Орта ғасырларда қазақ жеріндегі рухани мәдениеттің дамуы әлменова Нұргүл Айкөргенқызы
жүктеу/скачать 5,17 Mb.
|
Діни - нанымдар. VІ –ХІІ ғасырларда халықтардың арасында алуан түрлі діндер, нанымдар мен сенімдер тарала бастады. Түркілердің зиратарынан табылған заттар олардың ата-бабалардың әруағына табыну о дүниелік өмірге сену көрсетеді.Түркілер табиғатқа да табынған.Түркілер аса қадірлі әдет жылда маусым айының ортасында өзен-көлдердің бойына барып, ата-бабалар аруағына тағызым ету дәстүрі болған.Ел ішінде діни нанымдар-сенімдердің, аңыз-әңгімелердің қең түрде қанат жаюы ауыз әдебиетінің , жазудың, ғылымның дамуына септігін тигізеді.
Сонымен қатар діни жазу-сызулар ел арасында ағартушылық қызметін атқарып, ғылымның дамуына септігін тигізді.Көне түркі жазуын арғы ата бабаларымыз бұдан 1500жыл бұрын пайдаланған.Ал атақты Үлкен Күлтегін Кіші Күлтегін және Төныкөк жазуларының жазылған мерзімі б.з.VIII-ғасырлардың екінші жартысы-773 жылы яғыни бұдан пайда болған Жазудың мазмұынында Күлтегін сияты батырдың елін жерін қорғау жолындағы шайқастарда да, елдер арасында бір-бірімен қарым-қатынастар жасап халықтың діни- нанымдар сенімдері де толық қамтылған 
Алғашқы ғалымдардың филосаф, матиматик Әбунасыр Әл-фараби(870-950жж) Арыс өзенінің Сырдарияға құйяр тұсында орналасқан Отырар қаласында туып-өскен әскери отбасынан шығып Отаырар медіресін үздік бітірген Әл-фараби ғылымға деген бейіидігі Ортлық азияның атақты Бұқар,Самарқанд қалаларына жетелейді.Ғалым алған біліміне қанағаттанбаған жас ғалым Шам,Египет,Александария қалаларындағы атақты ғалым ұстаздардан білім алады .Араб,герек, тілдерін үйренеді.Негізгі шығармалары»Даналықтың жауһарлары Қайрымды қала тұрғындарының қөзқарастары туралы музыка туралы кітап жаздған.Әл-фараби Шығыста Аристотельден кейін екінші ұстаз болған.Ғалым Дамаск қаласында қайтыс болды. 
Үлкен Күлтегін «Кіші Күлтегін» Тоныкөк жазуларының жазылған мерзімі VIII ғасырдың екінші жартысы XII ғасырларда сол атақты қалалардың салынуына байланысты Жүсіп Баласағұни (1021-1075) Қожа Ахмет Иассауи, Махмұт Қашқари ,Әли әл Испиджаби сияқты көрнекті ғалымдар өмір сүрген.Сонымен қатар сопылық поэзияның көрнекті өкілі , дуалы ауыз ақын болған Ахмет Иасауи Испиджаб (Сайрам) қаласында туған.Ғалым өзінің «Даналық сөздер» (Хикмет) атты еңбегімен белгілі. Ғалым сопылық өлеңдерінде әділдік, шапағат, мейірімділік, тақуалық, шынышылдық, тазалық секілді игі істерге шақырады. 
Йасауи Аллаға (яғни Хаққа) жету жолында міндетті түрде төрт асудан мүдірмей өтуі керек деген пікір айтады. Ақынның айтуы бойынша, Хаққа жету жолындағы әрбір асудың он-оннан мақамы (тоқтамы) бар. Демек, осы төрт асудың қырық мақамын игерген пенде ғана «жабарут» (адам мен табиғат арасындағы үйлесімділік), «мәләкут» (өмірдің мәнмағынасына қанық болу), «лахут» (бұл жалғаннан безіп, о дүниенің рухани әлемін меңгеру), «насут» (жоғарыда аталған үш өлшемнің басын қосып тұрған күш) деп аталатын рухани дүниенің сырын пайымдауға мүмкіндік алады. Жүсіп Баласағұни (1021-1075) Қарахандар мемлекетінің астанасы Баласағұн қаласында дүниеге келген. Жүсіп өзінің атақты «Құтадғу білік» аттты еңбегінде түркі тілдес халықтардың тарихықоғамдықсаяси өмірі туралы көптеген мағұлматтар астрономия, алгебра сияқты ғылым салаларына көңіл бөлген.Жүсіптің жан-жақты ғалым болғандығын көреміз.Бұл кезде жазба әдебиеттің өкілдері де шыға бастады. 
Өмірі туралы мәліметтер аз сақталған. философиа, математика, медицина, астрономия, астрология, өнертану, әдебиеттану, тіл білімі, тағы басқа ғылым салаларының дамуына зор үлес қосқан. Жүсіп Баласағұнидің есімі әлемдік әдебиет пен мәдениет тарихында "Құтадғу білік" ("Құтты білік") дастаны арқылы қалды. Жүсіп Баласағұни бұл дастанын хижра есебімен 462 жылы, қазірғі жыл санау бойынша 1070 жылда жазып бітірген. Дастанды "хандардың ханы" - Қарахандар әулеті мемлекетінің (942 - 1210) негізін салушы Сүлеймен Арслан ханға (908 - 955) тарту етеді. Сол үшін хан өз жарлығымен Жүсіп Баласағұниға "хас хажиб" - "бас уәзір" немесе "ұлы кеңесші" деген лауазым берген. Олардың алғашқы көрнекті өкілдерінің бірі-Ахмет Йүгінеки Түркістан қаласыа жақын жерде . Ғалым өзінің «Ақиқат сыйы» (Хақиқат Хадисі) атты әдеби еңбегімен белгілі.Оның үш тарауы әдет-ғұрыпқа арналса, төртінші тарауы адамгершілікті,5-8 тарауы білім туралы түсінік беріліп, адамгершілік ақыл-өсиеттер айтылады. Білімді болуға, әдепті сыпайы болуға шақырады.Ахмед Иүгінекидің ғұмыры, өмір сүрген ортасы туралы деректер тым тапшы. Зағип болып туып, фәни жалғанның жарық сәулесін көрмей бақиға озған Ахмед жастайынан ілім-білімге құмартып, түркі тілдері мен араб тілін жетік меңгерген. Шариғат қағидаларын жан-жақты зерттеп-танып, терең іліміне сай “Әдиб Ахмед” деген құрметті атқа ие болған. Ақыл-ойы толысып, діни танымы әбден кемелденген шағында Ахмед Иүгінеки қысқаша тақырыптарға бөліп, ислам құндылықтарына негізделген өлең-жырларын өмірге келтіре бастайды. Кейін бұл жәдігерліктердің басы біріктіріліп, “һибуат-ул-хақаиқ” (“Ақиқат сыйы”) деп аталатын дидактикалық өлеңдер жинағына айналған. Мазмұны, танымдық нәрі жағынан алғанда “Ақиқат сыйы” — Әбу Насыр әл-Фараби, Махмуд Қашқари, жылы Баласағұни, Қожа Ахмет Иасауи мұраларымен іштей астасып, IX— XIIIғ. аралығындағы түркі дүниесінің рухани қазыналарының жарқын туындысына айналды. 
жүктеу/скачать 5,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|