің оларды тұтуы (залалсыздандыруы), кәдеге жарату мен шығару бойынша ақпаратты жинау, жалпылау және жариялау атмосфералық ауаның жай-күйі мен ластануы статистикасының негізгі міндеті болып табылады.

Атмосфералық ауаның ластануын сипаттайтын негізгі көрсеткіштер:

1) атмосфералық ауаға ластаушы заттардың шығарындылары;

2) қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауаның сапасы;

3) озон қабатын бұзатын заттарды тұтыну болып табылады.

8. Атмосфералық ауаға ластаушы заттардың шығарындылары көрсеткіші қоршаған ортаға зиянды заттар шығарындыларының болуы және күтілетін антропогендік ықпалының дәрежесін айғақтайды және нысаны мәндерге қол жеткізу дәрежесін айқындауға мүмкіндік береді.

Тұтастай алғанда атмосфералық ауаға антропогендік жүктеме дәрежесі айқындалады, стационарлық және жылжымалы көздердің, соның ішінде экономикалық қызмет түрлері (атап айтқанда: энергетика, көлік, өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және қалдықтармен айналысу бойынша қызмет пен басқа да көрсеткіштер) бойынша, сондай-ақ үй шаруашылықтарының қоршаған ортаға әсері бағаланады.

Атмосфераға ластаушы заттар шығарындыларының жалпы көлемі стационарлық және жылжымалы ластау көздерінен шығарындылардың сомасы ретінде қалыптастырылады және анықталады.

Шығарындылардың стационарлық көздері үшін күкірт диоксиді (SO₂), азот оксиді NO_x (азот диоксидіне қайта есептегенде), аммиак (NH₃), қатты бөлшектер (ҚБ₁₀, ҚБ_2,5 және қатты бөлшектердің (ҚБ) жиыны), көміртегі оксиді (СО), метанды емес ұшпалы органикалық қосылыстар (МЕҰОҚ), төзімді органикалық қосылыстар (ТОҚ, полихлорбифенилдерді қоса (ПХБ), диоксиндер/фурандар және полициклді хош иісті көмірсутектер (ПХК)) және ауыр металдар (ең алдымен кадмий (Сd), қорғасын (Pb), және сынап (Hg)), сондай-ақ ерекше ластаушы заттар (хлор, фенол, бензол және олардың қосылыстары) шығарындылары бойынша деректер қадағаланады.

Жылжымалы көздер үшін көміртегі оксиді (СО), азот оксидтері NО_x (азот диоксидіне қайта есептегенде), көмірсутектер (СН), күйе, күкірт диоксиді (SO₂), қорғасын қосылыстары, тұтастай және көлік құралдарының түрлері (автомобиль, теміржол, әуе, су, жол-құрылыс көлігі) бойынша формальдегид және бенз(а)пирен шығарындылары қадағаланады.

Аталған көрсеткіш тоннамен (үтірден кейін екі ондық таңбамен) өлшенеді.

Көрсеткішті тұтастай және «Экономикалық қызмет түрлерінің жалпы жіктеуішіне» (бұдан әрі – ЭҚЖЖ) сәйкес экономикалық қызмет түрлері бойынша қадағалайды.

Мемлекетаралық салыстырулар үшін көрсеткішті халықтың жан басына шаққанда мемлекет аумағының шаршы километріне және жалпы ішкі өнімнің (бұдан әрі – ЖІӨ) бірлігіне шығарындылар саны ретінде қалыптастырады. ЖІӨ тұрақты бағаларда ұлттық валютада және АҚШ долларында, сондай-ақ АҚШ долларында сатып алу қабілеттілігі паритетінде (бұдан әрі – СҚП) көрсетіледі.

Осы көрсеткішті толық талдауды жүзеге асыру үшін тұтылған және залалсыздандырылған, соның ішінде кәдеге жаратылған ластаушы заттардың көлемдері туралы деректер қадағаланады. Бұл ретте, шығарындылардың ағымдағы көлемдерін белгіленген жол берілетін шекті мәндермен салыстыру жүргізу қажет.

9. Стационарлық көздерден атмосфераға ластайтын заттар шығарындыларының көрсеткішін қалыптастыру үшін атмосфералық ауаны қорғау бойынша жыл сайынғы жалпымемлекеттік статистикалық байқаудың деректері пайдаланылады.

Кәсіпорында ұйымдастырылған алғашқы есепке алу, ластаудың стационарлық көздері мен олардың сипаттамаларын есепке алу журналдары, газдан тазарту және шаң тұту қондырғыларын жұмысын есепке алу журналдары, сондай-ақ қондырғы паспортының деректері көрсеткішті қалыптастыруға негіз болады.

Өнім өндірудің технологиялық процестерінде шикізат немесе жартылай фабрикат түрінде пайдаланылатын газдармен бөлінетін заттардың мөлшері туралы деректер атмосфераға ластаушы заттар шығарындыларының жалпы көлеміне кірмейді. Атап айтқанда, техникалық көміртегі зауыттарында күйені өндіруде реакторлардан бөлінетін газдарды тазарту, фосфор зауыттарында сары фосфор өндіруде кен-термиялық пештерден бөлінетін газдарды тазарту, химия зауыттарда күкірт қышқылын өндіруде «қайнайтын қабат» пештерінен бөлінетін газдарды тазарту барысында пайда болатын және кәдеге жаратылатын заттар есепке алынбайды. Технологиялық отын ретінде пайдаланылатын домналық газдың құрамында болатын көміртегі тотығы қара металлургия кәсіпорындарында есепке алынбайды. «Қос адсорбция» және қос байланысу қондырғыларымен және жүйелерімен тұтылған түсті және қара металлургия, химия, мұнай-химия және басқа салалар зауыттарынан бөлінетін газдардан өнім алу үшін пайдаланылатын заттар есепке алынбайды. Толық тұтылмаған және технологиялық жабдықтардың герметикалық болмауынан газдың жайылып кетуі нәтижесінде атмосфераға түсетін ластаушы заттар ғана есепке алынуы тиіс.

Атмосфералық ауаға жылжымалы көздерден ластаушы заттардың шығарындыларын есептеуді көлік түрлері, олардың шығарылған жылы, жүрген жолы, пайдаланылатын отынның мөлшері мен сапасы бойынша көлік құралдарының санына байланысты іске асыру қажет.

10. Қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауа сапасының көрсеткіші қоршаған ортаның жай-күйін атмосфералық ауаның сапасы мен ластаушы заттардың жоғары концентрациясының халыққа жағымсыз әсері тұрғысынан сипаттайды.

Атмосфераның жерге жақын қабатында ластаушы заттардың жоғары концентрациясы адам денсаулығына, өсімдіктерге және материалдарға жан-жақты жағымсыз әсер етеді. Атмосфераның жерге жақын қабатындағы ҚБ₁₀ және ҚБ_2,5 концентрациясы сияқты өлшенетін қатты бөлшектердің, сондай-ақ болатын ауыр металдар қатарының әсері және тұрақты органикалық қосылыстар атмосфералық ауаның ластануынан адам денсаулығы үшін қауіп-қатердің (бұдан әрі – ТОҚ) бірі болып табылады. Аз уақыт ішінде ҚБ₁₀ және ҚБ_2,5 жоғары концентрациясы бар ауамен тыныс алу астмалық аурулардың және тыныс алу жолдарының аурулары белгілерін, өкпенің өміршеңдік сыйымдылығының қысқаруын және қатерлі аурулардың қауіптілігін ұлғайтуға әкеп соғады. Атмосфералық ауада болатын көміртегі оксидінің (СО), күкірт диоксидінің (SO₂), азот оксидінің (NO_х) және озонның адамға теріс ықпалы туралы көптеген деректер бар.

Осы көрсеткіш бірнеше құрамдастармен айқындалады. Қалалық елді мекендердегі атмосфералық ауаның сапасы, ең алдымен, тұрақты түрде байқаулар жүргізген кезде қалалық елді мекендерде атмосфералық ауаның ластану деңгейі – ЖШК (ең жоғары бір реттік/орташа тәуліктік) белгіленген мәндерінен асып түскен жылдағы күндер саны бойынша айқындалады. Бұл ретте, атмосфералық ауадағы ластаушы заттар концентрациясының абсолюттік мәндерін, атмосфералық ауаның бекітілген сапа нормативтерінен асатын ластайтын заттардың жерге жақын концентрациясы әсер ететін елдегі қала халқының пайызын анықтау қажет.

Қалалардағы атмосфералық ауа сапасы мониторингінің желісі мониторингтің стационарлық және (немесе) мобильдік станцияларынан тұрады. Станциялардың орналасу жерін таңдаған кезде (өнеркәсіптік аймақтар мен автомагистральдар) ластанудың жоғары деңгейі туралы халықты тікелей алдын ала сақтандыру мақсатында шығарындылар көздерінің шоғырлануы ең жоғары аумақтарға, сондай-ақ қала халқына атмосфералық ауаның ластануы әсерінің жалпы көрінісін алу үшін селитебті аймақтардағы мониторинг станцияларына көбірек мән беріледі.

Ауаның ластану ахуалы стационарлық посттарда іріктеп алынған ауа сынамаларын талдау және өңдеу нәтижелері бойынша бағаланады. Елді мекендердегі ауаны ластаушы заттардың ЖШК мәндері сапаның негізгі өлшем шарттары болып табылады. Қалаларда зиянды заттармен атмосфераны ластау деңгейі ең үлкен мәндері бар бес зат бойынша есептелетін атмосфераны ластаудың кешендік индексінің (АЛИ₅) шамасы бойынша мына формуламен бағаланады:
АЛИ₅ = (q_орт.i/ЖШК_i) С_i ,
мұнда,

q орт.i	-	і затының орташа концентрациясы;
ЖШКi	-	і затының орташа тәуліктік жол берілетін шекті концентрациясы;
Сi	-	ластаушы қоспа қауіптілігінің 1, 2, 3 және 4 сыныптары үшін тиісінше 1,7; 1,3; 0,1 және 0,9 теңестіріліп алынатын і затының қауіптілік класына байланысты коэффициент.

Ластаушы заттар концентрациясы абсолюттік мәндерінің өлшем бірлігі ретінде ауаның текше метріндегі (м³) ластаушы заттардың микрограмм (мкг) санын қолдану қажет.

Бағалау әдістеріне сәйкес ластану деңгейіне байланысты ауа сапасының төрт санаты бар:

1) АЛИ ≤ 5 – төмен;

2) 5 ˂ АЛИ ˂ 7 болғанда – көтеріңкі;

3) 7 ≤ АЛИ ˂ 14 болғанда – жоғары;

4) АЛИ ≥ 14 болғанда – өте жоғары.

11. Озон қабатын бұзатын заттарды (бұдан әрі – ОБЗ) тұтыну көрсеткіші ОБЗ-ның қоршаған ортаға әсерінің дәрежесін сипаттайды.

Стратосферадағы озон қабаты Жер атмосферасының маңызды компоненті болып табылады. Ол адамды, жануарлар мен өсімдіктер әлемін қысқа толқынды ультракүлгін (бұдан әрі – УК) сәулелердің әсерінен қорғайды. Озон УК сәулелердің әсерінен кейбір ОБЗ-мен реакциялар нәтижесінде бұзылады. Озон қабатын қатты бұзатын қосылыстарға хлорфторкөміртектер (ХФК), көміртегі тетрахлориді, метилхлороформ, галондар, гидрохлорфторкөміртектер (ГХФК), гидробромфторкөміртектер (ГБФУ) және метилбромид жатады. Олар өрт сөндіргіштерде (галондар) және ауыл шаруашылығы пестицидтерінде (метилбромид) еріткіштер, хладагенттер, көбіктендіру және майсыздандыру заттары, аэрозольдер үшін ығыстырғыштар ретінде пайдаланылады. ОБЗ озон қабатына әсер ету дәрежесі олардың химиялық сипаттамаларына байланысты. Бұдан басқа, кейбір ОБЗ сонымен бірге ықтимал «парниктік» газдар да болып табылады.

Жиналатын деректер Монреаль хаттамасына А-С және Е қосымшаларына енгізілген дербес немесе қоспаларда болатын барлық заттар туралы мәліметтерді қамтиды. Олар сондай-ақ тиісті қосымшада көрсетілген заттарды қоспағанда ОБЗ әрбір изомерін қамтиды, бірақ осындай затты тасымалдау немесе сақтау үшін пайдаланылатын ыдыстардан басқа, дайындалған өнім құрамына кіретін реттелетін ОБЗ немесе қоспаларға қолданылмайды.

ОБЗ тұтыну оның экспортын шегергендегі өндіріс және импорт сомасы ретінде есептеледі. Әрбір ОБЗ-ның ұлттық өндірісін озон бұзу қабілеттілігінің (бұдан әрі – ОБҚ) сәйкес көрсеткіштеріне көбейтілген жылдық сомасы

Қоғамды климаттың өзгеруі туралы ақпараттандыру үшін келесі негізгі көрсеткіштер зерттеледі:

1) ауаның температурасы;

2) атмосфералық жауын-шашын;

3) парниктік газдардың шығарындылары.

Ауаның температурасы Жердің климаттық жүйесінің ахуалына тікелей байланысты. Көрсеткіш орташа жылдық температураның ауытқу үрдісін сипаттайды және табиғи климаттық өзгерістердің кезеңділігіне де, жаһандық жылынуға антропогендік әсеріне де байланысты өзгерулер дәрежесін анықтауға мүмкіндік береді.

Жаһандық температураның орташа жылдық мәндерімен қатар температуралық өзгерулердің дәрежесі мен кеңістікте бөлінуі табиғи эко жүйелердің климаттың өзгеруіне бейімделу мүмкіндігін анықтау үшін қажет. Көрсеткіш Цельсий градустарында өлшенеді.

Ауа температурасын байқауды гидрометеорологиялық станциялар желілерінің көмегімен уақыттың ұзақ кезеңі аралығында жүргізу қажет. Ауа температурасының өзгеруі байқау жүйесінің барлық пункттерінде тәулігіне сегіз рет бір уақытта 0,2 ^оС дәлдікпен жүргізіледі. Алынған деректер материалдың сапасы мен біртектілігін тексеру үшін, сондай-ақ әр түрлі сипаттамаларды (он күндіктер, айлар мен орташа жылдық және көпжылдық мәндер, дисперсиялар бойынша орташа температураларды) анықтау үшін гидрометеорологиялық қызметте өңдеуден өтеді. Белгілі бір уақыт кезеңіндегі температураның көпжылдық нормаларға қатынасы нормадан қатынас ретінде анықталады және базалық орташа мәннен байқалатын шаманың айырмасы ретінде есептеледі.

13. Атмосфералық жауын-шашын көрсеткіші климаттық жүйенің ахуалын, сондай-ақ өзен ағынының және жерасты суларының көлеміне, топыраққа, жануарлар және өсімдік әлеміне әсерді сипаттайды. Атмосфералық жауын-шашын, ауа температурасы және ауаның ылғалдылығы сияқты негізгі климаттық сипаттамаларға жүргізілетін көпжылдық байқауларды талдау белгілі бір аумақтағы жауын-шашын құрылымының өзгеруін сараптауға ғана емес, сонымен қатар болашақта жауын-шашын көлемінің өзгеру серпінін, сондай-ақ оған байланысты климаттың өзгеруін бағалауға мүмкіндік береді.

Атмосфералық жауын-шашын (нақты уақыт кезеңіне аумақтың белгілі бір алаңына түскен судың жалпы көлемі) жер бетіне, әр түрлі заттарға немесе өсімдіктерге бұлттан түскен немесе ауадан шөккен судың сұйық немесе қатты күйін білдіреді. Атмосфералық жауын-шашын жаңбыр, сіркіреме, қар, қар аралас жаңбыр, мұз немесе қар қиыршығы, бұршақ немесе сулы қар түрінде болады.

Атмосфералық жауын-шашын ең маңызды климаттық сипаттамалардың бірі болып табылады. Атмосфералық жауын-шашын ең бастысы тұщы судың (өзен ағыны және жер асты су көлемінің) жаңғыртылмалы ресурстарын қалыптастырады, бұл өз кезегінде қоршаған ортаның (топырақтың, орманның, флора мен фаунаның) барлық компоненттерінің жағдайына әсер етеді. Бұл ретте жауын-шашын мөлшері атмосфералық ауаның күйіне оның ылғалдылығын реттей отырып әсер етеді, бұл атмосфераның жерге жақын қабатында қатты заттар концентрацияларының таралуына бөгет болады. Атмосфералық жауын-шашынның мөлшері, сапасы, таралуы, маусымдық және жылдық қозғалысы ауыл және орман шаруашылықтары үшін айтарлықтай маңызға ие. Көрсеткіш түскен су қабатының қалыңдығы бойынша миллиметрмен (мм) анықталады.

Қазақстан Республикасы Климаттың өзгеруі туралы Біріккен Ұлттар Ұйымының негіздемелік конвенциясын (бұдан әрі – БҰҰ КӨНК) ратификациялаған ел ретінде атмосфералық жауын-шашын түсуінің өзгеруін жүйелі байқауды жүргізеді және деректер базасын жасауды қамтамасыз етеді.

Жауын-шашынның түскен мөлшері туралы деректерді жинау метеорологиялық станциялар желілері арқылы жүргізіледі. Деректер сапасы және біртектілігін тексеру мәніне, сондай-ақ орташа айлық және жылдық мәндерді есептеу үшін гидрометеорологиялық қызметте өңдеуден өтеді. Жауын-шашын мөлшері тәулікке, айға және жылға анықталады. Белгілі бір уақыт кезеңінде түскен жауын-шашын мөлшерінің осы кезеңдегі көпжылдық нормаларға қатынасы пайыздық арақатынас әдісімен есептеледі.

14. Парниктік газдардың шығарындылары көрсеткіші қоршаған ортаға парниктік газдар шығарындыларының бар және күтілетін әсерінің дәрежесін анықтауға ғана емес, сонымен қатар мақсатты көрсеткіштермен салыстырғандағы парниктік газдардың шығарындыларын қысқартуға бағытталған жүргізілетін ұлттық саясаттың тиімділігін және нақты мақсаттарға жету жолындағы елдің алға басу деңгейін айғақтайды.

Парниктік газдар шығарындыларының жалпы көлемін жалпы экономика бойынша және экономикалық қызмет түрлері бөлінісінде қалыптастырған жөн. Осы көрсеткішті жарияланымдарда халықтың жан басына және тұрақты бағаларда ұлттық валютада және АҚШ долларында және СҚП-да АҚШ долларында көрсетілетін ЖІӨ бірлігіне есептеп көрсету қажет.

Парниктік газдардың әрбіреуі олардың атмосферада болу уақытына және жылуды жұту қабілеттілігіне байланысты жаһандық жылыну процесіне өз ықпалын тигізеді. Үш парниктік газдың, яғни СО₂, СН₄, N₂O үлесіне климаттың өзгеруіне себеп болатын экологиялық жүктеме көлемінің 98%-ға жуығы сәйкес келеді. Агрегатталған эмиссияларды есептеу және климаттың өзгеру мәселесін суреттейтін жалпы графикті қалыптастыру үшін әртүрлі парниктік газдардың шығарындылары туралы деректер жаһандық жылыну қағидатына (бұдан әрі – ЖЖҚ) негізделген СО₂-баламасында көрсетіледі. ЖЖҚ белгілі бір уақыт кезеңі ішінде (әдетте 100 жыл) парниктік газдардың Жер бетінен шығып жаһандық жылынуға септігін тигізетін инфрақызыл сәулелерді (жылу радиациясын) жұту қабілеттілігін сипаттайтын көрсеткіш. Мысалы, метанның (СН₄) ЖЖҚ мәні

Парниктік газдар эмиссияларын есептеуді (парниктік газдардың көздері мен жұтылуын ескере отырып) атмосферадағы парниктік газдар концентрацияларының өзгеруіне әкеліп соғатын қызмет түрлері бойынша мемлекеттік органдардың статистикалық деректеріне негіздеу керек. Ішек ферментациясына байланысты ауыл шаруашылығындағы метанның эмиссиялары туралы жыл сайынғы деректер әртүрлі жануарлар түрлерінің саны жөніндегі деректер негізінде есептеледі. Эмиссияның аудару коэффициенттері шығарындылардың көлемін антропогендік қызмет туралы статистикалық деректермен байланыстырады. Парниктік газдар шығарындылары көлемін есептеудің жеңілдетілген әдісін келесідей көрсетуге болады:

Есептеу үшін БҰҰ АӨНК шеңберінде әзірленген эмиссиялардың халықаралық деңгейде қабылданған коэффициенттерімен қатар, эмиссияның ұлттық коэффициенттері қолданылады.

Су ресурстарының жағдайы және оны қорғау жөнінде қоғамды ақпараттандыру үшін келесі негізгі көрсеткіштерді зерттейді:

1) тұщы судың жаңартылатын ресурстары;

2) тұщы суды жинау;

3) халықтың жан басына есептегендегі тұрмыстық тұтыну;

4) су ысырабы;

5) тұщы суды қайта және айналымды жолмен пайдалану;

6) ауызсудың сапасы;

7) оттегіні биохимиялық тұтыну (бұдан әрі – ОБТ) және аммоний азотының концентрациясы;

8) тұщы судағы биогенді заттар;

9) жағалауға жақын теңіз суларындағы биогенді заттар;

10) ластанған ағынды сулар.

16. Тұщы судың жаңартылатын ресурстарының маңызды экологиялық және экономикалық құны бар. Олардың бөлінуі елдер арасында және сол елдердің өзінде біркелкі емес.

Көрсеткіш табиғи жағдайларда тек қана ел аумағында жауын-шашынның түсуі және шекаралас елдерден өзен және жерасты су құйылымдарының нақты көлемі есебінен қалыптасатын өзен ағындыларының және жерасты суларының жалпы көлемінің сомасы ретінде анықталады.

Тұщы судың жаңартылатын ресурстары туралы деректерді жинау гидрологиялық станцияларда іске асырылады. Деректер өзендер мен көлдерде, жерасты су сақтағыш горизонттарда және бүкіл ел бойынша түскен жауын-шашын мөлшерін есепке ала отырып жүзеге асырылатын судың деңгейін, ағыс жылдамдығын, ысырабын ұзақ мерзімді өлшеулер негізінде есептеледі.

17. Тұщы суды алу көрсеткіші тұщы су көздерінен алынған су мөлшерін анықтауға, ресурстық тұщы суларды алуға байланысты қоршаған ортаға әсер етуін бағалауға мүмкіндік береді. Су ресурстарының шектеулілік дәрежесін және экономикалық қызмет түрлері бойынша алынған суды бөлуді көрсетеді.

Тұщы су ресурстарының маңызды экологиялық және экономикалық мәні бар. Тұщы су ресурстарына әсер ету көздері олардың шамадан тыс пайдаланылуы, қоршаған ортаның деградациялануы болып табылады. Судың сапасы едәуір дәрежеде оның мөлшеріне байланысты болғандықтан, тұщы суды олардың қорларын жаңартумен алуды байланыстыру, тұщы су ресурстарын тұрақты басқару шеңберіндегі негізгі мәселелердің бірі болып табылады. Осы көрсеткіш тұщы су ресурстарын пайдалану масштабын сипаттайды суды алу және оны пайдалануды қадағалау бойынша әрекеттерді түзетудің қажеттілігін анықтайды. Су ресурстарын пайдалану индексінің (СРПИ) өзгеруі негізінде тұщы су ресурстарына әсер ететін су алудың серпініне талдау жүргізіледі. СРПИ индексінің шекті мәні қауырт және қауырт емес өңірлер арасындағы айырмашылығын көрсету үшін негіз болады және шамамен 20% құрайды. Жоғары қуаттылық СРПИ 40%-дан асқан жағдайларда белгіленеді. Көрсеткіш жылына миллион метр кубпен өлшенеді.

Көрсеткіш барлық су пайдаланушылардың жерүсті және жерасты тұщы суды алудың жыл сайынғы жалпы көлемі ретінде анықталады.

Көрсеткіш су алуды жүзеге асыратын субъектілердің негізгі қызмет түрлері бөлінісінде тұщы суды алу туралы деректерді көрсетеді. Су алудың көлемі өлшенеді немесе кәсіпорын сорғы қондырғылары мен энергияны тұтыну көрсеткіштері негізінде есептейді. Су пайдаланушылар (үй шаруашылықтары және ауыл шаруашылығы) үшін модельдерді қолдануға негізделетін есептеу әдісін пайдалану қажет.

СРПИ су алудың жалпы жылдық мөлшерінің пайызбен көрсетілген тұщы судың жаңартылатын ресурстарының ұзақ мерзімді орташа жылдық көлеміне қатынасы ретінде анықталады.

Бұл көрсеткіш су алу, пайдалану және суды бұру туралы жыл сайынғы ведомстволық статистикалық байқаудың негізінде қадағаланады және қалыптастырылады.

18. Халықтың жан басына есептегендегі тұрмыстық су тұтыну көрсеткіші әртүрлі көздерден суды алуға байланысты қоршаған ортаға әсер ететін ықпалды анықтауға мүмкіндік береді.

Әртүрлі өңірлерде тұрмыстық суды тұтыну көрсеткіші біркелкі болып табылмайды және көптеген экологиялық және экономикалық факторларға байланысты. Көрсеткіштің өлшем бірлігі халықтың жан басына м³/жыл және халықтың жан басына литр/тәулік болып табылады.

Көрсеткіш халықтың жан басына есептегендегі (кәсіпорын қызметкерлерін қосқанда) шаруашылық-ауызсу және басқа да халық қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін пайдаланылатын су көлемі ретінде есептеледі.

Тұрмыстық суды тұтыну көлемі орталықтандырылған сумен қамтамасыз ету желілері арқылы берілетін су көлемін өлшеу арқылы анықталады. Орталықтандырылған сумен қамтамасыз етуге қолжетімділігі жоқ халықтың суды тұтынуы есептеу арқылы анықталады. Халықтың жан басына шаққандағы тұрмыстық суды тұтыну, суды тұтыну көлемін халықтың тұрақты санына бөлу арқылы есептеледі. Көрсеткішті анықтау үшін халықты сумен қамтамасыз етумен айналысатын кәсіпорындар мен ұйымдардың деректері және жергілікті билік органдарының деректері пайдаланылады.

19. Су ысырабы көрсеткіші елдегі су шаруашылығы жүйесін жақсартуға бағытталған іс-шаралардың тиімділігін анықтайды.

Пайдалану жерлеріне тасымалдау барысындағы су ысырабы, су құбырлары жүйелеріне әсер ететін техникалық жағдайларды, судың бағалары және елдегі халықтың хабардарлығын қоса алғанда, суды тұтыну жүйесінің тиімділік көрсеткіші болып табылады. Көрсеткіш млн. м³/жыл, сондай-ақ алынған судың жалпы көлеміне пайызбен есептеледі.

Көрсеткіш суды алу пункті мен оны пайдалану пункті арасындағы тасымалдау барысында ысырапқа ұшырайтын тұщы су көлемі ретінде анықталады.

Осы көрсеткішті қалыптастыру барысында тұрақты инфрақұрылым арқылы суды жинаумен, тазалаумен және бөлумен айналысатын су шаруашылығы кәсіпорындарының тасымалдау барысында тұтынушыларға түгелдей жеткізілмеген тұщы су көлемі туралы деректері пайдаланылады. Көрсеткіш сумен қамсыздандыру секторындағы кәсіпорындардың суды алу көлемі және тұтынушыларға (үй шаруашылықтарына; ауыл, орман және балық шаруашылығына; өңдеу өнеркәсібіне, электроэнергетика; шаруашылық қызметтің басқа да түрлеріне) жеткізілген су көлемі арасындағы айырма ретінде есептеледі және анықталады. Жалпы ысырапты буланумен байланысты және ағып кетумен байланысты ысырапқа бөлген жөн. Суды заңсыз алумен немесе заңсыз басқа да пайдалану түрлерімен байланысты ысырап есепке алынбайды.

Бұл көрсеткіш су алу, пайдалану және суды бұру туралы жыл сайынғы ведомстволық статистикалық байқаудың негізінде қадағаланады және қалыптастырылады.

20. Тұщы суды қайталама және айналымдық пайдалану көрсеткіші өндірістік қажеттілікке суды тиімді пайдалану жүйесін жақсартуға бағытталған ден қою шараларының тиімділігін анықтайды.

Су ресурстарын тұрақты басқару жалпы тұрақты дамудың басты міндеттері болып табылады. Ысырапты қысқарту, аса тиімді технологияларды енгізу, тұщы суды айналымды және қайталама пайдалану-кәсіпорынның жұмысы тиімділігі міндеттерінің бірі болып табылады. Көрсеткіш жылына млн. м³ өлшенеді.

Көрсеткіш кайта пайдаланылатын және айналымды су көлемімен айқындалады және оның өндірістік қажеттіліктерін жабу үшін пайдаланылатын жалпы су көлеміндегі үлесі. Жалпы ел бойынша және экономикалық қызмет түрлері бойынша суды айналымды және қайталама пайдаланудың жүйелерін қолданудың арқасында үнемделген судың пайыздық үлесін анықтау мүмкіндігі бар.

Судың қайталама пайдаланылатын және айналымдық үлесі судың жалпы пайдалану көлемінде өндірістік қажеттілікті қанағаттандыру үшін пайдаланылатын суды айналымдық және қайталама көлемінің қатынасы ретінде анықталады. Көрсеткіш келесі формуланы пайдалану арқылы есептеледі:

% _{айналым./қайт. пайд.} =

(Q _{айналым.} + Q _{қайт. пайд.}) + Q _{өндіріс}

мұндағы,

21. Ауызсу сапасының көрсеткіші адам денсаулығына сапасыз ауызсудың кері әсер ету қаупін анықтауға мүмкіндік береді, ауызсудың санитарлық талаптарға және нормаларға сай келу дәрежесін сипаттайды.

Таза ауыз судың жеткілікті көлеміне қол жеткізбейінше халық денсаулығын жақсарту мүмкін емес. Осы көрсеткіш ауызсудың химиялық заттармен және микробиологиялық организмдермен ластану дәрежесін бағалауға мүмкіндік береді, қосымша терең зерттеуді және тиісті шараларды қолдануды талап ететін, алдын ала ескерту механизмі ретінде қызмет етеді.

Көрсеткіш, түрлі бұлақтардан алынған (алдын ала су дайындаудан өткен, ашық су алудан, ұңғымалардан және осыған ұқсастардан) ауызсу сынамасының жалпы санында, ауызсу сапасының нормаларына сай келмейтін сынама үлесі ретінде анықталады. Пайызбен өлшенеді.

Бұл көрсеткіш ауыз судың адам денсаулығымен тікелей байланысты параметрлерге сай келуі туралы қолда бар деректер негізінде есептеледі.

Әр параметр үшін математикалық көрсеткіш сәйкес нормативтерге сай келмейтін сараланған ауызсу сынамасының үлесі болып табылады. Деректерді жинау ауызсу сапасын мониторингілеу жөніндегі ресми ұйым немесе соған Өкілеттік берілген жеке ұйым белгіленген аумақтық бірлік (сумен қамту немесе реттеу мақсаттары үшін белгіленген өңірлік бірлік аймағы) шекарасында берілген уақыт кезеңі ішінде (мысалы, бір жыл) (Т), сынама қағидаларымен көзделген жалпы санға сондай-ақ осы аумақтық бірлікте сәйкес келмейтін сынама қолданылады. «Пайыздық қатынас» көрсеткіші келесі формула бойынша есептеледі:

Сынама қатынасының көрсеткіші = ((Т - Е) / Т)*100
Орталықтандырылған және орталықтандырылмаған сумен қамтамасыз ету жүйесіндегі сынама алу нүктелері саны мен сынама алу жиілігі нормаға сай келмейтін сынама санына қатысты статистикалық анықтығын қамтамасыз етеді.

22. Өзен суларындағы оттегінің биохимиялық тұтынылуы (бұдан әрі – ОБТ) және амонийлік азоттың концентрациясы көрсеткіші өзендердің тез қышқылданатын органикалық заттар және амонийлік азоттың ластану деңгейін анықтауға мүмкіндік береді.

Органикалық заттардың үлкен мөлшерінің болуы (микроорганизмдер және органикалық қалдықтардың іріп шіруі) өзен суларының химиялық және биологиялық сапасының төмендеуіне су бірлестіктерінің биоалуандығының азаюына, микробиологиялық ластануға әкеп соғады, ол пайдаланып жүрген су сапасына кері әсерін тигізеді. Органикалық заттардың көзі ретінде су тазалау имараттарының төгінділері өнеркәсіптік ақаба сулар мен ауыл шаруашылығы алқаптарының ағындылары болып табылады. Органикалық ластану оттегіні қажет ететіндер үшін айналым процесінің жылдамдауына ықпал етеді. Бұл оттегі жетіспеушілігіне әкеп соғады (анаэробтық жағдай). Азоттың анаэробты жағдайда өз қалпына келген түрге өзгеруі, өз кезегінде амоний азоты концентрациясының жоғарылауына әкеп соғады, ол температураға байланысты концентрацияда белгілі бір деңгейді минерализациялар және су рh көрсеткішін жоғарылататын су бірлестіктері үшін улы болып табылады.

Көрсеткіш су тоғандарындағы оттегі көлемі ретінің болу деңгейі немесе ОБТ ретінде айқындалады, яғни органикалық заттардың қышқылдануы үшін қажетті көміртегіне организмдердің қажеттігі және өзендердегі аммоний иондарының концентрациясы. ОБТ орташа жылдық шамасы 5-7 күндік инкубациялық кезеңнен ОБТ₅/ ОБТ₇) кейінгі 1 литрге О₂ мкг-да; амоний иондарының концентрациясы 1 литрге амоний иондарының мкг-да көрсетіледі.

Осы көрсеткіш өзендердегі ОБТ және NН₄ қатысты ағымдағы жағдайды және трендіні сипаттайды. Бақылау бекеттерінің саны және оларды орналастыру су ағынының негізгі морфологиялық типтері бойынша және антропогендік жүктемені өткізетін осы учаскелердегі осы көрсеткіштің мәндеріндегі ОБТ фонының шамасы туралы ақпарат алуды қамтамасыз ету қажет. Бақылаудың уақыт параметрлері гидрологиялық фазаларға сәйкес келуі қажет, ал бақылау жиілігі анық статистикалық ақпаратты алу қажеттілігінен анықталуы тиіс.

Гидрохимиялық көрсеткіштер бойынша су сапасының негізгі өлшемшарттары балық шаруашылығы, шаруашылық-ауызсу және коммуналдық-тұрмыстық су пайдаланудың су қоймалары үшін ластаушы заттардың ШРШ мәні болып табылады. Құрғақ жерлердегі беткі сулардың ластану деңгейі ерітілген оттегі және ОБТ₅ қоса алғанда, алты көрсеткіш үшін формула бойынша есептелетін судың ластануының кешендік индексінің шамасы бойынша (СЛИ₆) бағаланады:

1) 0,3 аз немесе тең – таза;

2) 0,3-1,0 аса – салыстырмалы таза;

3) 1,0-2,5 аса – орташа ластанған;

4) 2,5-4,0 аса – ластанған;

5) 4,0-6,0 аса – лас;

6) 6,0-10,0 аса – өте лас;

7) 10,0 аса – тым лас.

23. Тұщы судағы биогендік заттар көрсеткіші тұщы судағы биогендік заттар құрамы тұрғысынан алғандағы оның жай-күйін анықтауға (өзен, көл жер асты сулары) мүмкіндік береді.

Қала, өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы аудандарынан тұщы су қоймаларына көп көлемде биогендік заттардың келіп түсуі осы су қоймаларының эвтрофикациясына әкеледі. Бұл өсімдік және балық түрлерін (экологиялық жағдайдың төмендеуі) жоғалтумен байланысты және адамның тұтынуы және басқа да мақсаттар үшін суды пайдалануына жағымсыз әсер ететін экологиялық өзгерістерді туғызады. Бұл көрсеткіш биогендік заттардың концентрациясының ағымдағы деңгейін және олардың ұзақ мерзімді өзгеруінің үрдісін көрсету үшін пайдаланылады.

Көрсеткіш өзендердегі фосфаттар және нитраттар концентрациясымен, өзендердегі фосфор мен азоттардың және жер асты суларындағы нитраттардың жалпы құрамымен анықталады. Нитраттар концентрациясы литрге N0₃ мкг, фосфор және ортофосфат концентрациясы литрге мкг белгіленеді.

Тұщы су қоймаларында биогендік заттарды мониторингілеу бағдарламасы осы ингредиенттердің кеңістіктік және уақыт серпінінің сипатын ескере отырып құрылуы қажет. Бақылау пункттерінің саны және оларды орналастыру су ағынының негізгі морфологиялық типі бойынша нитраттар және фосфаттардың фондық құрамы туралы (органикалық заттардың табиғи құлдырау үдерісіне негізделген), нүктелік және диффузиялық көздерден антропогендік жүктемеге ұшырайтын учаскелердегі олардың концентрациясының шамасы туралы ақпарат алуды қамтамасыз етеді. Бақылаудың уақыт параметрлері гидрологиялық фазаларға сәйкес келеді, ал бақылау жиілігі анық ақпарат алу қажеттілігімен анықталады.

Бақылаудың және ақпаратты өңдеудің әдістемелік және метрологиялық бірлігін қамтамасыз ету қажет; химиялық талдау бойынша жұмыстар өзгеріс сапасын бақылау жүйесі бар аккредиттелген зертханаларда өткізіледі.

24. Теңіз жағалауы суларындағы биогендік заттар көрсеткіші биогендік заттардың концентрациясы тұрғысынан алғанда теңіз жағалауы суларының жағдайын анықтайды.

Осы көрсеткіш өсімдіктерге және автотровтық бактерияларға өмірін сақтау және жағалау суларының биологиялық өнімділігіне және экологиялық жағдайына әсер етуі үшін қажетті теңіз жағалауы суларында биогендік заттардың болуын көрсетеді және негізгі биогендік заттардың концентрациясы ретінде литрге мгк-мен (нитраттар және фосфаттар) анықталады.

Мониторингінің негізгі бағдарламасында биогендік заттарды және негізгі өлшенетін көрсеткіштер тізбесін анықтау қажет. Бақылау пункттерінің саны және олардың кеңістіктік орналасуы жүктемелердің барлық градиенті бойынша –маңызды антропогендік (әсіресе ауыл-шаруашылық) және коммуналды-тұрмыстық жүктемеге ұшырайтын теңіз фондық жағалауы акваториясынан теңіз жағалауы суларының учаскелеріне дейін биогендік заттардың құрамы туралы ақпаратты алуды қамтамасыз етеді. Бақылаудың уақыт параметрлері биогендік заттар концентрациясының уақытша өзгергіштігін ескереді. Бақылаудың және ақпаратты өңдеудің әдістемелік және метрологиялық бірлігі қамтамасыз етіледі; микробиологиялық және химиялық құрамын талдау бойынша жұмыстар өлшеу сапасын қамтамасыз ету жүйесі бар аккредиттелген зертханаларда өткізіледі.

Каспий теңізінің теңіз жағалауы суындағы биогендік заттар Орта Каспий (Қаламқас, Форт Шевченко, Фетисово) және Солтүстік Каспий (атыраулық бөлігі және Орал өзенінің жағалауы) теңіз жағасы станциясының деректері бойынша анықталады.

25. Ластанған ақаба сулар көрсеткіші табиғи су қоймаларында антропогендік әсердің деңгейін және сипатын және қоршаған ортаны қорғау механизмін әзірлеу үшін қажетті ақпаратты алуға, сондай-ақ ақаба суларды басқару жүйесінің тиімділігін арттыру бойынша қабылданған шараларды бағалауға мүмкіндік береді.

Көрсеткіш су объектілеріне шығарылған ластанған ақаба судың көлемі және олардың жылына елдегі ақаба судың жалпы көлеміндегі үлесін сипаттайды. Млн. м³/жыл-мен өлшенеді.

Бұл көрсеткіш су алу, пайдалану және суды бұру туралы жыл сайынғы ведомстволық статистикалық байқау нысаны бойынша қадағаланады және қалыптастырылады.