Ќостанай облысы Ќостанай ауданы єкімдігініњ

§ 2 ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШЫЛУЛАР МЕН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ

жүктеу/скачать 341,9 Kb.

бет	3/43
Дата	12.05.2023
өлшемі	341,9 Kb.
	#176538

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43

Байланысты:
ГЕОГРАФИЯ ПӘНІНЕН ҰБТ-ға ДАЙЫНДЫҚ КІТАБЫ

§ 2 ГЕОГРАФИЯЛЫҚ АШЫЛУЛАР МЕН ГЕОГРАФИЯЛЫҚ

КАРТА ТУРАЛЫ

Географиялық ашылулар

Дүние жүзінің алғашқы картасын жасаған – грек ғалымы Эротосфен.
География сөзінің авторы немесе географияның атасы - грек ғалымы Эротосфен.

ХV ғ. Мартин Бехайм тұңғыш глобусты жасады
Градус торы бар алғашқы картаны жасаған ғалым - Птоломей

Географиялық ашылулар туралы симантикалық карта

	АШЫЛ ҒАН ЖЫЛЫ	НЕ ІСТЕЛДІ	КІМ АШТЫ
1	Ежел	1.Гректерге сол кездері мәлім болған Каспий	Геродот
	гі дәу	теңізі т.б жерлер туралы Жер картасын жасады.
	ірде	2.Қазақ жерінде Каспидің тұйық алап екенін
	(б.з.б	айтып Жайық, Еділ, Жем өзендері туралы
	V ғ )	тоқталды
		3.Ең алғашқы ендік пен бойлықты нақты өлшеп	Эротосфен
		, тұңғыш дұрыс картаны жасаған, тұңғыш
		«география» ұғымын енгізген, География
		ғылымының атасы

		4. «География » деген 17 кітап жазған	Страбон
		5. Сырдария, Әмудария Каспийге құяды деген. Ендіктер мен бойлықтарды сызып көрсеткен., Ең алғаш күн ұзақтығын анықтаған	Птоломей
2	ХІІІ ғ	1. Азияның Памир тауы , Үндістан мен Қытай жерлері туралы мәліметтерді берді.	Венециялық көпес Марко Поло
2	ХІІІ ғ	2. Орталық Азияға саяхат жасады, қазақ жері туралы айтты.	П. Карпини Е. Рубрук
3	ХV ғ.	Парсы, Үндістан теңіздері арқылыы Үндістанға саяхат жасады. «Үш теңіздің ар жағына саяхат» деген еңбек жазды	А . Никитин
4	1492 жыл	1. ГЛОБУС ЖАСАЛДЫ	Бехайм
	1492 жыл	Вест Индия аймағы ашылды	Х. Колумб
	1499- 1503 ж	Х. Колумб ашқан жердің жердің Үндістан емес жаңа дүние екенін дәлелдеді. Кейіннен оған Америго аты берілді	Америго Виспуччи
5	1519 – 1522 ж	Тұңғыш рет жер жүзін айналып шықты. Тыны мұхитын ашты	Ф. Магеллан
5	1538 ж	Атақты Картограф Американың оңтүстік, солтүстік бөлігі ұғымын пайдаланып «Жаңа дүние » деп атады	Герард Меркатор
6	ХVІІ ғ	Аустралияның Тасман аралын ашты	А. Тасман
		Аустралияның шығысын, Жаңа Зеландиия аралын ашқан	Д. Кук
		Қазақстан аумағы туралы «Сібірдің сызба » атты кітап	С. Ремезов
7	1730 жыл дарға дейін	Қазақ жері туралы «Диуани – Лұғат – ат - Түрік» кітабы жазылды	М. Қашғари
8	ХV – ХVІІІ ғ.ғ	Сондықтан да «Ұлы географиялық ашылулар заманы» деп аталды
9	1819 - 1821 ж	Антарктика материгін ашқан	Ф. Беллинсгаузен мен М. Лазерев
	1835 – 1914ж	Қазақ жерінен 1. Тянь – Шаньді зерттеген, Орталық және солт. Тянь – Шаньді зерттеп Хан – Тәңірі массивін ашқан	П.П Семенов
		2 . Арал теңізін, Сырдарияны, Қаратауды зерттеген	Н.А Северцов
		3. Солт. Қазақстандағы тұзды көлдер, Арал теңізін зерттеген	Л.С Берг
		4. Орта Азия мен Орталық АзияныЖ. Алатауы мен Іле өңірін зерттеген. Балқаш пен Алакөлдің ұқсастықтарын дәлеледеген	Ш. Уалиханов
	1870 – 1887 ж	Тынық мұхиты аралдарына, , Жаңа Гвинея аралына, Аустралияға зерттеулер жүргізілді	Н.Н Миклуха - Маклай
	1909 ж	Солт. Полюсті Оңтүстік полюсті	Р Пири Р. Амундсен

1939 ж

Қазақстанда арнай География секторы құрылып,, оны Н. Баранский басқарды.. Ол
Қазақстанды 5 экономикалық ауданға бөлді.

Н. Баранский

Карта және глобус
Карта – математикалық негіздерге сүйеніп жасалған. Картада жер шарының, күн жүйесіндегі басқа ғаламшардың, аспан денелері және т.б кішірейтіліп, жинақталып шартты белгілермен көрінісі берілген. Мазмұнына қарай карталар жалпы географиялық, тақырыптық болып екіге бөлінеді.
Көп жағдайда тақырыптық карталар бірнеше компоненттердің байланысын бірге көрсетеді бұны кешенді карталар деп атайды.. Жер бетін математикалық тәсілдер арқылы жазықтықта бейнелеуді - картографиялық проекция – деп атайды.
- Солтүстіктен белгілі бір бағытқа бағытталған бұрыш аралығы Азимут д.а Азимут тек компаспен анықталады.

Азимут 0⁰ – 360⁰ аралығында есептеледі
Айналадағы көзге көрінетін кеңістікті – көкжиек деп аталады.
Қағаз бетіне обьектіні кішірейтіп түсіруді – масштаб деп атайды. Масштаб 3 ке бөлінеді : Сандық (1: 1000 000), Атаулық (1см : 10 км), Сызықтық.

Масштаб көлеміне қарай карталар:
1: 25 000 (ірі масштабты);
1: 1 000 000 (орташа масштабты);
1: 1 000 000(ұсақ масштабты) ;

План - деп кішігірім жер бетінің бөлігінің белгілі бір масштабпен жасалған проекциямен кескінделген сызуды айтамыз.
Картаның планнан айырмашылығы - картада картографиялық тордың паралель мен меридианның болуы
Меридиандар мен параллелдердің қиылысуынан – Картографиялық тор пайда болады
Жер осьінің жер шары бетімен түйісетін нүктені – полюстер деп аталады
Оңтүстік полюс пен Солтүстік полюсті қосатын сызықты - Меридиан деп атайды.
Экваторға қарама – қарсы жатқан сызықты - Параллельдер д.а
Екі параллель арасы - 111 км немесе 15⁰С – қа тең
Әр параллель шеңбер тәрізді болады, ал Меридиан доға пішіндес болады.
Бастапқы меридиан мен берілген нүктеге дейінгі градус шамасы – географиялық бойлық деп аталады.
Экватордан солтүстікке жне оңтүстікке қарай тартылған градус шамасы – географиялық ендік деп аталады.
Жер бетінің мұхит немесе теңіз деңгейінен қосып есептегендегі биіктікті – абсолют биіктік дейді.
Жер бетіндегі бір нүктемен екінші нүкте аралығындағы биіктік айырмашылығын - салыстырмалы биіктік дейді. Оны нивелир немесе тіктеуіш немесе деңгейлегішпен өлшеп анықтайды.
Ылдидың бағытын горизонтальға кесе – көлденең қойылған сызықша – Бергштрих деп аталады.
Экватордың ұзындығы - 40 000 км
Жердің ортасынан экваторға дейінгі арақашықтық – 6378 км

§ 3 ТАБИҒАТ КЕШЕНІ ЖӘНЕ ЛИТОСФЕРА

Табиғат компонеттеріне: Ауа, су, топырақ, өсімдік, жануар, күн сәулесі жатады.

Барлық табиғат компоненттерінің өзара байланыста болып, өзіндік ерекшеліктерімен көзге түсетін жер бетінің бір бөлігі немесе өзара әрекеттескен аумақтың бір бөлігі – Табиғат кешені деп аталады.

Мысалы орман, шөл, өзен, өзеннің жағасы, Тау алды, тау.
Бірақ табиғат кешенінің ең ірісі – географиялық қабық болып табылады.
Географиялық қабық – литосфераның жоғарғы , атмосфераның төменгі бөлігі. Ол гидросферамен биосфераның өзара байланысы мен әрекеттесуі нәтижесінде қалыптасады.

Географиялық қабықтың 4 заңдылығы бар:

Тұтастығы 3. Зат және энергия айналымы
Ырғақтылығы 4. Зоналылығы

Зат алмасу деген- табиғаттағы су айналымы ( су буланады, жаңбыр болып қайта жауады), ^{атмосферадағы ауа айналымы (адам СО}2 ^{шығарып өсімдіктерге берсе, Өсімдік О}2 ^{ні шығарып адамға}береді, организмдер қалдықтарын -шірігін топыраққа берсе, шірік өсімдікті қоректендіреді) жатса, Күн мен Жердің ішкі сыртқы энегиясы да осыған жатады.
Ал ырғақтылық – (ритмділік) Күн мен түннің ауысуы, жыл мезгілдерінің ауысуы т.б Біртұтастылығы – табиғаттағы барлық процестер бір – бірімен тығыз байланысты. Мысалы Топырақ - өсімдікке, Өсімдік - топыраққа, Өсімдік - жануарға, Жануар - өсімдікке не береді? (Өзің ойланып көр)

Географиялық қабықтар қабаттары да төртеу;

Литосфера – жердің қатты қабаты. Атмосфера - ауа қабаты. Биосфера – тіршілік қабаты. Гидросфера – су қабаты
Адам әрекетінен өзгеріске ұшыраған жерлер – антропогендік фактор деп аталады. Антропос – қазақша
адам деген сөз.
Адам орман егіп парк ашуы мүмкін немесе орманды өртеп сол жерді батпаққа айналдыруы мүмкін.

жүктеу/скачать 341,9 Kb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4 5 6 7 8 9 ... 43