Орталық Азияның Еуразия Қоры тренерлік шеберлік мектебі

1. 
   Үздіксіз қозғалыс, өзгеріс пен жаңару.
   

Ақпарат беру көздерінің қарқынды дамуы адамның игеруіне тиіс ақпараттар көлемін арттырды әрі кез келген саладағы ақпарат тез арада ескіріп отыратындықтан, адамға осы кең көлемді ақпаратты тиімді саралап, өзіне қажеттісін алуға икемделу керек.

Шапшаң байланысу құралдарының дамуы (интернет, мобильді байланыс, т.б.) адамдардың өзара байланысуы мен әрекеттесуінің жаңа түрлерін қалыптастырды. Заман талабына сай қарым-қатынас тәсілдерін пайдалану үшін кез келген адамға жаңа технологияларды игеру талабы қойылады.

Бүгінгі экономика шекаралардың жойылуымен (жаһандану) және қызмет көрсету түрлерінің дамуымен ерекшеленеді (бүгінгі таңда адамдардың тек 15% ғана өндіріс саласында қызмет етеді, қалған 85%-ы қызмет көрсету саласында әрекет етуде). Постиндустриалды заманда кез келген мамандық иесіне өз біліктілігін үздіксіз түрде жетілдіріп отыруға тура келеді.

Адамзат қоғамы өзара қызмет көрсету қоғамына айналды. Сіз бүгін біреуге қызмет қылсаңыз, ертең біреу сізге қызмет қылады. Гендерлік, т.б. шектеулер жойылды. Бәсекеге қабілетті болу қажеттігі туындады, яғни қоғамның өзі бір үлкен «нарыққа» айналды, сіз өзіңізді өзіңіз үнемі жетілдіріп отырмасаңыз, бұл нарықта сізге, сіздің қызметіңізге деген сұраныс та болмайды.

Қазіргі уақытта кез келген оқыту әрекетіне қойылатын талап –адамға белгілі бір дағды, қабілет пен машықты игерту, яғни оқыту нәтижесінде адам тек теориялық білім алумен ғана шектелмей, қандай да бір әрекетті жүзеге асыруды үйренуі тиіс. Бұл ретте оқытудың дәстүрлі формаларын пайдалану жеткіліксіз. Керісінше, әрекетке бағытталған оқыту тәсілдерін пайдалану, интерактивті әдістемелерді қолдану әлдеқайда тиімді екендігі дәлелденуде.

• 
  Білім игерілетін орта қалыптастыру.
  
• 
  Іс-әрекет арқылы оқыту.
  
• 
  Оқытуды өмірмен байланыстыру.
  
• 
  Оқушының өзіндік дербестігін қалыптастыру.
  

Интерактивті оқыту міндетті түрде іс-әрекет арқылы жүзеге асырылады, себебі істелген әрекет тыңдалған ақпарат пен көрілген мәліметтен гөрі есте жақсы сақталады.

Бұл ретте данышпан Конфуцийдің мына сөздері интерактивті оқытудың барлық мәнін ашатындай:

«Айтып бер – ұмытып қалайын, көрсетіп бер – есімде қалсын, өзіме істет – үйренейін».
Интерактивті оқытудың принциптері мен міндеттері

Принциптері	Міндеті
Білім игерілетін орта қалыптастыру	Оқушының берілетін білімді кедергісіз игеруіне қолайлы жайлы орта қалыптастыру. Оқушы өз әрекетінің тиімділігін сезінетіндей орта қалыптастыру. Оқушылардың өзара ашық та шығармашыл қарым-қатынас жасауына жағдай жасалатын орта қалыптастыру.
Іс-әрекет арқылы оқыту	Оқушыға білімді игеру тек өз бетінше іс-әрекет жасаған күнде ғана толыққанды іске асатындығын дәлелдеу. Интерактивті оқыту тәсілдерін пайдалану арқылы оқушылардың білімді игеру үрдісін белсенді іс-әрекеттер негізінде жүзеге асыру.
Оқытуды өмірмен байланыстыру	Оқытудың барысында берілетін білім мен үйретілетін дағды (машықтың) шынайы өмірдегі нақты жағдайларда қолданылатындығын көрсету, дәлелдеу. Оқыту үрдісін өмірдегі нақты мәселелерді шешудің жолы ретінде қарастыру. Оқыту барысында өмірден нақты мысалдар келтіре отырып машықтандыру.
Оқушының өзіндік дербестігін қалыптастыру	Білімді дайын материал түрінде емес, оқушылар өз бетімен зерттеп, тауып, игеріп алатын тапсырма не жаттығулар түрінде ұсыну. Оқушылардан дайын жауаптар талап етпеу, оларды өз пікірін білдіруге, мәселені өз бетінше шешуге итермелеу. Оқушылардың бойында сыни тұрғысынан ойлау, сараптау дағдыларын қалыптастыру (күмән келтіру, өз көзқарасын білдіру, ақпаратты әр қырынан қарастыру, дәлелдер келтіру, т.с.с).

Интерактивті оқытудың бір артықшылығы – оқыту үрдісі барысында оқушылардың өмірлік тәжірибесіне негізделген тұлғааралық қарым-қатынас жүзеге асады. Өмірлік тәжірибеге әр оқушының жеке пікірі мен көзқарасын, өзіндік ойы мен идеяларын, тұжырымдары мен дәлелдерін жатқызамыз. Оқыту барысында оқушылар бір-бірімен осындай тәжірибемен бөлісе отырып, өз беттерінше жаңа білім мен дағдыларды үйренеді.

• 
  өз пікірлері мен әрекеттерін сараптау;
  
• 
  ақпаратқа қатысты өзіндік пікір қалыптастыру әрі көп ақпарат ішінен өзіне қажетті мәліметтерді алу;
  
• 
  жаңа ұғымдар мен жаңа білімді өз бетінше игеру;
  
• 
  өз ойын білдіру және өзгенің пікірін тыңдау;
  
• 
  тілдесу, пікір алмастыру, топпен жұмыс істеу;
  
• 
  шешім қабылдау.
  

1. 
   Аудиторияны дайындау.
   

2. 
   Оқытудың мақсаты мен күтілетін нәтижелерді айқындау.
   

3. 
   Оқыту ережелерін қабылдау.
   

4. 
   Қатысушыларды топтарға бөліп оқыту.
   

5. 
   Өзара сенім мен бірлескен жұмысқа негізделген орта құру.
   

6. 
   Барлық пікірлерді тыңдау.
   

7. 
   Кері байланыс орнату.
   

1. 
   Семинар-тренингтің мақсат-міндеттерін айқындау.
   

Кез келген семинар-тренингті өткізу алдымен оны ұйымдастырудан басталады. Ал ұйымдастырудың алғашқы қадамы – бұл семинар-тренингтің мақсат-міндеттерін айқындау.

Кез келген семинар-тренингті өткізбес бұрын әлеуетті тренер, ең алдымен, алдына қоятын мақсатын айқындап алуы керек.

Кез келген істің мақсаты іспеттес, болашақ семинар-тренингтің мақсаты да айқын әрі нақты болуы тиіс.

Бұл ретте алға қоятын мақсаттарды SMART өлшемдеріне (критерийлеріне) сәйкес айқындаудың маңызы зор.
SMART өлшемдері дегеніміз не?

SMART сөзі келесідей ағылшын сөздерінің бастапқы әріптерінен құралған:

S – specific - «нақты»

M – measurable - «өлшеуге болатын»

A – areal - «аймағы айқын»

R – relevant - «шынайы»

T – time-bound - «уақыты айқын»
Мысалы: 2013 жылдың 25 сәуірінде Алматы қаласында семинар-тренинг өткізу арқылы 25 жасөспірімге семинар-тренингтерді жүргізу әдістемесін үйрету.

немесе: 2013 жылдың 25 мамырында Бесқарағай ауылында семинар-тренинг өткізу арқылы 20 жасөспірімге команданы жасақтау және басқару машықтарын үйрету.

Мысалда көрсетілген мақсаттар SMART өлшемдеріне сәйкес айқындалған, яғни олар шынайы (relevant) әрі нақты (specific) жазылған, көзделген мақсаттың қайда (areal) және қашан (time-bound) жүзеге асатындығын көрсетеді әрі оларды өлшеуге болады (measurable), екі жағдайда да қойылған меже, яғни оқытылатын жасөспірімдердің саны нақты көрсетілген.

Семинар-тренингтің мақсатын айқындаған соң, тренер және тренингті ұйымдастырушы сол мақсатқа жету жолындағы нақты міндеттерді айқындайды.

Мысалы:

• 
  Семинар-тренингке қатысушыларды іріктеудің критерийлерін айқындау.
  
• 
  Семинар-тренинг өтетін жерді белгілеу.
  
• 
  Семинар-тренингке қатысушыларды іріктеу.
  
• 
  Семинар-тренингтің сметасын жасау.
  
• 
  Семинар-тренинг өтетін жермен келісім-шарт жасасу.
  
• 
  Семинар-тренингтің модулін жасау.
  
• 
  Семинар-тренингке қатысушыларға берілетін таратпа материалдарды дайындау.
  
• 
  Семинар-тренингті өткізуге қажетті құрал-жабдықтарды дайындау.
  
• 
  Семинар-тренингке қатысушылардың тамақтанатын орнын белгілеу.
  
• 
  Семинар-тренингті өткізу.
  
• 
  Семинар-тренингке қатысушылармен кері байланыс орнату.
  

2. 
   Семинар-тренингті ұйымдастырудағы техникалық дайындық
   

1. 
   Семинар-тренингке қатысатын адамдардың санын белгілеу
   
2. 
   Семинар-тренингке қатысатын адамдарды іріктеу шараларын айқындау.
   
3. 
   Семинар-тренинг өтетін жерді айқындау және тренингтің уақытын белгілеу.
   
4. 
   Семинар-тренингке қатысушылар тамақтанатын орынды анықтау.
   
5. 
   Семинар-тренингке өткізуге қажетті құрал-жабдықтардың түрлері мен көлемін анықтау.
   
6. 
   Семинар-тренингке қатысушыларды жеткізуге байланысты және т.б. транспорттық шығындарды есептеу.
   
7. 
   Семинар-тренингті өткізуге кететін шығындар сметасын жасау.
   
8. 
   Семинар-тренингке қатысатын адамдарды іріктеу шараларын жүзеге асыру (анкета арқылы, пошталық жөнелтілімдер арқылы, т.б.)
   
9. 
   Семинар-тренинг өтетін орынды жалға алу немесе келісім негізінде алу.
   
10. 
    Семинар-тренингке қатысушылар тамақтанатын орынға алдын ала ақы төлеу.
    
11. 
    Семинарды өткізуге қажетті құрал-жабдықтарды жасақтау (сатып алу, жалға алу).
    
12. 
    Семинар-тренингке қатысатын адамдардың жеткізілуін қамтамасыз ету.
    

3. 
   Семинар-тренингті ұйымдастырудағы шығармашылық дайындық
   

1. 
   Шығармашылық міндеттер қою, яғни тренинг тақырыбына сәйкес нені оқытып, нені үйрететіндігі туралы міндеттерді айқындау.
   
2. 
   Семинар-тренингтің модулін жасау.
   
3. 
   Семинар-тренингке қатысушыларға берілетін таратпа материалдарын дайындау және басып шығару.
   
4. 
   Көрнекілік құралдарын дайындау (слайдтағы презентация, арнайы плакаттар, т.б.)
   

1. 
   Семинар-тренингтің кіріспе бөлімі.
   

Кез келген семинар-тренинг бірнеше бөлімде жүргізіледі. Бірінші бөлім – дәстүрлі кіріспе бөлімі. Кіріспе бөлімінде қатысушылармен танысу, тренинг ережелерін бекіту және қатысушылардың күтетін нәтижелерін айқындау шаралары жүзеге асырылады.

1. 
   Қатысушылармен танысу.
   

2. 
   Ережелерді бекіту.
   

Ережелерді жазу шарасын «ой ашар» («мозговой штурм») әдісімен жүзеге асыруға болады. Әрбір қатысушы қабылдайтын ережелерге қатысты өз пікірін білдіреді.

3. 
   Күтілетін нәтижелерді айқындау.
   

Күтілетін нәтижелерді жазу шарасын да «ой ашар» («мозговой штурм») әдісімен жүзеге асыруға болады. Әр қатысушы өзінің семинар-тренингтен не күтетіні туралы айтады.

2. 
   Семинар-тренингтің оқыту кезеңі
   

Семинар-тренингтің оқыту бөлімінде тікелей тақырыпты пысықтау жұмысы жүргізіледі. Тақырыпты тиімді меңгерту үшін тренер оқыту бөлімін бірнеше сессияға, ал семинар тақырыбын құрылымдық бөлімдерге, яғни тақырыпшаларға бөліп алғаны дұрыс.

• 
  Шағын топтан командаға қадам.
  
• 
  Командалық жұмыстың негізгі үш талабы.
  
• 
  Команданың тиімді құрылымы.
  
• 
  Команда басшысына қойылатын талаптар.
  
• 
  Тиімді жұмыс істейтін команда.
  
• 
  Команда жұмысына кедергі болатын жайттар.
  

• 
  Пәрменді жұмылдыру.
  
• 
  Ақшалай жігерлендіру
  
• 
  Моральді жігерлендіру
  
• 
  Натуралды түрде жігерлендіру
  
• 
  Патернализм
  
• 
  Ұйымдастыру әдісімен жігерлендіру.
  
• 
  Басқару ісіне тарту арқылы жігерлендіру.
  

Өсу кезеңі. Кері кету кезеңі.

• 
  Балалық шақ - Тоқмейілсу.
  
• 
  Ұлғаю - Тоқырау.
  
• 
  Көркею - Тоқтау.
  

3. 
   Семинар-тренингті қорытындылау бөлімі
   

Кез келген семинар-тренингте жұмыс күнін қорытындылау бөлімі болады. Қорытындылар жасау әдетте семинар тақырыбына сәйкес барлық сессиялар өтіп болғаннан кейін, жұмыс күнінің соңында жүргізіледі. Қорытынды бөлімде семинар-тренингке қатысушылардың жұмыс күнінің нәтижелері туралы және өздерінің семинардан күткен нәтижелерінің, үміттерінің қаншалықты ақталғаны туралы пікірлері тыңдалады. Қатысушылардың пікірін «рефлексия» (еркін әңгімелесу) әдісі бойынша немесе кері байланыс анкеталары арқылы білуге болады. Рефлексияның өзін әр түрлі формада ұйымдастыруға болады. Көбіне қатысушыларды шеңбер жасап отырғызып, әркімнің пікірін тыңдау әдісі қолданылады. Бұл жерде айта кететін маңызды нәрсе – рефлексия кезінде әрбір қатысушы семинар-тренинг туралы өз пікірін бұқпасыз айтуы керек, яғни тренер қатысушылардан мейлінше шынайы сөйлеуді сұрайды.

Кері байланыс анкеталарына келер болсақ, әдетте мұндай анкеталарда семинар-тренингке қатысушылардың жалпы тренингке, сондай-ақ тренерлердің жұмысына баға беруін сұрайтын сауалдар жазылады. Анкетаға жауап беретін қатысушылар тренингтің өту барысы туралы, тренерлердің жұмысы туралы, қатысушыларға жасалған жағдай жайында, т.б. мәселелерге қатысты өз пікірлерін білдіре алады.

Семинар-тренинг барысында қолданылатын

кейбір интерактивті оқыту тәсілдері
Кез келген семинар-тренингтің ажырамас бөлігі – бұл интерактивті оқыту тәсілдері. Семинар-тренингті өзге оқыту формаларынан ажырататын бірден-бір көрсеткіш те – осы интерактивті оқыту тәсілдері.

Интерактивті оқыту тәсілдері тренер мен тыңдаушы арасында өзара байланыс орнатуға және тренингке қатысушылар арасында бірлескен жұмысты ұйымдастыруға қызмет етеді.

1. 
   «Ой ашар» («Мозговой штурм»)
   

• 
  «Ой ашарды» пайдалана отырып, қатысушылардың барлығын бірдей тақырыпты талқылауға қатыстыруға болады. Бұл ретте өзіне-өзі сенімсіз қатысушылар мен «үндеместер» де жұмысқа араласады.
  
• 
  Көп уақытты алмайды.
  
• 
  Аудиторияны жинақыландырады.
  

2. 
   Пікір алмасу.
   

Тренер қатысушыларға қоятын сұрақтарын алдын ала жоспарлап алуы тиіс. Әрі әрбір сұрағының мақсатын білуі керек. Сұрақтар, алдымен барлық топқа, тек содан соң ғана жеке-жеке адамдарға қойылады. Не «ия», не «жоқ» деп қана жауап беретін сұрақтарды қоймаған жөн. Мұндай жабық сұрақтар дискуссияны тығырыққа тіреуі мүмкін. Сұрақ қойған кезде, оған жауап беріп жатқан адамды бөліп тастауға немесе оған қарсы жауап беруге болмайды. Жауап қайтарған адамдарға міндетті түрде алғыс білдіру керек. Қате, дұрыс емес жауаптар болған жағдайда, бірден олардың қате екендігін айтуға болмайды, мұндай жағдайда қосымша сұрақтар қойып, адамды пікір алмасуға шақыру керек.

Қатысушылар тарапынан қойылуы мүмкін сұрақтарды алдын ала ойластырып, оларға жауаптар дайындап қою қажет.

3. 
   Шағын топтардағы жұмыс.
   

• 
  Қатысушыларға өз ойларын шағын топтарда айтуға мүмкіндік береді.
  
• 
  Қатысушылардың өзара бірлесе жұмыс жасауына мүмкіндік туғызады.
  
• 
  Шағын топтарға бөлінген қатысушылар өз жауапкершіліктерін жақсы сезінеді.
  
• 
  Командалық жұмысты жолға қояды.
  
• 
  Қатысушылар өз беттерімен жұмыс істеуге мүмкіндік алады.
  
• 
  Өзара тәжірибе алмасудың бірден-бір жолы.
  

Қатысушыларды шағын топтарға бөлген жағдайда, топ мүшелеріне өз араларынан уақытты белгілейтін, қағазға жазатын, жұмыс қорытындыларын жариялайтын адамдарды бірден белгілеп алуға кеңес беруге болады.

Шағын топтар өз жұмыс қорытындыларын жариялаған кезде өзге топтар тарпынан сын пікірлердің айтылмауын қадағалау қажет, тек сұрақтар мен толықтыруларға ғана жол беріледі. Барлық топтар өз жұмыс қорытындыларын жариялап болған соң, ортақ қорытынды – нәтиже жасалады.

4. 
   Ойындар.
   

Тақырыптық ойындармен қатар, сергітпе ойындар да болады. Олар, негізінен, тренинг барысында шаршап қалған қатысушылардың бойларын жазып, денелерін сергітуді көздейді. Мұндай ойындардан «Африкалық жауын», «Қарлығаш ұшты» сынды шағын ойындарды мысалға келтіруге болады.

5. 
   Рөлдік ойындар.
   

• 
  Қатысушыларға тақырыпты практика негізінде бекітуге мүмкіндік береді.
  
• 
  Қатысушылардың көңіл-күйін көтереді.
  
• 
  Қатысушылардың шығармашылық шешімдерін тамашалауға мүмкіндік береді.
  

Әрбір топ өздерінің рөлдік ойындарын көрсеткеннен кейін қатысушыларға алғыс білдіріп, көрермендер тарпынан қошамет шапалақ ұрғызу қажет. Топ өкілдерінен рөлдік ойыннан алған әсерлерін сұрап, пікір алмасу қажет. Қатысушылардан рөлдік ойыннан түйгендері туралы сұрап, ортақ қорытынды жасау керек.

• 
  Басқалардың көзқарасына ілтипатпен және құрметпен қарау. Ол қатысушылардың ашылуына, өз ойын айта білуіне себепкер болады.
  
• 
  Әрбір қатысушыны мұқият тыңдау және түсіну біліктілігі. Тыңдай білу - бір ғана адам емес, бүкіл топтың да қызығушылығын оятып, адамды өзіңе қаратып алуға көмектесетін бағалы қасиеттердің бірі. Бүл біліктілік әр түрлі пікірталастарды, мәселе бойынша талас-тартысты өткізуге көмектеседі. Егер сіз оның сөзін бөлмей, ойын айтуға толық мүмкіндік беріп, өзіңіз оның айтқанына мән беріп, тыңдасаңыз, ойы мен сезімдері туралы көбірек біле аласыз.
  
• 
  Әр қатысушы мен тұтастай топты бақылай білу. Бұндай жолмен ақпарат алу өте тиімді. Қатысушыларды бақылау арқылы топтағы болып жатқан жағдайлар оларға қаншалықты қызықты екендігін, топта қандай қатынас орнағандығын, жаттықтырушының қаншалықты тиімді әсер еткенін түсінуге болады. Бүл дер кезінде оз іс әрекетіңізді, не болмаса тренинг бағдарламасын өзгертуге септігін тигізеді.
  

• 
  Сөйлеу барысында өзіңізді тыңдаушының орнына қоюға тырысыңыз.
  
• 
  Тыңдау барысында сөйлеушіні бөлмей, ойын толық айтуға уақыт беріңіз.
  
• 
  Айтылғанды ықыласпен тыңдап, маңызды сөздерді, идеяларды, сезімдерді жіберіп алмаңыз. Негізгі идеяны түсініп, тамырын дөп басуға тырысыңыз.
  
• 
  Айтылған пікірмен келіспей тұрсаңыз да, өз сезіміңізді бақылай біліңіз. Сөйлеушімен іштей де сөз таластырмаңыз.
  
• 
  Айтылмай қалған сөздерді де ести біліңіз, кейде ол айтылған сөздерден де маңызды.
  
• 
  Тыңдауға деген келесі көзқарасты қалыптастырыңыз: не айтылатынын тағатсыз күте біліңіз.
  
• 
  Өз тыңдау қабілетіңізге көмектесе түсіңіз: сөйлеушіге бұрылып, «көзбе-көз» қатынас құрып, бет әлпетіңізбен қатты қызыққаныңызды білдіріңіз.
  
• 
  Көңіліңізді алаңдататын факторларды жойыңыз. (Қолыңыздағы қарындаш, қағазды алып салу т.б)
  
• 
  Зейінсіз тыңдау сіздің сөйлеушіге деген немқұрайлылығыңыздың куәсі екендігін есіңізде сақтаңыз.
  

Мұндайда не істеу қажет?

1. 
   Топпен жұмысқа дайындық барысында сенімділік мәселелеріне аса көңіл бөліңіз.
   
2. 
   Қатысушылармен сенімділік ережелерін міндетті түрде талқылаңыз, оның бұзылуы нәтижесінде туындайтын қиындықтар туралы айтып беріңіз.
   
3. 
   Құпиялылық шектерін белгілеңіз (қатысушылардың жеке басына байланысты айтылған ақпарат пен сын пікірлерді сыртқа таратпау).
   

• 
  Әр қатысушыға өз әлеуметіндегі мәртебесі мен қызметі деңгейінде қабылдануы маңызды. Сондықтан, жаңа топтың құрылуы барысында қатысушы «өз орнын» өз дәрежесіндегілер қатарынан не болмаса өзі сияқтылармен бірге іздеуі әбден орынды.
  
• 
  Психологиялық тұрғыдан алып қарағанда да екі-үш адаммен тіл табысу он шақты адаммен тіл табысқаннан көрі оңайырақ;
  

1. 
   Топтасуды болдырмау үшін алғашқы күннен бастап қатысушыларды ауыстырып отыратындай жұпқа, шағын топтарға бөлінуді талап ететін жаттығуларды өткізуге болады.
   

3. 
   Егер Сіз кейбір топ мүшелері басқаларға қарсылық таныта бастағанын байқасаңыз, оларды өзара бөліп жұмыс істетуге тырысыңыз. Ондай топ мүшелерінің бір-бірінен алшақ отыратындай жағдай жасаңыз. Бұл тәсілді бастапқы кезеңдерде қолданған жөн.
   
4. 
   Бүкіл топты жұп - жұпқа бөліңіз. Ол жұпта: біреуі - өзара топтасушылар қатарынан, екіншісі - басқа да топ мүшелері. Құрылған жұпқа тығыз өзара әрекеттесуді талап ететін іс тапсырыңыз.
   
5. 
   Егер топтасу мәселесі жұмыс істеуге кедергі жасаса, бүл ахуалды барлық топпен талқылаңыз.
   

1. 
   Қатысушының басқаларды өзіне қарату айлаларын байқасаңыз, оны іс-қимылыңызбен де (күлімсіреу, бас изеу) демеу көрсетпеңіз.
   
2. 
   Топты жұпқа бөліңіз де, өзіңіз сол қатысушымен жұптасып, оның қылықтарын өзімен жеке талқылаңыз.
   
3. 
   Әр қайсысына уақыт мөлшерін орнатыңыз.
   
4. 
   Топтың жұмысы мен көңілі барлық қатысушылар арасында теңдей болуына ерекше көңіл бөліңіз.
   
5. 
   Жағдайға байланысты әрекет етіңіз. Мысалы: ондай қатысушыны сыпайы түрде «Мен сіздің сөзіңізді бөлуге мәжбүрмін, өйткені басқалар да өз ойларын айтып үлгеруі керек» - деп тоқтатыңыз.
   
6. 
   Басқа, әсіресе ұяң, тұйық қатысушыларды көбірек ортаға тартыңыз.
   

• 
  жеңіл сұрақтар қойыңыз;
  
• 
  оларды жұппен жұмысқа қатыстырыңыз, соңында ол нәтижеге деген жауапкершілікті қасындағы адаммен бөлісетіндей болсын;
  
• 
  рөлдік ойындарда басыңқы рөлдерді беріңіз;
  
• 
  белсенді қатысушылардың жанына отырғызыңыз;
  
• 
  бастамашыл ұсыныстарын қолдаңыз;
  
• 
  сауалнаманы шеңбер бойынша жүргізіңіз.
  

• 
  Көпе-көрнеу бағынбау. Әдетте жүргізушіге қыр көрсету, сенімсіздікті ашық білдіру түрлерінде байқалады.
  
• 
  Тексеру. Бүл кезеңде жүргізушіні ашулануға итермелейді. Қатысушылар оның шыдамдылық пен төзімділігін анықтағысы келеді.
  
• 
  Үнсіздік. Қарсылық танытатындарға жүргізуші көңіл аудармай қойған кездерде туындайды.
  

1. 
   Тренингтің алғашқы сәттерінде барлық қатысушылармен бірге топпен жұмыс деген не, тренинг деген не, не үшін өткізілетінін анықтап, түсіндіру қажет.
   
2. 
   Егер топта бір ғана қарсылас болса, оған аса көп уақыт бөлудің қажеті жоқ. Оған топпен бірге жұмыс істеу керектігі жайында ашу—ызасын білдіруге мүмкіндік беріңіз, сонан соң оның мазасын алмай, жұмысыңызды жалғастыра беріңіз.
   
3. 
   Егер қатысушы қарсыластық танытып, үндемей немесе кекете сөйлесе, оған өзін бұлай ұстауына не жағдай себеп екендігін сұраңыз.
   
4. 
   Белсенді әрекет ететін әдістер мен іс-тәжірибелік тапсырмаларды пайдаланыңыз.
   

Талас-тартыс мәселесі - топ жұмысы барысында пайда болатын қалыпты құбылыс, өйткені тұлға аралық қатынастар болған жерде талқыланатын сұрақтар бойынша әр түрлі пікірлер пайда болады.

1. 
   Талас-тартысты пікірталасқа айналдырыңыз, мақсаты -қатысушыларды даулы мәселелерді сындарлы (конструктивті) әдістермен шешуге үйрету.
   
2. 
   Пайда болған сезім әсерлерді қатысушылар арасындағы қарым-қатынасты тереңдету үшін, өз орныңызды айқындау үшін және ой сезімдерін түсініп сараптай білуге деген талпыныстарын қолдау үшін пайдаланыңыз.
   
3. 
   Пікір айырмашылықтарын оқыту мақсатында қолдана біліңіз. Қатысушылардан өз ойларын ашық айтуды өтініп, басқалардан қай пікірді ұстанатындықтарын сұрап не болмаса өзінің жеке пікірін біліңіз.
   
4. 
   Талас-тартыс шектеп шығып бара жатқан жағдайда, мүмкін топ жұмысының ережелерін қайта қарастыруға тура келеді.
   

Естеріңізде болсын: кері байланысты алушы адам (тренингке қатысушы) оның пайдалылығын сезінген жағдайда ғана кері байланыстан шынымен пайда түседі!

1. 
   Кері байланысқа дайындалу қажет:
   

• 
  Жаттығу кезінде белгілер жасап отырыңыз (қатысушылардың сөздерін дәл жазып алыңыз).
  
• 
  Кері байланысты жүзеге асырғыңыз келетін ең маңызды сәтті таңдаңыз.
  
• 
  Жақсы өткен сәттерді және жақсартуды қажет ететін сәттерді жазып алыңыз.
  

• 
  Әруақытта жағымды ақпараттан бастаңыз.
  
• 
  Жақсартуды қажет ететін сәттерге қарағанда, әруақытта жағымды сәттерді көбірек атаңыз.
  
• 
  Топқа емес, адамға бағытталған кері байланысты қамтамасыз етіңіз.
  
• 
  Қол жеткізілген жетістіктерді ескеріңіз.
  
• 
  Қатысушыларды салыстырмаңыз.
  

• 
  Болашаққа көз жүгіртіңіз («Келесі рет осылай істеңіздер...»).
  
• 
  Кері байланыс нақты болуы тиіс (мәселен, «Адамдармен араласу дағдыларын арттыруға тырысыңыз» деп емес, «Әріптесіңіздің вербалдық емес іс-әрекеттерін мұқият бақылаңыз» деп айтқан жөн).
  

• 
  Қатысушы кері байланысты жазып алуы тиіс (мысалы, оқу журналына).
  
• 
  Қатысушының өзі білген жайттарды жақсартуға әруақытта ынталы болады.
  
• 
  Кері байланыста өзін-өзі жетілдіру туралы кем дегенде бір басты ақпарат берілуі тиіс.