Жоспары:
1.Онтогенез эволюциясы және онтогенездегі организмнің біртұтастығы
2.Организмдердің тарихи өзгеруінде корреляцияның және координацияның маңызы
3.Онтогенездің эмбриондануы және канализациясы
Лекция мәтіні:
1. Организмдердің жеке дамуы (онтогенез) мен олардың тарихи дамуының (филогенез) өз ара байланысы жайындағы проблема Дарвиннен бұрынғылардың да зейінін аударған болатын. Рулье «Жануарлардың ересектенуіне байланысты жоғары сатыға көтерілуі класс бойынша жоғары сатыға көтерілуіне параллельді» екендігіне зейін аударды. Дарвин ұрықтан «ата тегінің көмескі суретін» көрді. Осы пікір Мюллер — Геккельдің биогенетикалық заңында орын алды
2. Геккельден бастап биологтар жануарлардың белгілі бір систематикалық топтарының филогениясын (шығу тарихын) анықтау мақсатымен биогенетикалық заңды кеңінен пайдаланды. Бірақ эволюцияның заңдылықтарын анықтау үшін бұл заңды қолдану нәтижесі әрқашан қанағаттанарлықтай бола берген жоқ. Геккельдің өзі де, бірсыпыра жағдайда онтогенезде рекапитуляция болмайтындығын, яғни аттегінің 'тарихи даму жолы қай-таланбайтындығын мойындауға мәжбүр болған еді. Осыған байланысты Геккель бл қүбылысты палигенез және ценогенез деп екіге ажыратады. Ол жеке дамудағы филогениялық қайталауды палингенездер деп түсінді. Геккельше нақтылы жеке даму жағдайларына үрықтардың не жас особьтардың бейімделуі салдарынан болатын эмбриондық езгерістер ценогенез деп қаралады. Ценогенездер нәтижесінде рекапитуляция бүрмаланады. Геккель ценогенезді екі түрге — гетеротопияға және гетерохронияға бөледі. Гетеротропияда органдардың орны ауысады, гетерохрония органдардың түзілу мерзімінің өзгеруі.
3.Кейінірек Е. Менерт гетерохрония құбылыстарын классификациялап, оны органдардың прогрессивті және регрессивті даму процестері мен байланысты етіп керсетпекші болды. Менертше, гетерохрония не эмбриондық даму процестерінің тездеуі түрінде (акцелерация), немесе, керісінше оның баяулауы түрінде (ретардация) болады. Акцелерация кезінде органның дамуы ерте басталады, гистологиялық дифференциялану процестері тез ауысады және органның өсуі тездейді. Ретардация орган дамуының кеш басталуы, гистологиялық дифференциация және өсудің баяулауы түрінде болады. Гетерохрония жайындағы осы ұғымына сүйене отырып Менерт биогенетикалық заңды бірсыпыра шектеп қабылдап, онтогенезді филогенездің өзгерген түрдегі қайталауы деп қарады.
Ұрпақтардың онтогенезінде ата-тегінің белгілерінің қайталау не қайталамау себептерін ашқан академик А. Н. Северцов, мұны ол өзінің филэмбриогенез теориясында баяндады.
Бақылау сұрақтары
1.Онтогенез эволюциясы және онтогенездегі организмнің біртұтастығы?
2.Организмдердің тарихи өзгеруінде корреляцияның және координацияның маңызы? Онтогенездің эмбриондануы және канализациясы Лекция № 25 Тақырыбы: Эволюциялық прогресс Жоспары:
1.Прогресс туралы түсінік.
2.Прогрессивті даму критерилері
3.Прогресс құбылысын классификациялау, олардың сипаттамасы, критерилері және арақатынасы
Лекция мәтіні:
1.Биологиялық прогресс- органикалық формадан тарихи процесі өзінің мазмұны жөнінен қайталанбайтын процесс. Бұрын өмір сүріп одан кейін жойылып кеткен формалары одан кейін болған филогенетикалық даму процесінде қайталанбайды. Эволюцияда ешқашан кері қозғалыс болмайды: кейде белгілі бір жайдайларда эволюцияның өткен кезеңімен ұқсас нәтиже болуы мүмкін. Бірақ мұны анықтай келіп қарағанда ол конвергенциялық ұқсастық болып шығады. Осылайша эволюцияның ілгері дамуы сипаты эволюцияның қаайталанбау заңы деп аталады. Бұл заңды қалыптастырған бельгиялық палентолог Л.Долло.
2. Алғашқы организмдер пайда болған кезден бастап органикалық дүниенің дамуы өрлеу жолымен –төменгі жоғарғы қарай қарапайымнан күрделіге қарай жүріп келеді,яғни прогресивтік жолмен дамуда.
Бірақ бұдан, органикалық табиғаттың дамуы тек бір бағытта тура жоғары өрлеу жолымен ғана жүріп отырады деген мағына шықпайды. Шын мәнінде организмдердің филогенетикалық дамуы өте күрделі және алуан түрлі болып келеді.
Осыған байланысты процесс деген ұғым органикалық дүниеге салыстырмалы түрде қолданылады. Энгельс айтқандай филогенезде пайда болған бейімділіктердің кез келгені “тұтасынан алғанда прогресс те, сондай-ақ регресс те болып саналады.Мұның негізі сол , ол органикалық дүниедегі әрбір процесс сонымен бірге регресс болып табылады, себебі бұл бір жақты дамуды бекітіп отырады және көптеген басқа бағыттарда дамуға мүмкіндік бермейді.
Организмдердің филогениялық дамуның бағыттары жайында желілі ілім құрған А.Н.Северцовтың еңбектерінде органикалық дүниенің тарихы дамуындағы процесс проблемасы әдейі талқыланған. Осы туралы Северцов өзі ашқан заңдылықтардың жануарлардың эволюциясын мысал ете отырып көрсетті. Кейінен бір қатар зерттеушілер осы заңдылықтарды өсімдік дүниесінде пайдаланады.
Северцовша органикалық дүнедегі процесс екі типке:
1)морфологиялық –физиологиялық процесс және. 2) биологиялық процесс.
Мұның бірінші жағдайында организмдердің тек қана құрылыстары мен функцияларындағы процессивтік өзгерістер жатады. Екіншісіне- түрдің өркендеуіне же ткізетін оның особьтарымен саны көбею ареалының кеңуі, сондай-ақ түр тармақтарының және басқа түр ішінде топтардың түзілулері сияқты өзгерістердің бәрі жатады.
Морфологиялық –физиологиялық процесс әрқашан биологиялық прогресске әкеп соғады, себебі құрылысы мен функциялары жөнінен жетік формада қоршап тұрған жағдайға бейімделген мүмкіншілік мол болады. Бірақ, ол биологиялық прогресске апаратын жалғыз жол бұл ған емес.
3. Северцовтың айтуынша биологиялық прогресстің кемінде төрт ортақ бағыты бар: 1)Араморфоз немесе морфологиялық –физиологиялық процесс
2) идиоадапциялық немесе жеке бейімділік,
3) морфологиялық физиологиялық регресс немесе жалпы дегенерация және
4) Ценогенез немесе эмброндық бейімділік.
Араморфоз универсалды сипаттағы өзгерістер мұның нәтижесінде жануарлармен өсімдіктердің құрылыстары жоғары сатыға көтеріліп одан әрі прогресті өзгеріс тууына мүмкіншілік жасайды. Ароморфоздар жек оргондардың жетілу жолымен ғана емес , бүкіл организімнің жетілу арқылы да жүзеге асады. Бұл процесте функциялық және құрылымдық терең өзгеріс болып соның нәтижесінде ортаның негізгі жағдайына сәйкес жаңа және өте көлемді жетік бейімділіктер пайда болады: Бұл организмен ортаның арасындағы байланысты көлемдендіреді ортаның оның одан әрі икемделуіне мүмкіндік береді.
Омыртқалардың тіршілік әрекетінің энергиясын арттырған жүрегінің эволюциялық ароморфоз жолымен филогениялық дамуға айқын болады. Балықтардың жүрегі екі камералы олардың венаны әуелі бөлінбейтін құлақшаға барады, одан кейін қарыншасына өтеді, қарыншадан қолқаға одан әрі желбезек қан тамырларына барып оттегіне байып барлық денеге тарайды. Амфибиялардың құлақшасы екі камераға бөлінген оның оң жақ жартысы веналық сол жағы артериялық болады. Бұлардың төменгі сатыдағы формаларында оң және сол құлақшасы екіге толып бөлінген.Құйрықсыз амфибиялардың құлақшаларының аралығында перде тақ бір тесік арқылы қарыншамен қатысты болады. Жүректің құрылысы осындай болуына байланысты оның қарыншасына барған вена және артерия қаны толық араласпайды.Қаның араласуына қарыншаның кабырғасындағы ет перденің күрделі системасы және қарыншаның күшті жиырыуы бөгет болады. Қарынша жиырлғанда қолқаға әуелі вена қаны енеді, одан өкпе артериясымен өкпеге барып оттегіне байиды. Қолқаға баратын қаның екінші бөлігі – аралас қан: бұл қолқаға доғасы арқылы вегетативтік органдарға тарайды. Ақырында қаның үшінші бөлімі –артериялық таза қан; бұл ұйқы артериясы арқылы басқа барады.
Сөйтіп омыртқалылардың жүрегінің зволюциялық белгі бағытта араморфоз жолымен жүріп отырады.
Өсімдіктер филогенезінде де араморфоз жолының үлкен маңызы болады. Тахтаджянша өткізуші система эпидермис және бұлармен корреклятивтік байланысты бейімділіктердің пайда болуы жоғары сатыдағы өсімдіктердің құрлықты иемденуіне болуы жоғары сатыдағы өсімдіктердің құрлықты икемденуіне мүмкіндік береді.Ал тозаң түтігінің түзілу ұрықтану процесіне су тамшыларына қажет етпейтін етті. Осы белгілердің бәрі нағыз араморфоз жолымен жүреді
Идиоадаптациясы немесе жеке бейімділік. Идиоадаптацияда араморфоздағыдай жалпы бейімделік емес, жеке бейімділік пайда болады. Мұнда құрылыс дәрежесі жоғары көтерілмейді және зат алмасу интенсентивтілігі де артпайды, көбіне организімнің екінші дәрежелі мүшелеріне ғана өзгеріс енеді. Алайда құрылыс дәрежесі жөнінен ата-тегіндей бола тұрса да, организм идиоадаптация нәтижесінде бейімделген болады.
Бақылау сұрақтары
1.Прогресс туралы түсінік.?
2.Прогрессивті даму критерилері?
3.Прогресс құбылысын классификациялау, олардың сипаттамасы, критерилері және арақатынасы?
Достарыңызбен бөлісу: |
