§ 17 ҚАЗАҚСТАН ТАУЛАРЫ
Қазақстанның аласа таулы өлкелеріне Сарыарқа ( немесе Қазақтың ұсақ шоқысы деп те атайды), Мұғалжар (Ресейдегі Орал тауының жалғасы), Маңғыстау
Аласа тау аты
|
Оның ең биік жері
|
Жоталары
|
Тау жыныстары
|
Пайдалы қазбалары
|
Сарыарқа
|
Ақ
сораң (1565 м)
|
Ұлытау, Шыңғыстау, Көкшетау таулары, Баянауыл, Қарқаралы
|
Гранит, порферит, тақтатас, кварцит, құмтас
|
Көмір, мыс, темір, марганец, Жәйремде сирек кездесетін металл
|
Мұғалжар
|
Үлкен Боқты-бай
|
Батыс Мұғалжар, Шығыс Мұғалжар, Шошқакөл тауы
|
Магмалық, шөгінді тау жыныстары
|
Никель, кобальт, хро хромит, мыс, сир әктас, цемент
|
Маңғыстау
|
Ең биік бөлігі Қаратау жотасындағы Бес-шоқы (556 м) Қара-қия ойысы
(-132м)
|
Оңтүстік және солтүстік
Ақтау тау
тізбектері кіреді
|
Құм, кристалды тақтатас, қара әктас,
ақ әк тас
|
Мұнай, газ,
ас тұзы, бор, құрылыс заттары
|
Қазақстанның биік таулары
|
Шы
ңы
|
Жота
лары
|
Тау жыныс-тары
|
Пайдалы қазбасы
|
Биіктік белдеуліктері
|
Алтай
|
Мұз
тау (4506м)
|
Оңт. Алтай,
Батыс немесе Кенді Алтай, Қалба жотасы
|
Метаморфтық саз балшықтан, кремнилі тақтатастан, гранит, жанартаулық эффузиядан түзілген
|
Поли-металл,
мырыш, қалайы, қор-ғасын, воль-фрам,
күміс, сынап, алтын, сирек кездесе-тін метал-дар
|
300- 800м – шөл
800м - шөлейт
1300м - дала
1800м – орманды
2300м – шалғынды
2800м – альпілік
3300м – қарлы - мұзды
|
Сауыр- Тарбағатай
|
Мұз
тау (3816м)
|
Сауыр-Тарбағатай Барқыт-бел, Тастау.
|
Палео
зойлық жыныс-
тар тақтатас құмтас, әктас, саздан тұрады
|
Жан-
ғыш тақта-
тас,
әктас
|
700 м биіктікте шөлейт зона
|
Жоңғар Алатауы
|
Бесбақан (4622м)
|
Орқа-шар, Жайыр
|
Кем-брийге дейінгі гранит-тер мен кристалды тақ-тастар-дан тұрады
|
Тақтатасқұмтас, әктас
|
300м ге дейін – шөлді
300 – 800 м - шөлейтті
800 – 1800м – далалы
1800 – 2300м - орманды
2300 – 3300м- шалғынды
3300 – 4300м – қарлы
4300 – 4800м - мұзды
|
Тянь – Шань
|
Хан тәңірі(6995м)
|
Іле Ала-тауы,
Кетпен,
Күнгей Ала-тауы,
Шу – Іле Ала-
тауы, Қырғыз жотасы,
Талас Ала-тауы
|
Палезойға дейінгі жыныс-тар: тақтатасгнейс,әктас, құмтас, сазды тақтатас
|
Фос-форит, қор-ғасын – мырыш, гипс
|
300м ге дейін – шөлді
800 – 1300 м - шөлейтті 1300м – 2300м - далалы
2300 - 2900м - орманды
2900 – 3800м- шалғынды
3800 – 4300м – қарлы
4300 – 4800м - мұзды
Тянь – Шань деген сөз қазақша «Тәңір шыңы, Аспан тау» дегенді білдіреді
|
§ 18 ҚАЗАҚСТАН КЛИМАТЫ, ТАБИҒАТЫ
Табиғат
зонасы
|
Климаты
|
Топырағы
|
Өсімдіктері
|
Жануарлары
|
Орманды дала
0,4 %
|
Жазда +180- +200 С
Қыста -170-190
Макс. -500
Жауын – шашын
370 – 430 мм
|
қаратопырақ
9 % - дық шірінді оңт –кке қарай бірте – бірте
6 %ға дейін азаяды
|
Бетеге, боз, бидайық, арпабас, қайың, итқонақ, құлпынай, қарағай қияқ, жоңышқа , қоян шөп
|
Саршұнақ, сұртышқан, егеуқұйрық, қосаяқ, түлкі, елік, қасқыр, сусар, бұлан, тоқылдақ, көкек, күйкентай, қарақұйрық
|
Дала
29 %
|
Жазда +180 ден + 230 С – қа дейін жетеді
Қыста -160 - 180
Макс. -400
Жауын – шашын
300мм
|
Қара және қызыл қоңыр,
6 % - дық шірінді,оңт -ке. қарай азайып қыз-ғылт күрең топыраққа айналады
|
Боз, бетеге, атқонақ, едбелек, еркек шөп, жайшөп, жусан, итмұрын, меңдуана,бидайық, қияқ, құрақ, дәрілік валериан
|
Саршұнақ, сұртышқан, қосаяқ, түлкі, борсық, қасқыр,
Ақбөкен, безгелдек, тырна, шағала, үйрек, сарыала қаз
|
Шөлейт
14 %
|
Жазда +220 , + 240
Қыста -150 - 170
Макс. -500
Жауын – шашын
180 – 300мм
|
Ашық қара – қоңыр, шірінді 2-3% ғана
Саз топырақты сортаң
|
Бетеге, жусан, түймедақ, боздан, изен, ебелек, теріскен, көкпек, ши қамыс, құрақтал, итмұрын
|
|
Шөл
44 %
|
Жазда
Солт. +240 ,
+ 26 0
Оңт. +280 + 300
Макс. -700
Жауын – шашын
|
Қоңыр топырақ, оңт –ке қарай сұр қоңыр, сор, тақыр
|
Селеу, өлеңшөп, боз, жусан, бетеге, еркекшөп, қоңырбас, дермене
Дерменеден сантанин дәрісі жасалады.
Сазды шөлдерде ерте көктемде тез өсіп, тез қурап қалатын эфемерлер өседі.
|
Тасбақа, кірпі, кесіртке, оқжылан, улы өрмекші, бүйі, сарышаян, бүйі , қарақұрт, ақбөкен, қарақұйрық өседі
|
Топырақтың анасы – тау. Топырақтану ғылымының атасы – В.В Докучаев.
Топырақты құрайтын факторлар
Тірі ағзалар
Су
Ауа
Жылу
Қазақстан климаты – шұғыл континентті. Бұл климаттық температурадағы үлкен ауытқушылық, жауын - шашынның әркелкі түсумен ерекшеленеді.
Қазақстан климатын қалыптастырушы факторлар;
1 – Күн радиациясы, 2- атмосфераның алмасуы, 3- жердің төсеніш беті ( Олар; жер бедері, қар, су, топырақ, өсімдік)
Қаңтардағы орташа температура солтүстікте - 190С ,
оңт үстікте -1,50С
Қазақстанның ең суық жері – Атбасар (-570С ) өңірі .
Ең жылы айы – шілде. Шілденің орташа температурасы солтүстікте +190С , оңт – те +28 0 -300С.
Жауын – шашынның ең аз түсетін жері Арал теңізінің солтүстік шығысы мен Балқаш көлінің батысына небары жауын–шашын жылына 100мм ғана түседі.Ал жауын- шашынның ең көп түсетін жері – Батыс Алтайдағы Кіші Үлбі өзенінің жоғары ағысында жылына 1600мм ылғал түседі.
Жылдық жауын – шашын мөлшерінің буланушылыққа қатынасын ылғалдану коэффициенті деп атайды.
Достарыңызбен бөлісу: |
